1.332
edits
→Hiztegi etimologiakoak
|
=== Proto-Afroasiarra ===
Proto-Afroasiar hizkuntza edo Proto-Afroasiarra, hizkuntza afroasiar guztien aurrekaria eta hauetan oinarriturik berregituraturiko [[protohizkuntza]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Burning issues in Afro-Asiatic linguistics|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/884726022|isbn=978-1-4438-6462-6|pmc=884726022|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Søren|abizena=Wichmann|izenburua=Quantitative Approaches to Linguistic Diversity: Commemorating the Centenary of the Birth of Morris Swadesh|argitaletxea=John Benjamins Publishing|hizkuntza=en|abizena2=Grant|izena2=Anthony|data=2012|url=https://books.google.es/books?id=5wKT-5SOAKQC&pg=PA73&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|isbn=978-90-272-0265-9|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Proto-afroasiarrari loturiko datazioak tarte kronologiko handia barneratzen dute; K.a. 16.000 urtetik, K.a. 7.500 urtera arte. Halaber, datazio hauek gainontzeko proto-hizkuntzekin erlazionatuak baino zaharragoak dira.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Allan R. Bomhard|izenburua=Diakonoff - Afrasian Languages (1988)|hizkuntza=English|url=http://archive.org/details/DiakonoffAfrasianLanguages1988|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Christopher|abizena=Ehret|izenburua=The Origins of Afroasiatic|orrialdeak=1680–1680|hizkuntza=en|abizena2=Keita|abizena3=Newman|izena2=S. O. Y.|izena3=Paul|data=2004-12-03|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.306.5702.1680c|aldizkaria=Science|alea=5702|zenbakia=306|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.306.5702.1680c|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Civilizations of Africa: A History to 1800|hizkuntza=en|data=2020-10-19|url=https://oldsite.upress.virginia.edu/title/2705|isbn=978-0-8139-2880-7|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
==== ''Urheimat Afroasiarra'' ====
[[Fitxategi:Expansion of Afroasiatic.svg|thumb|Proposaturiko hizkuntza Afroasiarren sorkuntza gunea eta migrazio bideak, jatorri-modelo Afrikar (Itsaso Gorri) indigenaren arabera.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Blench|izenburua=Archaeology, language, and the African past|argitaletxea=AltaMira Press|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/62281704|isbn=0-7591-0465-4|pmc=62281704|sartze-data=2022-05-07}}</ref>|256x256px]]''[[Urheimat]] Afroasiarra'', hizkuntza proto-afroasiarraren hizlarien jatorrizko leku hipotetikoa da, non hizlariak komunitate linguistiko bar edo komunitate konplexuen talde bezala bizi ziren geografikoki zabaldu eta hizkuntza ezberdinetan eboluzionatu aurretik.
Leku hipotetiko hau, egun ezezaguna da; baina batzuek [[Levanteko itsasoa|Levanteko]] lehen [[Nekazari|nekazariekin]] erlazionatzen dute, ostera [[Iparraldeko Afrika|Ipar]] eta [[Ekialdeko Afrika|Ekialdeko Afrikara]] migratu zutenak hizkuntza haiekin zabalduz.<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Jared|abizena=Diamond|izenburua=Farmers and Their Languages: The First Expansions|orrialdeak=597–603|hizkuntza=en|abizena2=Bellwood|izena2=Peter|data=2003-04-25|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1078208|aldizkaria=Science|alea=5619|zenbakia=300|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.1078208|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Beste proposamen batzuek, jatorria nekazaritzaren aurretiazko Ipar-ekialdeko Afrikako hizlari [[Ehiztari-biltzaileak|ehiztari-biltzaileetara]] lotzen dute.<ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Transition to modernity : essays on power, wealth, and belief|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/708568946|isbn=978-0-511-62809-2|pmc=708568946|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=N.|abizena=Shirai|izenburua=The Archaeology of the First Farmer-Herders in Egypt : New insights into the Fayum Epipalaeolithic and Neolithic.|argitaletxea=Leiden University Press|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/818867323|isbn=978-90-485-1269-0|pmc=818867323|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Jason A.|abizena=Hodgson|izenburua=Early Back-to-Africa Migration into the Horn of Africa|orrialdeak=e1004393|hizkuntza=en|abizena2=Mulligan|abizena3=Al-Meeri|abizena4=Raaum|izena2=Connie J.|izena3=Ali|izena4=Ryan L.|data=2014-06-12|url=https://dx.plos.org/10.1371/journal.pgen.1004393|aldizkaria=PLoS Genetics|alea=6|zenbakia=10|editore-abizena=Williams|editore-izena=Scott M.|issn=1553-7404|pmid=24921250|pmc=PMC4055572|doi=10.1371/journal.pgen.1004393|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
* '''Levanteko hipotesia'''. Jatorri ez-afrikarreko defendatzaileek "nekazaritza-hizkuntza zabalkuntza hipotesi" arkeologikoa jarraitzen dute, non hizkuntza talde nagusiak nekazaritza goiztiarreko teknologiarekin batera zabaldu ziren [[Neolitoa|Neolitoan]]. Alexander Militarev linguistak proposatu zuen ideia hau, nekazaritzarekin erlazionaturiko hitzak proto-afroasiar hizkuntzan berreraiki zitezkeela defendatuz. Hipotesi honek Levante izena hartzen du, nekazaritzako teknologia Levanten ([[Natufian kultura|Natufian kulturan]]) sortu eta Ipar Afrikan zehar zabaldu zela onarturik dagoelako.<ref name=":5" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Peter S.|abizena=Bellwood|izenburua=Examining the farming/language dispersal hypothesis|argitaletxea=McDonald Institute for Archaeological Research, University of Cambridge|abizena2=Renfrew|izena2=Colin|data=2002|url=https://openlibrary.org/books/OL3363965M/Examining_the_farming_language_dispersal_hypothesis|isbn=978-1-902937-20-5|sartze-data=2022-05-07}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Natufian Foragers in the Levant: Terminal Pleistocene Social Changes in Western Asia|argitaletxea=Berghahn Books|data=2013-12-01|url=http://www.jstor.org/stable/10.2307/j.ctv8bt33h|edizioa=1|editore-abizena=Bar-Yosef|editore-izena=Ofer|isbn=978-1-78920-157-4|doi=10.2307/j.ctv8bt33h|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
* '''Ipar-ekialdeko Afrikako hipotesia'''. Ipar-ekialdeko Afrika (Etiopia eta Eritrea, zehazki) hizkuntza familia honen jatorri gune bezala proposatu da, gune geografiko txiki batean dibertsitate handiko taldeak biltzen dituelako. Hipotesi honen baren moldaera ezberdinak daude:<ref>{{Erreferentzia|izena=Lyle|abizena=Campbell|izenburua=Historical linguistics : an introduction|data=2020|url=https://www.worldcat.org/oclc/1198218551|edizioa=Fourth edition|isbn=978-0-262-54218-0|pmc=1198218551|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
** '''Itsaso Gorriko hipotesia'''.<ref name=":3" /><ref>Ehret C (2002). "Language Family Expansions: Broadening our Understandings of Cause from an African Perspective". In Bellwood P, Renfrew C (eds.). ''Examining the farming/language dispersal hypothesis''. Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research.
* '''Etiopiako hipotesia'''.▼
</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=The domestic dog : its evolution, behaviour, and interactions with people|argitaletxea=Cambridge University Press|data=1995|url=https://www.worldcat.org/oclc/32272650|isbn=0-521-41529-2|pmc=32272650|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
▲** '''Etiopiako hipotesia'''.<ref name=":3" />
** '''Saharako hipotesia'''.<ref>Bender ML (1997). "Upside Down Afrasian". ''Afrikanistische Arbeitspapiere 50''. pp. 19–34.</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Martin|abizena=Bernal|izenburua=Black Athena : the Afroasiatic roots of classical civilization|argitaletxea=Rutgers University Press|data=1987-<c2006>|url=https://www.worldcat.org/oclc/16081700|isbn=0-8135-1276-X|pmc=16081700|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
** '''Ipar Afrikako hipotesia'''. <ref>{{Erreferentzia|izena=Juris|abizena=Zarins|izenburua=Early Pastoral Nomadism and the Settlement of Lower Mesopotamia|orrialdeak=31–65|hizkuntza=en|data=1990-11|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.2307/1357309|aldizkaria=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|zenbakia=280|issn=0003-097X|doi=10.2307/1357309|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
== Sailkapena ==
=== Demografia ===
Hizkuntza afroasiarrak hiztun kantitatearen arabera zerrendaturik, bakoitzaren hizkuntza-familia, hizkuntza afroasiarren barnean aipatuz:
* [[Arabiera]] (semitiko).
* [[Hausa (hizkuntza)|Hausa]] (txadar). [[Hausa (etnia)|Hausa etniako]] mendebaldeko Afrikako herrialde ezberdinetan ([[Nigeria]], [[Ghana]], [[Kamerun]] gehienbat, eta [[Sudan]], [[Benin]] eta [[Boli Kosta|Boli Kostako]] talde minoritarioetan) eta [[Sahel|Sahelean]] hitz egiten den [[Tonu (hizkuntzalaritza)|hizkuntza tonala]] da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hausa|hizkuntza=en|url=https://www.ethnologue.com/language/hau|aldizkaria=Ethnologue|sartze-data=2022-05-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hausa language {{!}} Britannica|hizkuntza=en|url=https://www.britannica.com/topic/Hausa-language|aldizkaria=www.britannica.com|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Spread of the Hausa Language|hizkuntza=en|url=https://worldmapper.org/maps/spread-of-the-hausa-language-2005/|aldizkaria=Worldmapper|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Gune hauetako ''lingua franca'' izanik, 100 eta 150 milioi hizlarik erabiltzen dute, beren [[ama-hizkuntza]] edo [[bigarren hizkuntza]] bezala.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Full List: Hausa Is World's 11th Most Spoken Language ⋆|hizkuntza=en-US|data=2018-02-04|url=https://www.herald.ng/full-list-hausa/|aldizkaria=.|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Honek hizkuntza txadar zabalduena bilakatzen du.
* [[Oromoera]] (cushitiko). [[Etiopia|Etiopiako]] [[Oromo (herria)|Oromo etniak]] eta [[Afrikako Adarra|Afrikako Adarreko]] beste etniek hitzegindako hizkuntza da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ethiopia|hizkuntza=en|url=https://www.ethnologue.com/country/ET/languages|aldizkaria=Ethnologue|sartze-data=2022-05-07}}</ref> Afrika guztian zehar emigranteek hitz egiteaz gain, Etiopia eta iparekialdeko [[Kenya|Kenyan]] ''lingua franca'' da,<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Bulcha|izenburua=THE POLITICS OF LINGUISTIC HOMOGENIZATION IN ETHIOPIA AND THE CONFLICT OVER THE STATUS OF AFAAN OROMOO|orrialdeak=325–352|hizkuntza=en|data=1997-07-01|url=https://academic.oup.com/afraf/article-lookup/doi/10.1093/oxfordjournals.afraf.a007852|aldizkaria=African Affairs|alea=384|zenbakia=96|issn=0001-9909|doi=10.1093/oxfordjournals.afraf.a007852|sartze-data=2022-05-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=University of Cambridge Language Centre Resources - Oromo|url=https://www.langcen.cam.ac.uk/resources/lango/oromo.html|aldizkaria=www.langcen.cam.ac.uk|sartze-data=2022-05-07}}</ref> hizkuntza cushitiko erabiliena bilakatuz (36 milioi hizlariekin soilik Etiopian eta beste milioi erdi bat Kenyan)<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ethiopia|argitaletxea=Central Intelligence Agency|hizkuntza=en|data=2022-05-04|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ethiopia/|sartze-data=2022-05-07|encyclopedia=The World Factbook}}</ref> eta Afrikar hizkuntzetatik ama-hizkuntza populazio handienetarikoa duena.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Oromo Language - Dialects & Structure - MustGo|hizkuntza=en-US|url=https://www.mustgo.com/worldlanguages/oromo/|aldizkaria=MustGo.com|sartze-data=2022-05-07}}</ref>
* (''Ingelesez'') Ehret, Christopher. 1995. ''Reconstructing Proto-Afroasiatic (Proto-Afrasian): Vowels, Tone, Consonants, and Vocabulary'' (= ''University of California Publications in Linguistics'' 126). Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
* (''Ingelesez'') Orel, Vladimir E. and Olga V. Stolbova. 1995. ''Hamito-Semitic Etymological Dictionary: Materials for a Reconstruction.'' Leiden: Brill. <nowiki>ISBN 90-04-10051-2</nowiki>.
* (''Ingelesez'') John Huehnegard: "Afro-Asiatic" en ''The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages'', ed. R. D. Woodard, Cambridge University Press, 2004, p. 138-156, <nowiki>ISBN 0-521-56256-2</nowiki>.
== Erreferentziak ==
| |||