t
ez dago edizio laburpenik
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
tNo edit summary |
||
3. lerroa:
== Atomoa historian zehar ==
{{Sakontzeko|Atomo}}
Inguratzen gaituen materia guztia, baita gu geu ere, funtsezko hainbat elementuz osatuta egotearen ideia antzinako [[Grezia]]tik dator, nahiz eta garaiko zientzialariek elementu haiek ([[Leukipo]], [[Demokrito]], eta [[Epikuro]]) [[su]]a, [[ur]]a, [[lurra]] eta [[haize]]a zirela
XX. mendearekin hasitako [[fisika nuklear]] eta [[fisika kuantiko]] arloetan egindako saikuntzak jarraituta, [[1939]]an [[Lise Meitner]]ek [[fisio nuklear]]ra aurkitu zuen, [[Otto Hahn]]ek aurretik egindako frogaketetan oinarrituta, eta urte berean, pixka bat geroago, [[Hans Bethe]]nek [[fusio (argipena)|fusio]] nuklearraren kausitu zuen. Bi
50eko eta 60ko hamarkadetan zehar hainbat partikula ezberdin aurkitu ziren sakabanaketa saiakuntzetan, hainbeste ezen partikula subatomikoen sorta "partikulen zoologiko" ere deitua izan baitzen. 70eko hamarkadan zehar, [[eredu estandarra]]ren azalpenarekin, aurkitutako partikula gehienak funtsezko ziren partikula multzo txikiago baten bateratzeak zirela argi gelditu zen.
12. lerroa:
Gaur egun partikulen fisika [[atomo]]ak baino egitura gutxiago duten partikula subatomiko hauetaz arduratzen da batez ere, esaterako [[elektroi]]ak, [[quark]]ak (funtsezko partikulen artean), [[protoi]]ak eta [[neutroi]]ak (partikula elkartuak azken bi hauek). Beste partikula batzuk sakabanaketa prozesuetan sorturiko [[fotoi]]ak, [[neutrino]]ak eta [[muoi]]ak dira, baina badaude beste hainbat partikula exotiko ere.
Funtsezko partikulak bi eratakoak izan daitezke, [[bosoi]]ak ([[Satyendra Nath Bose]] fisikari indiarraren ohorez izendaturikoak) eta [[fermioi]]ak ([[Enrico Fermi]] zientzialari italiarraren izenagatik). Bosoiak (fotoiak ea.) [[spin]] osoa dute, hau da, 0, 1, 2 eta abar, fermioien (elektroiak ea.) spina zatiki bat delarik, 1/2 edo 3/2. Spin diferentzia hau dela eta, fermioiak eta bosoiak ezaugarri eta jokaera guztiz ezberdinak dituzte. Bosoiak funtsezko indarren transmititzaile dira eta bi partikulen artean gertatzen den edozein elkarrekintzak bosoi birtual baten elkartrukatzea dakar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gauzek masa izatearen “erruduna”|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2381/higgs-en-bosoia|aldizkaria=Argia|sartze-data=2022-04-09}}</ref> Bosoi birtuala benetako edo erreala den fermioiekin bateratzean, funtsezko lau indarrak sortzen dituzte:
* Indar [[Elkarrekintza nuklear bortitz|nuklear sendoa]]: [[gluoi]] bosoiak transmititzen dutena, [[quark]]ak bata bestearekin [[mesoi]]ak eta [[barioi]]ak ([[nukleoi]]ak) eratzeko batzen dituena. [[Hadroi]]ek bakarrik jasaten dute.
* Indar [[nuklear ahul]]a: W<sup>±</sup> y Z<sup>0</sup> bosoi bektorialak transmititzen dutena eta [[beta desintegrazio|β desintegrazioa]] gertatzearen arrazoia dena.
82. lerroa:
Gaur egun partikula subatomikoak eredu estandarra jarraituz sailkatzen dira. Eredu honek funtsezkoak diren [[indar nuklear bortitz]]a, [[indar nuklear ahul]]a eta [[elektromagnetismo]]a deskribatzen ditu, horretarako [[bosoi]]en elkarrekintzak erabiliz. Bosoi neurgailu hauek [[gluoi]]ak dira, [[W bosoi|W<sup>-</sup> and W<sup>+</sup>]] eta [[Z bosoi]]ak, bai eta [[fotoi]]ak ere. Ereduak beste 24 funtsezko partikula ditu, [[materia]] osatzen dutenak.
Eredu estandarrak aurkitzeke dagoen [[Higgs bosoi]]aren existentzia
== Erreferentziak ==
<references />
== Kanpo estekak ==
| |||