Behistungo inskripzioa: berrikuspenen arteko aldeak

'''Behistungo inskripzioa''', [[UNESCO]]k Gizateriaren Ondare izendatu zuen [[2006]]an. 187 hektareako[[hektarea]]ko babes gunea eta 361 hektareako errespetu gune bat hartzen du.

Inskripzioko testua, [[Pertsia]]ko [[Dario I.a]]ren adierazpen bat da, hiru hizkuntza eta idazkera ezberdinetan idatziaaidatzia: bi bata bestearen ondoko hizkuntza ([[antzinako pertsiera]] eta [[elamitera]], eta [[babiloniera]] euren gainetik. Dariok, [[Pertsiar Inperioa]] [[K. a. 521]]etik [[K. a. 486]] arte gobernatu zuen. [[K. a. 515]]. urteko uneren batetan, inskripzio hau sortzea agindu zuen, [[Gaumata]] usurpatzailearen aurrean bere igoeraren istorioa deskribatzen zuena, baita ondoren izan zituen garaile irten zen gerrak eta matxinada desagertarazidesagerrarazi izana ere, honela, gaur egungo Bisistun herritik gertu dagoen amildegi batetan inskribatuak izateko, Zagros Mendietan, [[Iran]]en, Kermanshahko lautadatik altxatzen diren tokian.

Inskripzioak, gutxi gora-behera, 15 metroko garaiera eta 25 metroko zabalera du, eta [[Mesopotamia]] eta [[Media]]ko hiriburu ziren [[Babilonia]] eta [[Ekbatana]] elkartzen zituen antzinako bide baten ondoan dagoen amildegi batetik 100 metro gorago aurkitzen da. Bertara iristea zaila da, amaitu ondoren, magalak ezabatuak izan bait zirenbaitziren, horrela, inskripzioa, iraunkorrago egiteko.

[[Antzinako pertsiera]]z idatzitako testuak, 414 lerro ditu bost zutabetan idatziak, elamitar testuak, zortzi zutabetan idatzitako 593 lerro ditu, eta, azkenik, babilonierazko testuak, 112 lerro baino ez ditu. Inskripzioa, Darioren bizitzaren baxuerliebe batekin, bi zerbitzari eta metro beteko altuera duten hamar irudirekin marraztua izan zen, azken hauek, konkistaturiko herriak irudikatzen zituztelarik; [[Ahura Mazda]] jainkoa goian flotatzen ari da, erregea bedeinkatzen. Dirudienez, irudi bat gehitua izan zen besteak amaitu ondoren, Darioren bizarra bezala, banandutako harri bloke bat dena, eta irudira, burni[[burdina]] eta berunezko[[berun]]ezko iltzeekin lotua dagoena, oso ez ohiko gertaera dena.

Pertsiar Inperioa eta bere ondorengo erresumen erorketaren ondoren (mazedoniar inperioa, partiar inperioa eta sasanidar inperioa), eta [[idazkera kuneiforme]]a erabiltzeari utzi izan ondoren, inskripzioaren izaera ahaztu egin zen, eta fantasia edo mitologiazko jatorri bat eman zitzaion. Mendeetan, Dariori eman ordez (lehen pertsiar erregeetako bat), [[Kosroes II.a]]ren erregealdikoa zela uste izan zen (azken erregeetako bat). Elezahar batek, Kosroesen emazte zen [[Shirin]]en maitalea zen [[Farhad]]ek sortu zuela zioen. Bere hausteagatik herbesteratuaerbesteratua, Farhadi, ura aurkitzeko mendia zulatzeko lana eman zitzaion, arrakasta izanez gero, Shirinekin ezkontzeko baimena emango zioten. Urte askoren ondoren eta jada mendi erdi ezabatua zuelarik, Farhadek ura aurkitu zuen, baina Kosroesek, Shirin hil zela esan zion. Erotu egin zen eta amildegiaren tontorretik bota zuen bere burua. Jakina, Shirin ez zegoen hilda, eta urkatu egin zen berri hau jakitean.

[[1835]]ean, Sir Henry Rawlinson, Persiako [[Sah]]ren armada entrenatzen zuen britainiar armadako ofizial bat, inskripzioa serio aztertzen hasi zen. Garai horretan, Bisistun hiriaren izena, ingelesera, Behistun bezala itzuli zenez, monumentua, "Behistungo inskripzioa" bezala ezagutzen hasi zen. Bertara heltzea ia erabat ezinezkoa izan arren, Rawlinsonek, amildegia eskalatzea eta antzinako pertsieraz idatzitako inskripzioa kopiatzea lortu zuen. Elamiterazko bertsioa, abismo[[leize]] baten ertzean aurkitzen zen, eta babiloniarra lau metro beherago, biak ala biak, ez ziren bertara erraz heltzekoak, eta, beraz, beste saiakera batzuetarako utzi ziren.

Ondoren etorri ziren beste bi testuak. [[Afganistan]]eko bere zerbitzuaren luzapen baten ondoren, Rawlinson berriz burubelarriburu-belarri sartu zen inskripzioarekin [[1843]]an. Taula handi batzuekin, antzinako pertsieraz idatzitako testua eta elamiteraz idatzitakoaren arteko hutsa zeharkatu zuen, eta azken honetan idatzitakoa kopiatu zuen. Orduan tokiko mutil ausart bat aurkitu zuen, amildegia, pitzadura batetik, soka eta aparailuekin eskalatu zuena, babilonieraz idatzitako testura iritsi arte, honela, paper matxean moldeak hartzeko moduan. Rawlinson lanean jarri zen eta babilonierazko testu eta hizkuntza itzuli zituen, [[Edward Hincks]], [[William Fox Talbot]] eta [[Julius Oppert]]engandik aparte, hauek ere, deszifraketan lagundu zuten arren. [[Edwin Norris]] eta beste batzuk izan ziren elamiterazko testuarekin gauza bera egin zutenak. [[Mesopotamia]]ko lehen hiru hizkuntzak, eta idazkera kuneiformearen hiru aldaera izanez, deszifraketa hauek, Asiriologia modernitatean jartzeko giltzarrietako bat izan ziren.

Uste denez, Dariok, inskripzioa heltzerik ez zegoen toki batetan nahi izan zuen, aldaketetatik salbu izateko. Irakurgaitasuna, bigarren maila batetan geratu zen. Testua, ia ez dago irakurtzerik lurretik. Pertsiar erregeak ez zuen amildegiaren hondoan ur igerileku bat eraiki izanari buruzko arrazoirik, honek, tokian giza trafikoa gehitu zuelarik. Honek, kalte handiak eragin dizkie irudietakorenirudi batzuribatzuei. Monumentuak, [[Bigarren Mundu Gerra]]n ere jasan zituen kalteren batzuk, soldaduek, tiraketa praktikarako erabiltzen bait zutenbaitzuten.