| eragina nori = [[Aristoteles]], [[neoplatonismo]]a, [[Zizeron]], [[Plutarko]], [[estoizismo]]a, [[René Descartes|Descartes]], [[Thomas Hobbes|Hobbes]], [[Gottfried Wilhelm Leibniz|Leibniz]], [[John Stuart Mill|Mill]], [[Arthur Schopenhauer|Schopenhauer]], [[Friedrich Nietzsche|Nietzsche]], [[Martin Heidegger|Heidegger]], [[Hannah Arendt|Arendt]], [[Hans-Georg Gadamer|Gadamer]] eta mendebaldeko beste hamaika filosofo eta teologo.
}}
'''Platon'''<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0076.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=Latin eta greziar pertsona-izen klasikoak euskaraz emateko irizpideei buruzko erabakia}}</ref> ([[antzinako greziera]]z Πλάτων; [[Atenas]], [[circa|c.]] [[K.a. 427]] - ''[[ibidem]]'', c. [[K.a. 347]]) [[Grezia klasikoa|Grezia Klasikoaren]] [[filosofo]] garrantzitsu bat izan zen. [[Sokrates]]en ikasle eta [[Aristoteles]]en maisu izan zen. Sokratesengandik jaso zuen eragina nabarmenanabaria izan zen. [[Parmenides]], [[Heraklito]] eta [[eskola pitagorikoa|pitagorikoen]] pentsamendu-iturrietatik ere edan zuen. BereHaren filosofiaren argitasunak eta sakontasunak eragin nabarmenasakona izan dute historian zehar. [[Filosofia]]ri bere egungo izaera eman eta bereharen zabalera osoan, hala nola [[etika]], [[politika]], [[metafisika]] eta [[epistemologia]], aztertu zuen lehena izan zen. Askoren ustez, [[Aristoteles]], [[Immanuel Kant|Kant]] eta beste filosofo bakan batzuk bakarrik jarrijar daitezke bereharen parean. Bere lanLan nagusiak ''[[Solasaldiak]]'' izeneko bilduma batean jasotzenjasota diradaude (solasaldi moduko idazkiaktestuak baitira),; nonbertako Sokrates pertsonaia nabarmenanagusia denda. <ref>{{en}} [http://plato.stanford.edu/entries/plato/ Plato], ''Stanford Encyclopedia of Philosophy'' delakoan. 2009-11-02.</ref><ref>{{en}} [http://www.iep.utm.edu/plato/ Plato], ''International Encyclopedia of Philosophy].2009-11-3.</ref>
== Bizitza ==
Gutxi ezagutzen da Platonen bizitzari buruz eta ezagutzen denaren fidagarritasuna eztabaidagarria da. Hil bezain pronto, bereharen biografia [[Espeusipo]] bere ilobak idatziriko laudorioek estali zuten. [[Diogenes Laerzio]]ren ''[[Filosofoen bizitzak]]'' bildumako III. liburukian zehazten diren datuak [[anekdota|anekdotikoak]] dira. Horrela, bereharen bizitzaren gorabeherak kontatzen dituzten iturri fidagarrienak Platonek berak idatzi bide zituen VII., VIII. eta XIII. gutunak dira<ref>J. L. Calvo: ''Platón'', "Historia de la literatura griega" bilduman. 650. orrialdea.</ref>.
[[Atenas]]en jaio zen, [[Peloponesoko Gerra]]ren hastapenetan eta [[Perikles]] hil eta bi urtera., Familiafamilia handiki baten baitan jaio zen. [[Ariston (Atenastarra)|Ariston]] zen berezuen aita, [[Kodro (mitologia)|Kodro]] erregearen ondorengo familia batekoa. Bere; ama [[Periktione]] izenekoa zen, familia [[aristokrazia|aristokrata]] baten baitan jaioabatekoa, [[Dropides]] [[Solon]]en anaiaren ondorengoa.<ref>J. L. Calvo: ''Ibidem''.</ref>. Aita [[Glaukon]] zuen eta [[Kritias]] tiranoaren iloba izan zen. Bai aitaren, bai amaren aldetik, arbasoak [[Poseidon]] jainkotikjainkoarengandik abiatu zirela aipatu zuen Laertziok, gerora Platon alegia bihurtukobihurtu zuten istorioen arabera. Bi anaianaia, Adimantozaharragoak eta Glaukonbiak, beraAdimanto bainoeta zaharragoakGlaukon, eta arreba bat, Potone, izan zituen. Aita gazte hil eta ama Pirilamporekin ezkondu zen bigarren aldiz eta harekin beste seme bat izan zuen: Antifonte. Potone bere arrebaren semea [[Espeusipo]] zen, gerora Platonen jarraitzailea eta [[Akademia]]ren buru izangoizan zena. Familiari buruzko datuak [[Diogenes Laerzio|Diogenes Laertziok]] ematen ditu. BereHaren solasaldietan ere maiz agertzen dir beredira familiakoak [[Sokrates]]ekin hizketan, hauetatikhaiengandik informazio eskasa atera badaiteke ere. ''[[Karmides (Solasaldiak)|Karmides]]'' izeneko solasaldian, [[Charmides]] bere osaba (amaren anaia) dela kontatzen du. Karmides [[Hogeita hamar Tiranoak]] taldekoa zen, Atenasko [[demokrazia]] [[K.a. 404]] urtean kolokan jarri zutenak. Karmidesen eta bere amaren osaba zen [[Kritias]] ere, aldi berean Platonen solasaldi bateko pertsonaia dena, talde honetakohartako buru bat zen. Hala ere, senitarteko guztiak ez ziren oligarkak. Pirilampo bereharen amaren senarra Periklesen eta, beraz, [[demokrazia]]zaleen jarraitzailea izan zen.
Platonen jaiotzezko izena [[Ariston]] izan zen, [[Diogenes Laerzio|Diogenes Laertzioren]] arabera eta ''Platon'' izena bere gorpuzkera zabala dela eta jarri zioten goitizena omen da. Hain zuzen, ''platos'' (πλάτος) hitzak « zabalera » esan nahi du. Bekoki zabala izateagatik edo bere izakera ireki eta zabalarengatik jarri ziotela aipatu da. Familia aberats bateko seme izanik, hezkuntza zabala jaso zuen. Sokratesen ikasle bihurtu zen eta bereharen eragina erabatekoa izan zen Platonengan, eta bereharen maisu eta eredu bihurtu zen. Diogenes Laertziok ematen dituen gaztetako beste datu batzuk, hala nola kiroletan nabarmendunabaria izan zela eta antzerkian ere aritua zela, ez dira fidagarritzat jotzen.
Sokrates [[K.a. 399]] urtean epaitua eta kondenatua izan zen, eta bereharen ikasleen kontrako kanpaina bat martxan jarri zen Atenasen. Horregatik Platonek Atenasetik alde egin behar izan zuen, Sokratesi gertatu zitzaionaren beldurrez. Hamabi urtez egon zen Atenasetik kanpo eta urte hauetanhaietan hainbat bidaia egin zituen [[Mediterraneoa]]n zehar. [[Megara]]n, lehendabizi, eta [[Sizilia]]n egon zela ziurtzat jotzen da. Laertzioaren arabera [[Zirene]], [[Egipto]] eta [[Persia]]ra egin omen zituen beste bidaiak, ordea, eztabaidagarriak dira. Siziliara egindako bidaietan [[Pitagoras]]en jarraitzaileekin ere harremanetan egon omen zen eta hauek matematikarako zutenhaien joera bereganatu zuen. Horrela, Akademiaren atari gainean, ''Geometria ez dakien inor ez dadilabedi hona sartusar'' leloa idatzirik zegoelako istorioa zabaldu da mendeetan zehar.
[[Sizilia]]n [[K.a. 387]]. urtean izan zela uste da, eta bertan [[Dion Sirakusakoa|Dion]] Siziliako [[Dionisio I.a Sirakusakoa|Dionisio I.a]] erregearen generalarekin harreman estuak izan zituen. Platonek zituen ideia politikoak praktikan jarri nahian abiatu omen zen Platon Siziliara., Bainabaina beresaiakera saiakerakhorrek porrot egin zuen, Dionisioaren babesa galdu eta esklabo bihurtu ere egin omen zuten, azken datu hauhori fidagarritzat jotzen ez bada ere. [[K.a. 385]]. urtearen inguruan, Atenasera itzuli zen eta ''[[Atenasko Akademia|Akademia]]'' izeneko ikastetxea eraiki zuen. Bertan filosofia irakasten zen, bai eta ondorengo mendeetan ere, VI. mendera arte, filosofia-erakunde nagusi bat izan zen. Bertan zelarik, bere lanik garrantzitsuenak idatzi zituen eta ikasle asko izan zituen, haietatik Aristoteles.
Siziliako [[Dionisio II.a Sirakusakoa|Dionisio II.a]] agintera heldu zenean, [[K.a. 367]] urte inguruan Siziliarako bigarren bidaia egin zuen, Dionek bultzaturik, errege berriari filosofia eta gobernu ona erakutsi nahian. Bigarren bidaia hauhori ere ez zen ongi bukatu. Erregeak bere aurkako matxinada bat antolatzea leporatu zion Dioni eta erbesteratu egin zuen. Platon atxiloturik geratu zen Sizilian. Azkenean, erregearen baimenaz, Atenasera itzuli eta Dionekin elkartu zen Akademian. Bertan 4 urte igaro ondoren eta Dionisio erregearen eta Dionen beraren eskariei jarraituz, Siziliako [[Sirakusa|Siracusara]] itzuli ziren [[K.a. 361]]. urtean. Gauzak ez ziren orduan ere ongi suertatu eta Platon berriz ere atxilotu egin zuten eta Dionek ihes egin behar izan zuen. HonekHark armada bat osatu eta Sizilia bere gain hartu nahi zuen, baina azkenean erahilahil izanegin zenzuten, ordea. Platon Atenasera itzuli eta Akademian eman zituen bere bizitzako azken hamahiru urteak, [[K.a. 347]] urte inguruan hil zen arte, 80 bat urterekin.
== Lanak ==
Platonen lanak oso osorik heldu dira gaurdaino. Zabalean, 36 solasaldi eta beste 7 lan egozten zaizkio Platoni. Solasaldietan biltzen ez diren 7 lan horiek ustezkotzat (''Notheuomenoi'') jo ziren antzinako garaietatik, gaiari dagokinoez ''corpus platonicum'' delakoan sartu izan badira ere. Egun, aditu gehienek Platonenak ez direla uste dute. Halaber, Platonenak diren zalantzazko 13 gutun daude. [[Diogenes Laerzio|Diogenes Laertziok]] galdu diren garrantzirik gabeko beste lan batzuk aipatzen ditu. 36 solasaldiak ordenatzeko irizpide ezberdinak daude. [[Trasilo]]k emandako bilduman 36 solasaldiak 9 [[tetralogia]]tan biltzen dira. Egun, Platonek ustez idatzi zitueneko garaiari jarraituz (sailkapena solasaldietako hizkuntzaren berezitasunak aztertuz burutu izan da), sailkapen honetanhorretan erabateko adostasunik ez badago ere. 36 solasaldietatik zenbaitetan Platon egilea izatea zalantzan jarri izan da eta beste batzuetan adituak nahiko ados daude Platonek idatzi ez zituela baieztatzeko. Ondoren ematen den zerrendan trantsiziozko solasaldiak aurreko zein ondorengo taldeetan biltzen dira, adituhainbat ezberdinenadituren arabera.
Bereizketa kronologikoaz gaindi, ezberdintasun sakonagoak daude hiru garaietako solasaldien artean. Lehenengo solasaldiek ''sokratiko'', ''aporetiko'' eta ''elenktiko'' izenondoak jaso izan dituzte. Sokratikoak dira Sokratesen pentsamendua azaldu edo jarraitu egiten dutelako. Aporetikotzat jotzen dira solasaldiotan ondorioak ateratzeko orduan, ''[[aporia]]'' edo gainditu ezinezko oztopo batera heldu ohi baita Sokratesen ideiak azkeneraino eramatean. Azkenik, elenktikoak direla esaten da, beraietan agertzen den era nagusia ''elenchos'' eta eztabaida delako beraietan agertzen den era nagusia. Orobat, solasaldi hauetansolasaldiotan [[sofistak|sofista]] direlakoak agertzen dira eta gai nagusiak moralak izaten dira.
Solasaldi ertainetan bereharen ideien teoria eta [[dualismo]]a biltzen dira. Sokrates protagonista izaten da, baina solasaldi hauetako pentsamendua ''platonikoa'' dela esan daiteke. Lehenengo solasaldietako ezaugarriak agertzen dira oraindik ere solasaldi ertain hauetan, halanola aporiaren erabilera.
Azken solasaldietan, berriz, ideien teoriarekinteoria kritikoakkritikatzen direnduten solasaldiak biltzen dira. Politika arloan, errealistagoa da eta bere proposamenak apaldu egiten ditu. [[Arima]]ren hilezkortasuna eta [[jainko]]aren existentzia ere argudioz defendatukodefendatu dituzituen, solasaldi ertainetako fedea alde batera utzizutzirik.<ref>{{es}} J. L. Calvo: Platón. ''Historia de la literatura griega'' bilduman. 663-672 orrialdeak.</ref>
== Platonen ontologia ==
{{sakontzeko|Ideien teoria}}
Ideien teoria edo formen teoria Platonen filosofiaren ardatz nagusia da eta honenharen bitartez berak bi funtsezko galdera erantzun nahi ditu:
# '''Galdera ontologikoa''' → ''Zer da errealitatea?''
# '''Galdera antropologikoa''' → ''Nola ezagutuezagut daiteke errealitatea?''
Teoria honekhorrek zera baieztatzen du,: badagoela, alde batetik, '''bi errealitate maila''':
:* '''''Ideien Munduamundua''''' →: bertan ideiak eta zenbakiak daude, hauek perfektuak, hilezkorrak, aldaezinak eta bakarrak direlarikdirenak.
:* '''''Mundu Sentikorrasentikorra''''' →: bertan objektu fisikoak eta irudiak daude, hauek ez-perfektuakezperfektuak, iraungikorrak, aldakorrak eta anitzakaskotarikoak direlarikdirenak.
Eta bestetik, '''bi ezagutza maila''':
:* '''''Benetako ezagutza (episteme)''''' →: arrazoimenaren bitartez lortzen dena.
:* '''''Sasi-ezagutza (doxa)''''' →: zentzuen bitartez lortzen dena.
Baina zer esan nahi du '''ideia''' hitzak? Ideiak errealitatea direnez , guztiz perfektuak dira, ez dute inolako aldaketarik izaten, ez dira jaio edo hil egiten ,; hilezkorrak diren aldetik , beraz , Ideienideien Munduanmunduan ez dago inolako aldaketarik , ezta mugimendurik ere , ideiak iraunkorrak direlako. Aldiz, Mundumundu Sentikorrekosentikorreko errealitateak aldakorrak dira, ez-perfektuakezperfektuak, jaio eta hil egiten direlako, iraungikorrak eta mugikorrak. Ideiak originalak dira eta Mundumundu Sentikorrekosentikorreko objektuak, berriz, kopiak .; Bainabaina bion artean erlazio bat dago, hau da, "''[[partaidetasun erlazioa]]''", kopiek parte hartzen dutelako ideiaren forman. Beraz, ideiak molde forma, modelo, etab . dira. ▼
''Baina zer esan nahi du '''ideia''' hitzak?''
Laburbilduz, Ideienideien Teoria,teoriak Ideienideien Munduamundua benetako errealitatea dela baieztatzen du ,; Mundumundu Sentikorrasentikorra, berriz, kopia baino ez da. Ideien Munduamundua goi - mailakoa da , etabaina Mundumundu Sentikorrasentikorra, ordea, behe-mailakoa. Ideiak sentikorrak ez direnez , ezin dira zentzuen bidez ezagutu, arrazoimenaideiak daezagutzeko modu bakarra ideiakarrazoimena ezagutzekoda. Platonen planteamendu hauetanhorietan ''bikoiztasuna'' (''[[dualismo]]a'') da nagusi: ▼
▲Ideiak errealitatea direnez guztiz perfektuak dira, ez dute inolako aldaketarik izaten, ez dira jaio edo hil egiten, hilezkorrak diren aldetik beraz Ideien Munduan ez dago inolako aldaketarik ezta mugimendurik ere ideiak iraunkorrak direlako. Aldiz, Mundu Sentikorreko errealitateak aldakorrak dira, ez-perfektuak, jaio eta hil egiten direlako, iraungikorrak eta mugikorrak. Ideiak originalak dira eta Mundu Sentikorreko objektuak, berriz, kopiak. Baina bion artean erlazio bat dago, hau da, "''[[partaidetasun erlazioa]]''", kopiek parte hartzen dutelako ideiaren forman. Beraz, ideiak molde forma, modelo, etab dira.
:* arrazoimena, ''' Bibi errealitate maila''' → ''''' Ideienideien Munduamundua''''' eta ''''' Mundumundu Sentikorrasentikorra'''''. ▼
:* '''Bi ezagutza maila''' → ''''' Benetakobenetako ezagutza''''' eta ''''' Sasi-sasi ezagutza'''''. ▼
Beraz, Platonen Ideien Teoria,ideien teoria dualista da. ▼
▲Laburbilduz, Ideien Teoria, Ideien Mundua benetako errealitatea dela baieztatzen du, Mundu Sentikorra, berriz, kopia baino ez da. Ideien Mundua goi-mailakoa da eta Mundu Sentikorra, ordea, behe-mailakoa. Ideiak sentikorrak ez direnez ezin dira zentzuen bidez ezagutu, arrazoimena da modu bakarra ideiak ezagutzeko. Platonen planteamendu hauetan ''bikoiztasuna'' (''[[dualismo]]a'') da nagusi:
▲:* '''Bi errealitate maila''' → '''''Ideien Mundua''''' eta '''''Mundu Sentikorra'''''.
▲:* '''Bi ezagutza maila''' → '''''Benetako ezagutza''''' eta '''''Sasi-ezagutza'''''.
▲Beraz, Platonen Ideien Teoria, teoria dualista da.
== Antropologia ==
Atal honetanhorretan, Platonek gizakiari buruzko teoria azaltzen du. Gizakia bi osagaiz osatutako batasun bat da:
:* Osagai ''' Ez-materiala''' den osagai bat →: ''''' ArimaGorputza''''' ▼
Gizakia bi osagaiz osatutako batasun bat da:
:* Osagai '''Materialaez-materiala''' den osagai bat →: '''''GorputzaArima'''''
▲:* '''Ez-materiala''' den osagai bat → '''''Arima'''''
:Beraz, Platonen ikuspegi antropologikoa dualista da.
'''''Gorputza''''', gaitz guztien iturburua da. Bertatik pasioak, nahiak, desioak eta beharrak sortzen dira. Materiala izanik, Mundumundu Sentikorrekosentikorreko errealitatea da eta gauza fisikoei dagozkien ezaugarriak ditu: materiala, [[argi ikusgai|ikusgaia]], ez-perfektuaezperfektua, iraungikorra eta aldakorra.
'''''Arima''''', berriz, goi-mailako errealitate espirituala da. Bertan gizakiaren goi-mailako gaitasun intelektualak kokatzen diradaude: adimena, pentsamendua, arrazoimena, etab. Gure benetako izaera da eta ideiei dagozkien ezaugarriak ditu: ez-materialaezmateriala, ikusezina, perfektua, hilezkorra eta aldaezina. Platonek hiru arima mota bereizten ditu:
:# '''''Arrazoizkoa''''': buruan dagoena eta pentsamenduak dira.
Platonek hiru arima mota bereizten ditu:
:# '''''ArrazoizkoaSuminezkoa''''': → buruanbularrean dagoena eta pentsamenduakborondateak dira.
:# '''''SuminezkoaIrritsezkoa''''': → bularreansabelean dagoena eta borondateakinstintuak, kinadak, sexua, etab. dira.
:# '''''Irritsezkoa''''' → sabelean dagoena eta instintuak, kinadak, sexua, etab dira.
[[Fitxategi:Plato i sin akademi, av Carl Johan Wahlbom (ur Svenska Familj-Journalen).png|thumb|300px|Platon bere ikasleekin.]]
Gorputza eta Arimarenarimaren arteko batasuna ez da harmonikoa. Gorputzak gauza fisikoetara jotzen duen bitarteandu, Arimakbaina Ideienarimak Munduraideien mundura igo nahi du. Gorputza Arimarenarimaren kartzela da eta Arimaarima Gorputzarengorputzaren barruan gatibu balego bezala dago. ArimakArima Ideienideien Munduramundura igo dezandadin, Gorputzetikgorputzetik aldendu beharra du.
''Zertan datza Gorputzaren eta Arimaren arteko gatazka?''
|