Aries (konstelazioa): berrikuspenen arteko aldeak

[[Nazioarteko Astronomia Elkartea]]k konstelazio ofizial gisa onartzen du Aries, baina zeruko eskualde espezifiko gisa. Jatorrian, antzinako testuetan izarren eredu espezifiko gisa definitzen zen, eta antzinatik konstelazio izaten jarraitu du; orain, antzinako patroia eta inguruko izarrak barne hartzen ditu<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jay M.|abizena=Pasachoff|izenburua=A field guide to the stars and planets.|argitaletxea=Houghton Mifflin|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/41137649|edizioa=4th ed.|isbn=0-395-93432-X|pmc=41137649|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. [[MUL.APIN]] izenez ezagutzen diren buztinezko oholtxoetan agertzen den babiloniar zodiakoaren deskribapenean, konstelazioa, orain Aries bezala ezagutzen dena, [[ekliptika]]n zehar zegoen azken urtaroa zen. MUL.APIN izarren irteera eta sarreren taula oso bat zen, ziurrenik nekazaritza-egutegi gisa balio zuena. Gaur egungo Aries izenaz ezagutzen zen ''^MULLÚ.ḪUN.GÁ'' (𒀯𒇽𒂠𒂷), "Nekazaritzako langilea" edo "sasoiko langilea"<ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Evans|izenburua=The history and practice of ancient astronomy|argitaletxea=Oxford University Press|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/729872798|isbn=978-0-19-987445-3|pmc=729872798|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Nahiz eta litekeena den K. a. XII. edo XI. mendean konpilatzea. MUL.APIN-ek [[Pleiadeak (astronomia)|Pleiadeak]] udaberriko ekinozioa bezalagsia markatzen dituen tradizioa islatzen du, [[Brontze Aroa]]ren hasieran zehaztasun nahikorekin gertatzen zena. Aries konstelazio desberdin gisa identifika daitekeen lehen erreferentzia K.a. 1350. urtetik 1000.era bitarteko mugarrietatik dator. Hainbat mugarritan, zodiakoko ahari baten irudia eta bertan dauden gainerako pertsonaiak bereizten dira. Konstelazioa nekazaritza langiletik aharira aldatzea, seguruenik, ondorengo babiloniar tradizioan gertatu zen, langileak [[Tammuz (jainkoa)|Tammuzekin]] gero eta lotura handiagoa zuelako. MUL.APIN sortu zen garaian Aries Tammuzen ahariarekin eta soldatapeko langile batekin identifikatzen zen. Aldaketa horren une zehatza zehaztea zaila da, Ariesen edo beste ahari-irudi batzuen irudirik ez dagoelako<ref>{{Erreferentzia|izena=J. H.|abizena=Rogers|izenburua=Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian traditions|orrialdeak=9–28|data=1998-02-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1998JBAA..108....9R|aldizkaria=Journal of the British Astronomical Association|zenbakia=108|issn=0007-0297|sartze-data=2022-10-04}}</ref>.

Aries ez zen erabat konstelazio gisa onartua izan garai klasikora arte<ref>{{Erreferentzia|izena=J. H.|abizena=Rogers|izenburua=Origins of the ancient constellations: II. The Mediterranean traditions|orrialdeak=79–89|data=1998-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1998JBAA..108...79R|aldizkaria=Journal of the British Astronomical Association|zenbakia=108|issn=0007-0297|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. [[Astrologia helenistiko]]an, Aries konstelazioa [[Frixo]] eta [[Helle]] [[Hermes|Hermesen]] aginduz erreskatatu eta Frixo [[Kolkida]]ren lurraldera eraman zituen greziar mitologiako [[Urrezko ahari-larrua|ahari urrekararekin]] lotzen da. Frixo eta Helle [[Atamas]] erregearen eta bere lehen emazte [[Nefele]]ren semea eta alaba ziren<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Ridpath|izenburua=Stars and planets|argitaletxea=Princeton University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/45895238|edizioa=3rd ed|isbn=0-691-08912-4|pmc=45895238|sartze-data=2022-10-04}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Patrick|abizena=Moore|izenburua=Cambridge guide to stars and planets|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/35650675|edizioa=Rev. and expanded ed., 2nd ed|isbn=0-521-58582-1|pmc=35650675|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Erregearen bigarren emaztea, [[Ino]], jeloskor zegoen eta bereharen seme-alabak hil nahi zituen. Hori lortzeko, [[Beozia]]n gosetea eragin zuen, eta gero [[Delfosko Orakulua]]ren mezu bat faltsutu zuen, gosetea amaitzeko Frixo sakrifikatu behar zutela zioena. Atamas semea [[Lafistio|Lafistio]] mendiaren gailurrean sakrifikatzeko zorian zegoela, Aries iritsi zen, Nefelek bidalia<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Star Tales – Aries|url=http://www.ianridpath.com/startales/aries.html|aldizkaria=www.ianridpath.com|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Helle Ariesen bizkarretik erori zen ihesean, eta [[Dardaneloak|Dardaneloetan]] ito zen, ''Helesponto'' ere deitua bere omenez<ref name=":0" /><ref name=":1" />.

Historikoki, Aries ahari makur eta hegorik gabeagabeko bezalagisa irudikatu izan da, burua [[Taurus (konstelazioa)|Tauruserantz]] jiratuta. [[Ptolomeo]]k bere ''[[Almagesto]]''an esan zuen [[Hiparko]]k Alfa Arietis ahariaren mutur gisa irudikatu zuela, Ptolomeok konstelazioko bere irudian sartu ez bazuen ere. Horren ordez, "Formarik gabeko izar" gisa katalogatua izan zen, eta "buru gaineko izarra" bezala adierazia. [[John Flamsteed]]ek, bere ''[[Atlas Coelestis]]''ean, Ptolomeoren deskribapenari jarraitu zion, irudiaren buru gainean kokatuz<ref name=":1" /><ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Evans|izenburua=The history and practice of ancient astronomy|argitaletxea=Oxford University Press|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/729872798|isbn=978-0-19-987445-3|pmc=729872798|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Flamsteedek mapetako konbentzio orokorrari jarraitu zion, Aries etzanda irudikatuz. Astrologiaren ikuspegitik, Aries buruarekin eta haren umoreekin lotzen da<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Emily|abizena=Winterburn|izenburua=The stargazer's guide : how to read our night sky|argitaletxea=Harper Perennial|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/310399321|edizioa=1st Harper Perennial ed|isbn=978-0-06-178969-4|pmc=310399321|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Oso lotuta zegoen Marterekin, [[Marte (planeta)|bai planetarekin]], [[Marte (mitologia)|bai jainkoarekin]]. Mendebaldeko Europa eta [[Siria]] gobernatzen zituela uste zen, eta pertsona batengan izaera sendoa adierazten zuela<ref name=":7">{{Erreferentzia|izena=William Tyler|abizena=Olcott|izenburua=Star lore : myths, legends, and facts|argitaletxea=Dover Publications|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/54374504|isbn=0-486-43581-4|pmc=54374504|sartze-data=2022-10-04}}</ref>.

[[Aries Puntua|Ariesen lehen puntuak]], [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] gertatzen den uneak, konstelazioaren izena darama. Izan ere, Eguzkiak zeruko ekuatorea hegoaldetik iparraldera zeharkatu zuen Ariesen duela bi mila urte baino gehiago. Hiparkok K. a. 130. urtean definitu zuen [[Gamma Arietis|Gamma Arietisetik]] hegoaldera dagoen puntu bat bezalamoduan. [[Prezesio|Ekinozioen prezesioaren]] ondorioz, Arieseko lehen puntua Piscesera lekualdatu da ordutik, eta [[Aquarius (konstelazioa)|Aquariusera]] lekualdatuko da 2600. urtearen inguruan. Gaur egun, eguzkia Ariesen agertzen da apirilaren amaieratik maiatzaren erdialdera arte, nahiz eta konstelazioa udaberriaren hasierarekin lotzen den oraindik<ref name=":3" /><ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Emily|abizena=Winterburn|izenburua=The stargazer's guide : how to read our night sky|argitaletxea=Harper Perennial|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/310399321|edizioa=1st Harper Perennial ed|isbn=978-0-06-178969-4|pmc=310399321|sartze-data=2022-10-04}}</ref>.

Erdi Aroko [[Arabiar astronomia|astronomo musulmanek]] hainbat modutan irudikatu zuten Aries. [[Al-Sufi]] bezalakoeta astronomoekbeste astronomo batzuek konstelazioa ahari bat bezalamoduan ikusten zuten, Ptolomeoren aurrekaria jarraituz. Hala ere, zeruko globo islamiar batzuek zehaztu gabeko lau hankako animalia identifikatu gabe bat bezalagisa irudikatzen zuten Aries, adarren ordez antena bat izan zitekeenarekin. Lehen behatzaile [[beduino]]etako batzuek ahari bat ikusten zuten zeruaren beste alde batean; konstelazio horrek ahariaren buztan gisa aurkezten zituen Pleiadeak. Ariesen arabiar eraketa, oro har, hamahiru izarrez osatua zegoen, "eratu gabeko" bost izarrekin batera; izar horietako lau animaliaren atzeko laurdenen gainean zeuden, eta horietako bat Ariesen buru gainean kokatutako izarra zen<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Emilie|abizena=Savage-Smith|izenburua=Islamicate Celestial Globes: Their History, Construction, and Use|hizkuntza=en-US|abizena2=Belloli|izena2=Andrea P. A.|data=1985|url=http://repository.si.edu/xmlui/handle/10088/2445|issn=0081-0258|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Al-Sufiren irudikapena ez dator bat beste astronomo arabiar batzuenarekin, ezta Flamsteedenarekin ere, Ariesek atzera begiratzen baitu<ref name=":4" />.

Txineraren antzeko sistema batean, [[indiar astronomia]]ko lehen ilargi-etxea "Aswini" deitzen zen, Beta eta Gamma Arietis, [[Ashvinak|Aswins]] izen tradizionalengatik. Urte berri hindua udaberriko ekinozioarekin hasten zenez, [[Rig Veda]]k urte berriarekin lotutako 50 ereserki baino gehiago ditu bikientzat, eta horrek obrako pertsonaia nabarmenetako batnabarmen bihurtzen ditu. Aries bera "Aja" eta "Mesha" bezala ezagutzen zen. [[Hebrear astronomia]]n, Ariesek "Taleh" zuen izena; [[Simeon]] edo [[Gad]] esan nahi zuen, eta normalean "Munduko bildotsa" sinbolizatzen du. Siriarrek "Amru" deitu zioten konstelazioari, eta mugako turkiarrek "Kuzi"<ref name=":7" />.

Munduaren beste aldean, [[Marshall Uharteak|Marshall Uharteetan]], Aries konstelazioko izar batzuk [[mazopa]] bat irudikatzen duen konstelazio batean sartu ziren, [[Cassiopeia (konstelazioa)|Cassiopeia]], [[Andromeda (konstelazioa)|Andromeda]] eta [[Triangulum|Triangulumeko]] izarrekin batera. Alfa, Beta eta Gamma Arietisek osatzen zuten mazoparen burua, eta Andromedaren izarrek osatzen zuten gorputza, eta Cassiopeiaren izar distiratsuek buztana. Beste herri polinesiar batzuek Aries konstelaziotzat hartzen zuten. [[Markesak|Markesetako uhartetarrek]] ''Na-pai-ka'' deitzen zioten; [[maori]]ar ''Pipiri'' konstelazioa ere Aries modernoarena izan daiteke<ref>{{Erreferentzia|izena=Maud Worcester|abizena=Makemson|izenburua=The Morning Star Rises: an account of Polynesian Astronomy|data=1941-01-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1941msra.book.....M|sartze-data=2022-10-05}}</ref>. [[Peruko astronomia indigena]]n, Ariesen izar berak zituen konstelazio bat zegoen. "Azokaren Ilargia" eta "Belaunikatutako Terraza" deitzen zitzaion, [[Ayri Huay]] urteko uzta-festaren oroigarri gisa<ref name=":7" />.

Aries, [[astrologia]]n, zodiakoko lehenengo zeinua da. Berpizkundea sinbolizatzen du eta bere irudiak ahariaren adarrak irudikatzen ditu. [[Leo]] eta [[Sagittarius|Sagitariorekin]] batera suasu elementuari dagokio. Ariesen kolorea [[gorri]]a da<ref>{{Erreferentzia|izena=Rae|abizena=Orion|izenburua=Astrology for dummies|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/144551169|edizioa=2nd edition|isbn=978-0-470-09840-0|pmc=144551169|sartze-data=2022-10-05}}</ref>. [[Marte]] planetak zuzentzen du eta bere aurre aurreko zeinua [[Libra]] da. Zeinu hau Zeinu Kadinalak izeneko taldekoa da. Zodiakoko zirkuluan [[ekinokzio]] eta [[solstizio]] bezala ezagutzen diren lau puntuen muturretan dauden zeinuak dira. Lau dira Zeinu Kardinalak: Aries, [[Cancer]], Libra eta [[Capricornus]].