Kausalitate: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Informazioa gehitu dut |
No edit summary |
||
1. lerroa:
'''Kausalitatea''' "kausaren eta efektuaren artean ezartzen den erlazioa da. Gertaeren, prozesuen, [[Fenomeno|fenomenoen]] erregulartasunaren eta zerbaiten ekoizpenaren arteko erlazio horri buruz hitz egin daiteke ".<ref>{{Erreferentzia|izena=Víctor Florián|abizena=Bocanegra|izenburua=Filosofía y crítica del presente|argitaletxea=Ediciones USTA|abizena2=de Filosofía y Letras|izena2=Facultad|data=2019-04-24|url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctvr33dgb|isbn=978-958-782-199-4|sartze-data=2022-04-28}}</ref>
Ez dago normalean onartzen den "kausa" terminoaren definizio bakar bat. Bere adiera zabalenean, zerbait efektu baten kausa dela esaten da, azkena lehenengoaren menpe dagoenean; edo, bestela esanda, kausa efektua badena bihurtzen duena da. Hau era askotara gerta daiteke eta, horregatik, ez da harritzekoa efektu bati kausa asko dagozkionik.
* A B baino lehenagokoa izatea denboran.
== Historia ==
Kausalitatearen nozioak eztabaida piztu du filosofiaren hasieratik. [[Aristoteles|Aristotelesek]] Bigarren analitikoen liburua [[giza gogamenak]] oinarrizko egiak, oinarrizko [[Premisa|premisak]] edo lehen printzipioak, sorrerakoak ez direnak, ezagutzeko duen moduaz amaitzen du, gure bizitzaren zati handi batean ez ezagutzea posible baita. Aurreko ezein ezagutzatik ere ezin dira ondorioztatu, edo ez lirateke printzipio lehenak izango. Lehenengo printzipioak pertzepzio sentsorialetik eratortzen direla dio, giza gogamenean benetako printzipio unibertsalak ezartzen baititu. Ideia horretatik dator «adimenean ezer ez dago aurretik zentzumenetan egon ez denik» maxima eskolastikoa (Nihil est in intellectu, quod prius non fuerit in sensu). «Gauza baten izaera ezagutzea, zergatik da ?» eta «gauza baten ezagutza zientifikoa gauza horren kausa ezagutzen dugunean bakarrik dugula» mantentzean. Aristotelesek lau kausa mota bereizi zituen:<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Los 4 tipos de causas según Aristóteles|hizkuntza=es|data=2019-03-21|url=https://psicologiaymente.com/cultura/tipos-de-causas-segun-aristoteles|aldizkaria=psicologiaymente.com|sartze-data=2022-04-28}}</ref>
* [[Arrazoi formal]]a
▲- [[Azken arrazoia]]
35 ⟶ 30 lerroa:
== Kausalitatea zientzian ==
* Kausalitatearen nozioa zientzia askoren osagai integrala da.
* [[Fisika|Fisikan]], [[Mekanika newtondar|mekanika newtoniarrean]], gainera, kausa beti efektuaren aurretik dagoela onartzen da.
* [[Estatistika]] honetan [[Estatistika inferentziala|estatistika inferentzialak]] aztertzen ditu.
* Gizarte-zientzietan, behatutako aldagaien analisi estatistiko bati lotuta agertu ohi dira.
* Fisikaren bestelako natur zientzietan eta gertaeren konkurrentzia mekanismo fisiko sinple batera mugatzerik ez dugun prozesuetan, kausaren ideia prozesu konplexuetan agertzen da, eta prozesu horien artean kausazko erlazio bat ikusi dugu. Horrela, ekuazio [[Enpirismo|enpirikoen]] ondoren, prozesu fisiko kausal bat dagoela suposatzen da, gertaera jakin batzuen arteko beharrezko lotura batera eramaten duena.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}
==Ikus, gainera==
51 ⟶ 44 lerroa:
== Kanpo estekak ==
* [http://gizapedia.hirusta.io/kausalitatea/ Kausalitatea], Gizapedian.
[[Kategoria:Filosofia-terminologia]]
|