Latitude: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
No edit summary
1. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Matematika}}
[[Fitxategi:WorldMapLongLat-eq-circles-tropics-non.png|thumb|350px|[[Lurra]]ren mapa. Latitude lerroak horizontalak dira.]]
'''Latitudea''' [[Lurra]] edo beste planetako [[ekuatore]] eta [[Paralelo (geografia)|paralelo]] baten arteko, [[meridiano]] batean neurtua, distantzia angeluarra da. Latitudea [[Gradu sexagesimal|gradutangraduetan]] neurtzen da. Lekua [[ipar hemisferio]]an badago, positiboa da; aitzitik, [[hego hemisferio]]an badago, negatiboa. Iparraldean 0º eta 90º artean eta hegoaldean 0º eta - 90º artean dago.
 
Latitudea, 0 paralelotik edo [[ekuatore]]tik beste lekuraleku artekobaterainoko distantzia ere bada. Ipar latitudea edo Hego latitudea izan daiteke eta 0º eta 90º arteko gradutangraduetan neurtzen da, bai iparralderantz bai hegoalderantz. Itsas zientzietan, latitudea izendatzeko, ''phi'' letra grekoa (<math>\varphi</math>) erabiltzen da; [[longitude]]a izendatzeko, aldiz, ''omega'' letra grekoa (<math>\omega \,\!</math>).
Itsas-zientziatan latitudea izendatzeko ''phi'' letra grekoa (<math>\varphi</math>) erabiltzen da, [[longitude]]a izendatzeko, aldiz, ''omega'' letra grekoa (<math>\omega \,\!</math>).
 
[[Ekuatore]]a [[ipar hemisferio]]a eta [[hego hemisferio]]a banatzen duen asmatutakoalegiazko lerroa da. Poloetara hurbiltzen diren heinean, latitude lerroak estuagoak egiten dira.
 
[[Klima]]- eskualdeekeskualdeak segunberen etalatitudeaaren berearabera latitudeaaldatzen zeindira: den aldatzen dute,poloetatik zenbat eta poloetatik hurbilago egon, orduan[[klima]] hainbat eta hotzagoa da, [[klima]]hots, erdialdean [[klima epel|epel]]a da eta [[ekuatore]] inguruinguruan, beroa.
 
== Historia ==
{{sakontzeko|Latitudearen historia}}
[[Antzinako Grezia|Antzinako grezia]]rrek [[Piteas]] esploratzaileak egindako latitude-neurketen emaitzak aztertu zituzten,. Hark [[Britainia Handi]]ra bidaiatu zuena eta haratago bidaiatu zuen, [[Artikoko Zirkulu Polar]]rera, eta bertan (gauerdiko eguzkia behatuz)behatu zuen. Latitudea neurtzeko hainbat metodo erabili zituzten, hala nola eguzkiak [[eguerdi]]an zeruertzean duen altuera, ''[[gnōmōn]]'' batez neurtua (hitzak jatorrian ''interpretea'' edo ''epailea'' esan nahi zuen hitza), [[udako solstizio]]ko egunaren iraupena eta [[neguko solstizio]]ko eguzkiaren goratzea.
 
[[Marino Tirokoa]] greziarra ([[70]]-[[130]]) lehena izan zen bere mapetako leku bakoitzari latitude bat eta longitude bat esleitzen.
 
[[IX. mende]]aren amaieratik, [[Kamal]] arabiarra ekuatoreko eskualdeetan erabiltzen zen [[Polaris]]en altuera horizontearen gainean neurtzeko. Tresna hauhori Polaris ostertzetik gertu dagoen latitudeetan bakarrik erabil zitekeen.
 
Marinel [[astrolabio]]a, Eguzkiaren angelua zeruertzetik eguerdira ematen duena, edo gauean ezagutzen den izar baten angelua, [[XV. mende]]tik [[XVII. mende]]ra arte erabili zen, gutxi gorabehera. Eguzkiaren behaketak, Polarisen ordez, hego hemisferioko latitudea neurtzeko aukera ematen zuen, baina eguzki-deklinazioko taulak erabiltzea eskatzen zuen. Taularik ospetsuenetako bat, baina ez lehena, 1496an [[Abraham Zacuto]] judu gaztelarrak argitaratu zuen, garai hartan [[Portugal]]en erbesteratua<ref>{{Erreferentzia|izena=Jorge Semedo de|abizena=Matos|izenburua=Tábuas Solares na náutica portuguesa dos séculos XV e XVI|url=https://www.academia.edu/23492680/T%C3%A1buas_Solares_na_n%C3%A1utica_portuguesa_dos_s%C3%A9culos_XV_e_XVI|sartze-data=2022-05-30}}</ref>.
 
Makulua, itzal—itzal baten luzera neurtzen duena,duen— XVI. mendetik aurrera erabili zen eta [[Davisen koadrante]]a bezalako hobekuntza iteratiboak ikusi zituen. [[Oktante]] eta [[sestante]] primitiboarekin batera erabiltzen ziren; sestanteak besteak lekualdatu zituen azkenean, eta gaur egun ere erabiltzen da. [[Isaac Newton]]ek (1643-1727) aipatu zuen sestantea argitaratu gabeko idazkietan, eta [[John Hadley]]k (1682-1744) eta [[Thomas Godfrey]]k (1704-1749) aplikatu zuten lehen aldiz 1730 inguruan.
 
== Oinarria ==
27 ⟶ 26 lerroa:
Erreferentzia-elipsoide desberdin asko daudenez, azalerako elementu baten latitude zehatza ez da bakarra: ISO arauan azpimarratzen da hori, eta honako hau dio: "Koordenatuen erreferentzia-sistema osorik zehaztu gabe, koordenatuak (hau da, latitudea eta luzera) anbiguoak dira kasurik onenean, eta ez dute zentzurik, txarrenean". Hori oso garrantzitsua da aplikazio zehatzetan, hala nola posizionamendu-sistema global batean ([[GPS]]), baina erabilera arruntean, zehaztasun handirik behar ez den lekuetan, ez da erreferentziazko elipsoidea adierazten.
 
Testuetan, latitude-angelua, jarraian definitzen dena, [[phi]] letra grekoarekingreko xeheaz adierazten da, minuskulaz (ϕ edo φ). Gradu, minutu eta segundotansegundoetan neurtzen da, edo gradu hamartarretan, ekuatorearen iparraldean edo hegoaldean. Nabigazio-ondorioetarako, posizioak gradu eta minutu hamartarretan ematen dira.
 
== Erreferentziak ==