«Erromani»: berrikuspenen arteko aldeak

'''Erromaniak'''<ref name="Euskaltzaindia">{{EuskaltzArauErref|arau-zk=190|arau-izenb=Munduko herriak eta etniak}}</ref> —testuinguru formaletarako izena<ref name="Euskaltzaindia"/>—, '''ijitoak'''<ref name="Euskaltzaindia"/> ([[Egipto]] leku-izenetik eratorria), '''buhameak'''<ref name="Euskaltzaindia"/> (''[[bohemia]]r''retik) edo '''motxaileak''' —zenbaitetan beren artean ''rom herria'' izenaz ere ezagunak (haien hizkuntzan ''rom'' izenak «gizona, senarra» esan nahi du)— gehienbat [[Europa]]n bizi den [[etnia]] bat da, jatorria ziurrenik [[India]]ren ipar-mendebaldean duena, eta [[Erdi Aroa]]n Europara emigratu zuena. IjitoBuhame [[euskaldun]]ek [[erromintxel]] izena dute, beren burua [[kalo]] kulturakoengandik bereizteko.

Gaur egun erromaniak India eta Pakistan artean dagoen [[Punjab]] lurraldetik mundu osora zabaldu zirela uste da. Teoria horrek bi oinarri ditu: hizkuntzarena eta genetikoa. Alde batetik, [[erromaniera]]k lurralde hartako hizkuntzekin duen antzekotasuna; eta bestetik, ijitoekerromaniek hango jendeekin duten antzekotasun genetikoa. Dirudienez, duela 1.500 urte atera ziren jatorrizko eskualde hartatik.<ref name=Mendizabal2013-04-25>Isabel MENDIZABAL EZEIZABARRENA: [http://aldizkaria.elhuyar.org/gai-librean/ijitoen-jatorria-dnan-islatua/ «Ijitoen jatorria, DNAn islatua»]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Elhuyar Zientzia eta Teknologia'', 2013-04-25, 297. zenbakia.</ref>

[[Bigarren Mundu Gerra]]ren garaian, [[nazionalsozialismo|naziek]] eta haien aliatuek ijitoenerromanien genozidioa egin zuten: milioi bat erromani hil zituzten, ''[[porajmos]]'' izenaz ezaguna den holokaustoan.<ref name=Mendizabal2013-04-25/>

* [[1563]]: ijitoakBuhameak [[Ingalaterra]]tik alde egitera behartu zituzten, heriotza zigorraren mehatxupean.

* [[1931]]: munduko ijito erromani-antzerki profesional bakarra ezarri zen [[Mosku]]n.

* [[1939]]-[[1945]]: ''[[Porrajmos]]'': [[Bigarren Mundu Gerra]]ren garaian, naziek erromani herria jazarri eta sarraskitu zuten. 220.000 - 1.500.000 bitarte ijitoerromani hil zituzten.

* [[1977]]: Indiaren proposamen bati jarraituz, [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeko]] Bereizkeriaren Prebentziorako eta Gutxiengoen Defentsarako batzordeek ijitoenerromanien eskubideak errespetatzeko dei bat egin zuten.

IjitoenErromanien bandera, [[1971]]n [[Londres]]en ospatutako Lehenengo Ijito Kongresuan ezarri zen, non ijitoen erromanien[[ereserki]]a zein izango zen adostu zuten ([[Gelem Gelem]]). [[India]]ko banderaren adaptazioa da Bi lerro horizontaletan banatzen da, urdina eta berdea, gurpil gorri batekin haren erdian. Goiko zatia, urdina, zerua sinbolizatzen du, erromani herriaren sabaia dena. Behekoa aldiz, berdea, lurra sinbolizatzen du, igarotzen duten mundua. Gurpilak, [[India]]ko banderan ere agertzen denak, askatasun desioa sinbolizatzen du ezarritako mugetatik harantzago joateko. IjitoenErromanien bandera, erromani komunitatearen sinboloa da mundu osoan.

IjitoakErromaniak nomadakibilkariak izan dira beti, baina sendo eusten diete beren ohiturei ezartzen diren herrialdeetan, bertako hainbat elementu ere bereganatuta. Adibiderik garbiena [[Andaluzia]]koa da, non ijitoek flamenkoaren musika eta dantzak bere egin dituzten.

IjitoenErromanien berezko hizkuntza [[erromaniera]] da. Espainiar ijitoak ''[[kalo]]'' delakoan mintzo izan dira, erromanieran oinarritua, baina gaztelaniako gramatikarekin. Erromaniera [[Asia]] erdialdeko [[indoeuropar hizkuntzak|indoeuropar hizkuntza]] bat da, antzinako [[sanskrito]]ari lotua. Gaur egun [[greziera|grekoaren]] eta [[errumaniera]]ren ekarpen gramatikal asko ditu.

[[Kalo]]a, espainiar ijitoek darabilten [[erromaniera]]ren [[dialekto]]a da. Ijitoen oinarrizko lexikoa gorde du, baina [[gaztelania]]ren gramatika hartu du. Ijitoek, ostera, hitz asko eman dizkiote gaztelaniari. Ijito nomadekibilkariek [[kalo]] hizkuntza garbiago gorde dute ijito [[sedentario (argipena)Sedentarismo|sedentarioekbertakotuek]] baino.

Ijito Erromani-leinuak ezberdinak dira beren artean, eta [[autonomoa]]k. Leinuen gainetik ez dago egiturarik, ijito erromani-taldeak erlazionatzeko. Leinu batek hainbat adar izan ditzake, hainbat lekutan finkatuak. Leinu bakoitzeko kideak beren lerroko senideen ondoan bizi ohi dira, eta badakite non aurki ditzaketen beren leinuko beste kideak.

[[Ahaidetasun]] erlazioekharremanek ijitoen antolaketaren oinarri dira, [[estatusa|estatuseko]] bi ardatz klasifikagarritik estrukturatzen direnak: sexua eta adina. Eginkizun sozial politikoak, adin minimo bat igaro dituzten gizonezkoegi esleituta daude, eta lau dira:

Harreman estua existitzen da ijito erromani-herriaren eta [[arte (argipena)|artearen]] artean, batez ere [[musika]] eta [[dantza]] arloan. IjitoekErromaniek, ezartzen diren lurraldearen [[musika]] bereganatzen dute, beraiena bihurtuz. IjitoenErromanien [[musika]]k, alderdi oso garrantzitsua osatzen du estilo ezberdinen aberastasunean, zainketan eta hazkuntzan. Espainian, [[flandesa]]ren kasua dugu hainbat ezagun famatuekin; [[Camarón de la isla]], [[Manolo Caracol]], [[José Mercé]] edo, [[Raimundo Amador]]. Hainbat flamenko-dantzari “[[bailaor]]” izen bat sortu dute internazionalki. Hauen kasu [[Carmen Amaya]], [[Joaquín Cortés]] edo, [[Farruquito]] dugu. [[Fitxategi:Bridges of Culture 2009.jpg|thumb|]]

=== GastronomiaSukaldaritza ===

IjitoenErromanien sukaldaritzan bi ezaugarri nabarmentzen dira: batetik, komunitateerkidego honek jateko garaian berezko usadioak dituztela eta bestetik, ijitoekerromaniek bizi diren inguruko jaki eta edariak beren ohituretara moldatzen dituztela. Gainera, ijitoenerromanien platerak zapore eta kolore fuertedunak dira eta horien falta dituen jakiren bat mahaian aurkitzean “hau [[payo]]en erregosia da”. IjitoenErronamien ohiko sukaldaritzan [[gantza]], [[lekale]] eta [[patata]] askoko platerak erabiltzen dira, [[nomadaNomada|ibilkariak]]k izanda, energia askoko jakiak prestatzen zituztelako. Kafe beltza ezin da ahaztu, Haien edari soziala dena.

[[Euskal Herria]]n ere ijito erromani-talde ugari egon dira eta badaude. Horien artean [[erromintxel]] deitutakoak zeuden, [[euskara]]ren aldaera berezi batean hitz egiten zuten ijitoakbuhameak, eta, horregatik, ''euskal ijito'' izenaz ezagutuak.

[[Lapurdi]]ko kostaldeanitsasaldean [[kaskarot]] izenekoak zeuden.

== IjitoErromani ospetsuak ==

== Kanpo -estekak ==