Aries (konstelazioa): berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
|||
33. lerroa:
Aries ez zen erabat konstelazio gisa onartua izan garai klasikora arte<ref>{{Erreferentzia|izena=J. H.|abizena=Rogers|izenburua=Origins of the ancient constellations: II. The Mediterranean traditions|orrialdeak=79–89|data=1998-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1998JBAA..108...79R|aldizkaria=Journal of the British Astronomical Association|zenbakia=108|issn=0007-0297|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. [[Astrologia helenistiko]]an, Aries konstelazioa [[Frixo]] eta [[Helle]] [[Hermes|Hermesen]] aginduz erreskatatu eta Frixo [[Kolkida]]ren lurraldera eraman zituen greziar mitologiako ahari urrekararekin lotzen da. Frixo eta Helle [[Atamas]] erregearen eta bere lehen emazte [[Nefele]]ren semea eta alaba ziren<ref name=":0" /><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Ian|abizena=Ridpath|izenburua=Stars and planets|argitaletxea=Princeton University Press|data=2001|url=https://www.worldcat.org/oclc/45895238|edizioa=3rd ed|isbn=0-691-08912-4|pmc=45895238|sartze-data=2022-10-04}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Patrick|abizena=Moore|izenburua=Cambridge guide to stars and planets|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1997|url=https://www.worldcat.org/oclc/35650675|edizioa=Rev. and expanded ed., 2nd ed|isbn=0-521-58582-1|pmc=35650675|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Erregearen bigarren emaztea, [[Ino]], jeloskor zegoen eta bere seme-alabak hil nahi zituen. Hori lortzeko, [[Beozia]]n gosetea eragin zuen, eta gero [[Delfosko Orakulua]]ren mezu bat faltsutu zuen, gosetea amaitzeko Frixo sakrifikatu behar zutela zioena. Atamas semea [[Lafistio|Lafistio]] mendiaren gailurrean sakrifikatzeko zorian zegoela, Aries iritsi zen, Nefelek bidalia<ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Star Tales – Aries|url=http://www.ianridpath.com/startales/aries.html|aldizkaria=www.ianridpath.com|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Helle Ariesen bizkarretik erori zen ihesean, eta [[Dardaneloak|Dardaneloetan]] ito zen, ''Helesponto'' ere deitua bere omenez<ref name=":0" /><ref name=":1" />.
[[Fitxategi:Sidney Hall - Urania's Mirror - Aries and Musca Borealis.jpg|thumb|[[Sidney Hall|Sidney Hallen]] ''Uraniaren Ispilua.'']]
Historikoki, Aries ahari makur eta hegorik gabea bezala irudikatu izan da, burua [[Taurus (konstelazioa)|Tauruserantz]] jiratuta. [[Ptolomeo]]k bere ''[[Almagesto]]''an esan zuen [[Hiparko]]k Alfa Arietis ahariaren mutur gisa irudikatu zuela, Ptolomeok konstelazioko bere irudian sartu ez bazuen ere. Horren ordez, "Formarik gabeko izar" gisa katalogatua izan zen, eta "buru gaineko izarra" bezala adierazia. [[John Flamsteed]]ek, bere ''[[Atlas Coelestis]]''ean, Ptolomeoren deskribapenari jarraitu zion, irudiaren buru gainean kokatuz<ref name=":1" /><ref>{{Erreferentzia|izena=James|abizena=Evans|izenburua=The history and practice of ancient astronomy|argitaletxea=Oxford University Press|data=1998|url=https://www.worldcat.org/oclc/729872798|isbn=978-0-19-987445-3|pmc=729872798|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Flamsteedek mapetako konbentzio orokorrari jarraitu zion, Aries etzanda irudikatuz. Astrologiaren ikuspegitik, Aries buruarekin eta haren umoreekin lotzen da<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Emily|abizena=Winterburn|izenburua=The stargazer's guide : how to read our night sky|argitaletxea=Harper Perennial|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/310399321|edizioa=1st Harper Perennial ed|isbn=978-0-06-178969-4|pmc=310399321|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Oso lotuta zegoen Marterekin, [[Marte (planeta)|bai planetarekin]], [[Marte (mitologia)|bai jainkoarekin]]. Mendebaldeko Europa eta [[Siria]] gobernatzen zituela uste zen, eta pertsona batengan izaera sendoa adierazten zuela<ref>{{Erreferentzia|izena=William Tyler|abizena=Olcott|izenburua=Star lore : myths, legends, and facts|argitaletxea=Dover Publications|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/54374504|isbn=0-486-43581-4|pmc=54374504|sartze-data=2022-10-04}}</ref>.
[[Aries Puntua|Ariesen lehen puntuak]], [[Ekinokzio|udaberriko ekinozioa]] gertatzen den uneak, konstelazioaren izena darama. Izan ere, Eguzkiak zeruko ekuatorea hegoaldetik iparraldera zeharkatu zuen Ariesen duela bi mila urte baino gehiago. Hiparkok K. a. 130. urtean definitu zuen [[Gamma Arietis|Gamma Arietisetik]] hegoaldera dagoen puntu bat bezala. [[Prezesio|Ekinozioen prezesioaren]] ondorioz, Arieseko lehen puntua Piscesera lekualdatu da ordutik, eta [[Aquarius (konstelazioa)|Aquariusera]] lekualdatuko da 2600. urtearen inguruan. Gaur egun, eguzkia Ariesen agertzen da apirilaren amaieratik maiatzaren erdialdera arte, nahiz eta konstelazioa udaberriaren hasierarekin lotzen den oraindik<ref name=":3" /><ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Emily|abizena=Winterburn|izenburua=The stargazer's guide : how to read our night sky|argitaletxea=Harper Perennial|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/310399321|edizioa=1st Harper Perennial ed|isbn=978-0-06-178969-4|pmc=310399321|sartze-data=2022-10-04}}</ref>.
Erdi Aroko [[Arabiar astronomia|astronomo musulmanek]] hainbat modutan irudikatu zuten Aries. [[Al-Sufi]] bezalako astronomoek konstelazioa ahari bat bezala ikusten zuten, Ptolomeoren aurrekaria jarraituz. Hala ere, zeruko globo islamiar batzuek lau hankako animalia identifikatu gabe bat bezala irudikatzen zuten Aries, adarren ordez antena bat izan zitekeenarekin. Lehen behatzaile [[beduino]]etako batzuek ahari bat ikusten zuten zeruaren beste alde batean; konstelazio horrek ahariaren buztan gisa aurkezten zituen Pleiadeak. Ariesen arabiar eraketa, oro har, hamahiru izarrez osatua zegoen, "eratu gabeko" bost izarrekin batera; izar horietako lau animaliaren atzeko laurdenen gainean zeuden, eta horietako bat Ariesen buru gainean kokatutako izarra zen<ref name=":6">{{Erreferentzia|izena=Emilie|abizena=Savage-Smith|izenburua=Islamicate Celestial Globes: Their History, Construction, and Use|hizkuntza=en-US|abizena2=Belloli|izena2=Andrea P. A.|data=1985|url=http://repository.si.edu/xmlui/handle/10088/2445|issn=0081-0258|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Al-Sufiren irudikapena ez dator bat beste astronomo arabiar batzuenarekin, ezta Flamsteedenarekin ere, Ariesek atzera begiratzen baitu<ref name=":4" />.
Ariesen konstelazio zaharkituak ([[Apes (konstelazioa)|Apes]]/[[Vespa (konstelazioa)|Vespa]]/[[Lilium (konstelazioa)|Lilium]]/[[Musca Borealis]]) iparraldeko izar berberetan zentratzen ziren. 1612an, [[Petrus Plancius]]ek Apes konstelazioa proposatu zuen, [[erle]] bat irudikatzen zuena. 1624an, [[Jakob Bartsch]]ek izar berberak erabili zituen [[liztor]] bat irudikatzen duen Vesparako. 1679an, [[Augustin Royer]]rek izar hauek erabili zituen bere Lilium konstelaziorako, [[lis-lore]]a irudikatzen duena. Konstelazio horietako bat ere ez zen oso onartua izan. [[Johann Hevelius]]ek "Musca" konstelazioa birbataiatu zuen 1690ean bere ''[[Firmamentum Sobiescianum]]'' delakoan. Musca, [[Musca|hegoaldeko eulitik]] bereizteko, gerora Musca Borealis izena hartu zuen, baina ez zuen onarpenik jaso eta bere izarrak ofizialki berxurgatu ziren Ariesen. Asterismoak [[33 Arietis|33]], [[35 Arietis|35]], [[39 Arietis|39]] eta [[41 Arietis]] ziren<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Star Tales – Musca Borealis|url=http://www.ianridpath.com/startales/muscaborealis.html|aldizkaria=www.ianridpath.com|sartze-data=2022-10-04}}</ref>.
48. lerroa:
Ariesek [[asterismo]] bat osatzen duten hiru izar garrantzitsu ditu, [[Johann Bayer]]rek Alfa, Beta eta Gamma Arietis izendatuak. Alfa (Hamal) eta Beta (Sheratan) nabigaziorako erabili ohi dira. Laugarren magnitudearen gainetik beste izar bat ere badago, 41 Arietis (Bharani).
[[Alfa Arietis]], Hamal izenekoa<ref>{{Erreferentzia|izenburua=International Astronomical Union {{!}} IAU|url=https://www.iau.org/public/themes/naming_stars/|aldizkaria=www.iau.org|sartze-data=2022-10-04}}</ref>, Ariesen izarrik distiratsuena da. Bere izen tradizionala arabierazko "arkume" edo "ahari-buru" hitzetik dator, Ariesen atzealde mitologikoari erreferentzia egiten diona. K2 [[Espektro mota (astrofisika)|espektro mota]] batekin eta III argitasun klase batekin, erraldoi laranja bat da, 2,00 itxurazko magnitudea duena, Lurretik 66 argi urtera dagoena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=alpha arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Hamalek {{eguzki argitasun|96|yes}} argitasuna du
[[Beta Arietis]], Sheratan izenez ere ezaguna, 2,64ko itxurazko magnitude bisuala duen izar zuri-urdinxka da. Bere izen tradizionala "sharatayn" hitzetik dator, "bi zeinuak" esan nahi duen arabiar hitzetik, Beta eta Gamma Arietisi erreferentzia, udaberriko ekinozioko iragarleak diren aldetik. Beduinoek "Qarna al-hamal", "Ahari-adarrak" bezala ezagutzen zituzten bi izarrak<ref name=":6" />. Lurretik 59 argi-urtera dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=beta arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. {{eguzki argitasun|11}} argitasuna du. Eta bere magnitude absolutua 2,1 da. [[Izar bitar]] espektroskopikoa da, non izar kidea espektroen analisiaren bidez bakarrik ezagutzen den<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert|abizena=Burnham|izenburua=Burnham's celestial handbook : an observer's guide to the Universe beyond the solar system|data=1978|url=https://www.worldcat.org/oclc/3863848|edizioa=Revised and enlarged edition|isbn=0-486-23567-X|pmc=3863848|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Lehen hezkuntzako espektro-klasea A5 da. [[Hermann Carl Vogel]]ek zehaztu zuen Sheratan bitar espektroskopikoa zela 1903an; bere orbita [[Hans Ludendorff]]ek zehaztu zuen 1907an. Ordutik bere [[orbita eszentriko]]a aztertu da.
[[Gamma Arietis]], izen arrunta Mesarthim duena, bi osagai zuri dituen izar bitarra da, 8-12 magnitudeko izar-eremu aberats batean kokatua. Bere izen tradizionalak deribazio kontrajarriak ditu. "Al-sharatan" hitzetik erator daiteke, arabiar hitzak "bikotea" esan nahi duena, edo "ahari potoloa" esan nahi duen hitz batetik. Hala ere, [[sanskrito]]tik ere etor daiteke "Ariesen lehen izarrerako", edo [[hebreera]]tik "ministerioetako zerbitzarietarako", biak ala biak jatorri ezohikoak izarren izenentzat<ref name=":3" /><ref name=":5" /><ref>{{Erreferentzia|izena=George R., Jr.|abizena=Davis|izenburua=The pronunciations, derivations, and meanings of a selected list of star names|orrialdeak=8|data=1944-01-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1944PA.....52....8D|aldizkaria=Popular Astronomy|zenbakia=52|issn=0197-7482|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Beta Arietisekin batera, beduinoei Qarna al-hamal deitzen zitzaien. Lehen izarrak 4,59ko magnitudea du eta bigarrenak 4,68koa. Sistema Lurretik 164 [[argi-urte]]ra dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=gamma arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Bi osagaiak 7,8 arku segundoren bidez bereizten dira, eta sistemak, oro har, 3,9ko itxurazko magnitudea du. Primarioak {{eguzki argitasun|60}} argitasuna du. Eta bigarren mailakoak {{eguzki argitasun|56}}. Primarioa A motako izar bat da, 0,2ko magnitude absolutuarekin, eta sekundarioa B9 motako izar bat da, 0,4ko magnitude absolutuarekin. Bi osagaien arteko angelua 1°-koa da. [[Robert Hooke]]k Mesarthim izar bikoitza dela aurkitu zuen 1664an, mota honetako lehen aurkikuntza teleskopikoetako bat. Lehen mailakoa, γ<sup>1</sup> Arietis, [[Alpha² Canum Venaticorum izar aldakor|Alpha² Canum Venaticorum izar aldakorra]] da, 0,02 magnitudeko tartea eta 2,607 eguneko aldia duena. Ezohikoa da, silizio-[[igorpen lerro]] handiak dituelako.
Konstelazioan hainbat izar bikoitz daude, hala nola [[Epsilon Arietis|Epsilon]], [[Lambda Arietis|Lambda]] eta [[Pi Arietis]]. ε Arietis bi izar zuri dituen sistema bitar bat da. Lehenak 5,2ko magnitudea du eta bigarrenak 5,5ekoa. Sistema Lurretik 290 argi-urtera dago. Bere magnitude globala 4,63koa da, eta lehen mailakoak 1,4ko magnitude absolutua du. Bere espektro klasea A2 da. Bi osagaiak 1,5 segundoko arkuz banatuta daude. Lambda Arietis izar bikoitz zabala da, kolore zuriko primarioa eta kolore horiko sekundarioa dituena. Primarioa 4,8 magnitudekoa da eta sekundarioa 7,3 magnitudekoa. Lehen mailakoa Lurretik 129 argi-urtera dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=lambda arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. 1,7ko magnitude absolutua du eta F0 espektro mota bat. Bi osagaiak 36 arku segundoren bidez banatuta daude 50º-ko angeluan; bi izarrak 7 Arietisetik 0,5 ° ekialdera daude. Pi Arietisek izar zuri bat du eta bigarren bat urdina. Primarioa 5,3 magnitudekoa da eta sekundarioa 8,5 magnitudekoa. Lehen mailakoa Lurretik 776 argi-urtera dago<ref>{{Erreferentzia|izenburua=pi arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Lehen mailakoa izar bikoitz zabala da, 25,2 arku-segundoko tartea duena; bigarren mailakoa 10,8 segundoko magnitudea du. Lehen eta bigarren mailakoak 3,2 arku-segundok bereizten dituzte.
Begi hutsez ikus daitezkeen Ariesen gainerako izar gehienek 3 eta 5 arteko magnitudeak dituzte. [[Delta Arietis]], Boteïn izenekoa, 4,35 magnitudeko izar bat da, 170 argi-urtera dagoena. -0,1eko magnitude absolutua du eta K2 espektro-motakoa da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=delta arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. [[Zeta Arietis]] 4,89ko magnitudeko izar bat da, 263 argi-urteko distantziara dagoena. Bere espektro mota A0 da eta bere magnitude absolutua 0,0 da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=zeta arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. [[14 Arietis]] 4,98 magnitudeko izar bat da, 288 argi urteko distantziara dagoena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aries (constellation)|hizkuntza=en|data=2022-10-04|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Aries_(constellation)&oldid=1114053789|sartze-data=2022-10-04|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>. Bere espektro mota F2 da eta bere magnitude absolutua 0,6 da. [[39 Arietis]] (Lilii Borea) 4,51 magnitudeko antzeko izar bat da, 172 argi-urtera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=39 arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Bere espektro mota K1 da eta bere magnitude absolutua 0,0 da. [[35 Arietis]] 4,55 magnitudeko izar ahula da, 343 argi-urtera. Bere espektro mota B3 da eta bere magnitude absolutua -1,7<ref>{{Erreferentzia|izenburua=35 arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. [[41 Arietis]], c Arietis eta Nair al Butain bezala, 3,63 magnitudeko izar distiratsuagoa da, 165 argi urteko distantziara dagoena. B8 espektro mota du eta {{eguzki argitasun|105}}. Bere magnitude absolutua -0,2<ref>{{Erreferentzia|izenburua=41 arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. [[53 Arietis]] 6,09 magnitudeko ihesean dabilen izarra da, 815 argi-urteko distantziara dagoena<ref>{{Erreferentzia|izenburua=53 arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Bere espektro mota B2 da. Ziur aski duela bost milioi urte inguru bota zuten [[Oriongo Nebulosa]]tik, supernoba baten ondorioz beharbada<ref>{{Erreferentzia|izenburua=53 arietis|url=http://simbad.u-strasbg.fr/simbad/sim-id|aldizkaria=simbad.u-strasbg.fr|sartze-data=2022-10-04}}</ref>. Azkenik, [[Teegardenen izarra|Teegardenen izarra]] lurretik hurbilen dagoena da Ariesen. [[Nano gorri]] bat da, 15,14 magnitudekoa eta M6,5V espektro motakoa. Urteko 5,1 arku segundoko mugimendu propioarekin, Lurretik gertuen dagoen 24. izarra da.
Ariesek izar aldakorrak ere baditu, [[R Arietis|R]] eta [[U Arietis]] barne, [[Mira izar aldakor|Mira motako izar aldakorrak]], eta [[T Arietis]], [[Izar aldakor irregular|izar aldakor erdi-irregularra]]. R Arietis izar aldakorra da, Mira motakoa, eta 13,7 eta 7,4 arteko magnitudea du, 186,8 eguneko epearekin. 4.080 argi-urteko distantziara dago. U Arietis beste Mira izar aldakor bat da, gutxienez 15,2 eta gehienez 7,2 bitartekoa, 371,1 eguneko epearekin. T Arietis izar aldakor erdierregularra da, eta 11,3 eta 7,5 arteko magnitudea du, 317 eguneko epearekin. 1.630 argi-urtera dago. Ariesen aldakor bereziki interesgarri bat [[SX Arietis]] da, bere klasearen prototipotzat hartzen den izar aldakor birakaria, heliozko izar aldakorrak. SX Arietis izarrek [[Helio]] I eta [[Silizio]] III [[emisio-lerro]] oso nabarmenak dituzte. Normalean, B0p-B9p sekuentzia nagusiko izarrak izaten dira, eta haien aldakuntzak ez dira begi hutsez ikusten. Horregatik, fotometrikoki behatzen dira, eta normalean gau batean doitzen diren aldiak izaten dituzte. Alpha² Canum Venaticorum aldagaiek bezala, SX Arietis izarrek ere aldizkako aldaketak dituzte beren argian eta eremu magnetikoan, aldizkako errotazioarekin bat datozenak; Alpha² Canum Venaticorum aldagaietatik bereizten dira tenperatura handiagoagatik. Gaur egun 39-49 izar aldagarri ezagutzen dira SX Arietisen motakoak; horietako hamar Izar Aldakorren Katalogo Orokorrean "zalantzazkotzat" idatzita daude.
| |||