Olerkigintza: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
5. lerroa:
Olerkigintzak historia luzea du, [[historiaurre]]an jada [[Afrika]]n erabiltzen baitzen [[ehiza]]ri buruzko poesia, eta [[Nilo]], [[Niger]] eta [[Volta]] ibaien inguruan poesia [[panegiriko]] eta [[elegia]]tikoa garatu zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Ruth|abizena=Finnegan|izenburua=The 'Oral' Nature of African Unwritten Literature|argitaletxea=Open Book Publishers|orrialdeak=3–27|data=2012-09|url=http://dx.doi.org/10.11647/obp.0025.01|aldizkaria=Oral Literature in Africa|isbn=9781906924706|sartze-data=2019-06-04}}</ref>. Afrikan egindako lehen poema idatziak [[Piramideko Testuak|Piramideko Testuetan]] agertzen dira<ref>{{Erreferentzia|izena=James P.|abizena=Allen|izenburua=The Ancient Egyptian Pyramid Texts|argitaletxea=Society of Biblical Lit|hizkuntza=en|abizena2=Manuelian|izena2=Peter Der|data=2005|url=https://books.google.com/books?id=6VBJeCoDdTUC&pg=PA1&dq=2353+-+2323+%22pyramid+texts%22&ei=FW-BSL-rCpTyiwGJrcG8DQ&sig=ACfU3U1-mbNrZ44kBagmG86DWq7eAKXu1g|isbn=9781589831827|sartze-data=2019-06-04}}</ref>, [[K.a. XXV. mende]]an; [[Sundiataren Epika]] da garai honetako gorteko poesiaren adibiderik ezagunena<ref>{{Erreferentzia|izena=David C.|abizena=Conrad|izenburua=Searching for History in the Sunjata Epic: The Case of Fakoli|orrialdeak=147–200|data=1992|url=https://www.jstor.org/stable/3171998|aldizkaria=History in Africa|zenbakia=19|issn=0361-5413|doi=10.2307/3171998|sartze-data=2019-06-04}}</ref>. [[Mendebaldeko Asia]]n ezagutzen den olerkirik zaharrena, [[Gilgamexen epopeia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Myths from Mesopotamia : creation, the flood, Gilgamesh, and others|argitaletxea=Oxford University Press|data=2000|url=https://www.worldcat.org/oclc/47780554|edizioa=Rev. ed|isbn=0192835890|pmc=47780554|sartze-data=2019-06-04}}</ref>, [[sumeriera]]z idatzita dago. [[Eurasia]]n egindako lehen poemak abestietatik eratorriak dira, [[Txina]]ko ''[[Shijing]]'' gisa, edo [[ahozko literatura]] gordetzeko helburuarekin, [[sanskrito]]ko [[Veda]]k, [[Zoroastro]]ren [[Gatha]] edo [[Homero]]ren epikak bezala, ''[[Iliada]]'' eta ''[[Odisea]]''. [[Antzinako Grezia]]n poesia definitzen saiatu ziren, adibidez [[Aristoteles]]en ''Poetika'' bezala, [[erretorika]], [[drama]], [[abestia]] eta [[komedia]] aipatuz. Beranduago saiatu ziren beste ezaugarri batzuk biltzen, hala nola errepikapena, bertsoen forma, errima eta estetika. Poesia [[prosa]]tik bereizteko saiakera objektiboak izan ziren.
== Definizioak ==
Poesia terminoa ''poiesis'' hitz grekotik dator, eta sorkuntza, asmakizuna eta fikzioa zuen esanahia; ondorioz, obra literario oro poesiatzat jo zitekeen. Literatur teo riaren iturriei begiratzen bazaie, berriz, poesia ez zen luzaroan generoetan sartu, izendatze orokorra baitzen, dramatikoa eta narratiboa biak poetikoak baitira, erran nahi baita, etimologiak dioen bezala, sorkuntza lanak. Halarik ere, garaiez garai, poesia, eta bereziki lirika, hirugarren genero berezi gisa agertu eta finkatu da erro mantizismoaz geroztik.
[[Erromantizismo|Erromantizismoaren]] eraginez, poesiaren izaera definitzeko saioek beti gogoan izan dute poesia gizakiaren historian dagoela errotuta, gizakia ekin batera sortzen baita, emozioak azaldu eta mintzatzeko gai denetik. Poesiaren definizioa egiten saiatu diren adituek alderdi hori azpimarratu izan dute: [[Roman Jakobson|Roman Jakobsonek]] dio olertia definitzeko ez-olertiarekin erkatu behar dela, eta, halaber, ez dela erraza olertia ez dena adieraztea, izan ere, olertia lilura eta magiarako bigarren ahalmen bat da, eta haren muturrean hizkuntz komunitate batek erarik ohizkoena duen hitz laua dago. [[Federico García Lorca|Federico García Lorcak]] berak ere esan zuen olerkari batek ere ez dakiela zer den olertia.
=== Alderdi formalak ===
Olertiak bere mintzaira propioa du, gainerako herritarrena bera izan arren. Bereizgarri nagusia besteek bezala idazten ez duen sortzailearen irudi indibidualizatua da, hura irudimenaren arabera konparaketaz, antitesiaz, alegoriaz, pertsonifikazioaz, metaforaz, metonimiaz, hiperbo leaz eta beste figura erretoriko batzuez baliatzen da. Gainera, mintzaira poetikoak zehatza eta laburra izan behar du, zenbait gramatika elementu kenduz, hala nola, juntagailuak. Ideia poetikoak sarritan ez dira prozesu logiko bati jarraituz aurkezten, prosan gertatzen den legez, eta hiperbatonaren erabilerarako eta komunztaduraren arauak hausten dituzten lizentzia poetiko batzuk hartzeko askatasun handiagoa dago.
Ezaugarri formal nagusi bat [[Neurtitz|neurtitzaz]] baliatzea izan da, bestetik. XIX. mendearen erdia arte, mendebaldeko kulturan, neurtitza berenaz poesiaren markatzat agertu da. Ez da, dena den, ezaugarri hertsitzailea eta guztiz fidagarria, luzaz neurtitzetan idatziak izan baitira bi genero nagusietan sartzen ziren tragediak eta epopeiak.
=== Arestiren esanetan ===▼
[[Gabriel Aresti]]k zera esan zuen [[Ondarroa]]n poesiari buruz [[1964]]an, "Lengo eta oraingo euskal poesia erritarra" izeneko hitzaldian:▼
''"Gaurko poetak bi klasetakoak gara, bersolariak eta olerkariak. Lehengoak erriaren ganean artzen dabe oña, eta bigarrenak (olerkariak) kultura guzurrezko batean. Horregatik lenengoak eskola bat dadukate, eta bigarrenak bapere ez. Bersolaritzak badaduzka bere erregela eta lege jakin eta bereziak... eta erregela orreik eskola baten babesa emoten deutsie bertsolaritzeari.''▼
''Olerkariak beriz, nor bere aldetik dabil, lege barriak kreatu nairik, iñongo aldrebeskeriak asmatzeko deseotan. Agirian dago olerkarien artean ez dagoala bapere eskolarik eta bai erretolika ugari. Ejenplo onegaz bere, argiro probatzen dogu bereizkuntza orren guzurrezkotasuna. Alde batetik, erriak ez dau ezer sortzen, beste aldetik, bere eskolea daduka, jenteen eta populuaren esperientziak istorian zear eskeintzen deutsena.''▼
''Poesia pertsona batek sortzen dau beti. Gero erriak onartzen eta ukatzen dau. Onartzen dauana poesia erritarra da, ukatzen dauana erritik kanpoko poesia da. Ori da guretzat bereizkuntza bakarra. Ganerakoa alferreriatik dator, uskeriatik. Beste bereikuntza bat bere egin da, agozko poesia eta poesia eskribitua. Baina berdin egingo litzake poesia kantatua eta poesia kantatu bagakoa"''▼
== Historia ==
18 ⟶ 37 lerroa:
* [[Metafora]]
...
▲== Arestiren esanetan ==
▲[[Gabriel Aresti]]k zera esan zuen [[Ondarroa]]n poesiari buruz [[1964]]an, "Lengo eta oraingo euskal poesia erritarra" izeneko hitzaldian:
▲''"Gaurko poetak bi klasetakoak gara, bersolariak eta olerkariak. Lehengoak erriaren ganean artzen dabe oña, eta bigarrenak (olerkariak) kultura guzurrezko batean. Horregatik lenengoak eskola bat dadukate, eta bigarrenak bapere ez. Bersolaritzak badaduzka bere erregela eta lege jakin eta bereziak... eta erregela orreik eskola baten babesa emoten deutsie bertsolaritzeari.''
▲''Olerkariak beriz, nor bere aldetik dabil, lege barriak kreatu nairik, iñongo aldrebeskeriak asmatzeko deseotan. Agirian dago olerkarien artean ez dagoala bapere eskolarik eta bai erretolika ugari. Ejenplo onegaz bere, argiro probatzen dogu bereizkuntza orren guzurrezkotasuna. Alde batetik, erriak ez dau ezer sortzen, beste aldetik, bere eskolea daduka, jenteen eta populuaren esperientziak istorian zear eskeintzen deutsena.''
▲''Poesia pertsona batek sortzen dau beti. Gero erriak onartzen eta ukatzen dau. Onartzen dauana poesia erritarra da, ukatzen dauana erritik kanpoko poesia da. Ori da guretzat bereizkuntza bakarra. Ganerakoa alferreriatik dator, uskeriatik. Beste bereikuntza bat bere egin da, agozko poesia eta poesia eskribitua. Baina berdin egingo litzake poesia kantatua eta poesia kantatu bagakoa"''
== Euskal poetak ==
| |||