Txipiroi: berrikuspenen arteko aldeak

'''Txipiroiak''' itsasoko [[cephalopoda|zefalopodo]] [[decapoda|dekapodo]] multzo bat dira, [[txibia]]ren senideak, eta '''Teuthida''' ordena osatzen dutenakdute. Beste zefalopodeak bezala, txipiroiek [[buru]] bereizia dute, aldebiko simetria, hegalak eta besoak. Txibiek bezala, txipiroiek hamar [[garro]] dituzte, pareka antolatuak, horietako bi luzeagoak. [[Haragijale]]ak dira. Luzera aldakorra dute espeziearen arabera: zentimetro batzuetatik hamar metroraino.

Espezie batzuk jateko onak dira, batez erebereziki [[txipiroi arrunt]]a (''begihandia''), eta [[euskal Herriko sukaldaritza|euskal sukaldaritzan]] oso erabiliak, batez ere [[Txipiroiaktxipiroiak beren tintan|Txipiroiak euren tintan]] eta [[Txipiroiaktxipiroiak Lohizuneko eran]] prestatzeko. Teuthida ordenak bi azpiordena ditu, ''[[Myopsina]]'' eta ''[[Oegopsina]]'': (bigarrenaren barnean daude [[txibia erraldoi]]a (''Architeuthis dux'') eta txipiroi kolosala (''[[Mesonychoteuthis hamiltoni]]'') daude.

Txipiroien buruak, ondo bereiziak, daude eta sentipen organo guztiak eta harraparitzako gehiengoakgehienak ditu. [[Burmuin]] nahiko garatua dutedaukate, beste ornogabeekin alderatuta. Gainera, espezie handienek [[axoi]] erraldoiak dituzte, 1 milimetroko diametroa izateraino. Nerbio zuntz hauekhoriek mantura iristen dira eta erreakzio-propultsio sisteman parte hartzen dute.

Txipiroiak, [[txibia|txibien]] antzera, [[Decabrachia]] azpiordenakoak dira, hau da, 10 [[garro]] dituzten zefalopodoak dira. Ohikoena, beste zortziak baino luzeagoak diren bi garro izatea da. Garro hauekhoriek [[Bentosa (biologia)|bentosak]] dituztendituzte, harrapakinak kontrolatzeko erabiliak. Mintz batek garroen oinarriak batzen ditu, baina ia ez da nabarmentzennabaritzen, [[olagarro]]etan ez bezala. Espezie batzuetan, bentosek kako txiki batzuk dituztendituzte, harrapakina hobeto eusteko. Bentosak independenteak dira batak besteekiko. HauekHoriek guztiak banaka kontrolatu ahal izateko, garroek [[nerbio-sistema|nerbio-]]<nowiki/>zuntz lodia dute erdian, gihar zirkular eta erradialek inguratua.

Bi garro luzeenen muturrak zapalagoak dira eta bertan baino ez daude bentosak. Garroen hauen bolumena konstanteakonstante mantentzen da: gihar zirkularrak uzkurtzean [[erradio]]a txikitu egiten da, eta luzera handitu. Horrela, % 70 luzatuluza daitezke eta % 23 estutuzestutu<ref name="mollusca">{{erreferentzia| izena = Wilbur | abizena=Karl M. | izena2 = M.R. |abizena2 =Trueman | izena3 =E.R. |abizena3= Clarke | izenburua = The Mollusca. 11. Form and Function| argitaratzailea =Academic Press |lekua = New York | urtea = 1985| liburukia =11| isbn = 0-12-728702-7}}</ref>. Espezie handienek, muturretan kako zorrotzezko bi errenkada dituzte. HarrapariaHarrapakinak ihes egiteko ahalegina egiten badu, kakokakook hauekharagian gehiagobarrurago sartzen zaizkio haragian<ref>{{en}}{{erreferentzia|url=http://blog.tepapa.govt.nz/2008/04/30/hooks-and-suckers/ | izenburua=Hooks and suckers | egilea=Blog du Museum of New Zealand Te Papa Tongarewa|url=http://blog.tepapa.govt.nz}}</ref>.

Zefalopodoek [[ikusmen]] binokularra dute, buruaren bi aldetan kokatutako begi handiekin. Hortik datorkio ere ''[[txipiroi arrunt|begihandi]]'' izena, txipiroi handia denean. [[Ornodun]]en begiekin alderatuta, egitura desberdina da, [[betsare]]a eta [[nerbio optiko]]a kanpoan baitaukate eteta, hortaz, ez dute [[puntu itsu]]rik.

Begi bakoitzak [[kristalino]] gogor bat dutedu. Fokatzeko, kristalinoa higitu egiten da, kamera baten [[leiar]] baten antzera (gizakiarenean, gizakienaldiz, kristalinoa uzkurtu egiten den bitarteanda). Begiak ''alderantzizkoak'' dira, hau da, erretinako zelulak argi-iturrirantz begira daude.

Mokoa, ahoaren kanpoaldean, zefalopodo hauenhaien [[ehun (biologia)|ehun]] gogor bakarra da. Bi [[baraila]]z osatuaosatuta dago, eta behekoa goikoa gaineztatuzgaineztatzen du. Zati ebakitzailean gogor-gogorra da, bainaeta elastikoa ere baida. Mokoaren gogortasuna hainbat elementuren kontzentrazioaren araberakoa da: [[kitina]]ren, uraren, [[DOPA]] izeneko molekularen eta [[histidina]]n ([[aminoazido]] bat) aberasturiko [[proteina|proteinen]] arabera<ref>{{erreferentzia|url=http://www.techno-science.net/?onglet=news&news=5217 |izenburua=Le mystère du bec du calmar: un couteau sans manche |webgunea=techno-science.net}}</ref>. Ertz ebakitzaileak [[kaltzio karbonato]]a ere badu:du.

Mokoen itxura eta tamaina espezie bakoitzaren araberakoa da. Milimetro batzuetatik dezimetro batzuetara neurtuluze dezakeda. Txipiroi kolosala dakolosalak moko handiena eta sendoena duenadu<ref name=tepapa>{{en}}{{erreferentzia |url=http://squid.tepapa.govt.nz/anatomy/interactive|izenburua=Txipiroi kolosalaren eskema interaktiboa |egilea=Museum of New Zealand Te Papa Tongarewa |ur=http://squid.tepapa.govt.nz |sarreradata = 2010-04-09}}</ref>.

Txipiroiekin errezeta asko egiten dituzte,dira: [[Euskal Herria]]n [[txipiroiak plantxan|plantxan]] eta [[Txipiroiak beren tintan|bereberen tintan]] tipikoak dira, baita [[txipiroiak tipularekin|tipularekin]] ere. [[Txibierroak]] ere plater ezaguna da. [[Madril]]en [[txipiroiak Erromako erara]] prestatzen dituzte eta oso famatuak dira ogitartekoan.