Wikipedia

Haragi: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
No edit summary
1. lerroa:
[[Fitxategi:Haragia.jpg|thumb|Hemen ardi baten burua ikus dezakegu.]]
{{Wikipedia1000}}
'''Haragia''' edo '''mamia''', zentzu zabalean, [[gizaki]]aren eta [[Animalia|animalien]] [[Gorputz (argipena)|gorputzaren]] zati mamitsua da, eta zentzu zorrotzean edo [[janari]] mota gisa, hainbat animaliaren, bereziki [[ugaztun]]en eta [[hegazti]]en, zati mamitsua da.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=haragi|egilea=Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|izenburua=Haragi}}</ref> [[Itsas]] [[Animalia|animali]]<nowiki/>ak ordea, [[Kategoria (argipena)|kategoria]] desberdin batean sartu behar dira. Lagunarteko sailkapen [[komertzial]]<nowiki/>a da, eta [[lurreko animali]]<nowiki/>ei soilik aplikatzen zaie — normalean [[ornodun]]a<nowiki/>k: ugaztunak, hegaztiak eta [[narrasti]]a<nowiki/>k —; izan ere, itsas animaliei aplika dakiekeen arren, beste kategoria batean sartzen dira, [[ornogabe]]<nowiki/>en kategorian bereziki — krustazeoei, moluskuei eta beste talde batzuei [[itsaski]] deitzen zaie. Klasifikazio [[Biologia|biologik]]<nowiki/>oa alde batera utzita, beste animali batzuk, [[Itsas ugaztun|itsas-ugaztun]]<nowiki/>ak adibidez, batzutan haragi bezala izan dira hartuak eta beste batzuetan ez. Beste [[lurralde]] batzuetan, [[giza-haragia]], haragi bezala sailkatuta dago.▼
 
▲'''Haragia''' edo '''mamia''', zentzu—zentzu zabalean,zabalean— [[gizaki]]aren eta [[Animalia|animalien]] [[Gorputz (argipena)|gorputzaren]] zati mamitsua da, etaedo zentzu—zentzu zorrotzean edo [[janari]] mota gisa,gisa— hainbat animaliaren, bereziki [[ugaztun]]en eta [[hegazti]]en, zati mamitsua da.<ref>{{Erreferentzia|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=haragi|egilea=Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|izenburua=Haragi}}</ref> [[Itsas]] [[Animalia|animali]]<nowiki/>ak, ordea, [[Kategoria (argipena)|kategoria]] desberdinezberdin batean sartu behar dira. Lagunarteko sailkapen [[komertzial]]<nowiki/>a da, eta [[lurreko animali]]<nowiki/>ei soilik aplikatzen zaie —, normalean [[ornodun]]a<nowiki/>k: ugaztunak—ugaztunak, hegaztiak eta [[narrasti]]a<nowiki/>k —k—; izan ere, itsas animaliei aplika dakiekeen arren, beste kategoria batean sartzen dira, [[ornogabe]]<nowiki/>en kategorian bereziki — krustazeoei, moluskuei eta beste talde batzuei [[itsaski]] deitzen zaie. Klasifikazio [[Biologia|biologik]]<nowiki/>oa alde batera utzita, beste animalianimalia batzuk, —[[Itsas ugaztun|itsas-ugaztun]]<nowiki/>ak adibidez,adibidez— batzutan haragi bezala izan dira hartuak eta beste batzuetan ez. Beste [[lurralde]] batzuetan, [[giza-haragia]], haragi bezala sailkatuta dago.
Haragiaren [[nutrizio]]a<nowiki/>ri buruz hitz egitean, haragia [[proteina]],[[koipe]] eta [[mineral]] iturri oso ohikoa da gizakiontzat. Animalietatik eta [[landare]]<nowiki/>etatik lortzen diren [[elikagai]] guztien artean, haragia da [[merkatu]]<nowiki/>etan balorazio eta estimazio handienak lortzen dituena, eta, paradoxikoki, gehien saihesten den eta polemika gehien sortzen duen elikagaietako bat ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Harold|abizena=McGee|izenburua=On food and cooking : the science and lore of the kitchen|argitaletxea=Scribner|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56590708|edizioa=Completely rev. and updated|isbn=0-684-80001-2|pmc=56590708|sartze-data=2021-05-25}}</ref>. Haragia bakarrik jaten duten animaliak, [[haragijale]]ak deitzen dira. Beste aldetik, landareen bidez elikatzen diren animaliei, [[belarjale]] deitzen zaie. [[Intsektu]]<nowiki/>ez eta beste animalia batzuez elikatzen diren landareak ere haragijaleak dira. Eurek hildako [[harrapakin]]<nowiki/>en haragia jaten dutenei harrapari deitzen zaie, eta haragia hildako animalietatik lortzen dutenei [[sarraskijale]].▼
 
▲Haragiaren [[nutrizio]]a<nowiki/>ri buruz hitz egitean, haragia [[proteina]], [[koipe]] eta [[mineral]] iturri oso ohikoa da gizakiontzat. Animalietatik eta [[landare]]<nowiki/>etatik lortzen diren [[elikagai]] guztien artean, haragia da [[merkatu]]<nowiki/>etan balorazio eta estimazio handienak lortzen dituena, eta, paradoxikoki, gehien saihesten den eta polemika gehien sortzen duen elikagaietako bat ere bada<ref>{{Erreferentzia|izena=Harold|abizena=McGee|izenburua=On food and cooking : the science and lore of the kitchen|argitaletxea=Scribner|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56590708|edizioa=Completely rev. and updated|isbn=0-684-80001-2|pmc=56590708|sartze-data=2021-05-25}}</ref>. Haragia bakarrik jaten duten animaliak,animaliei «[[haragijale]]ak» deitzenderitze; dira. Bestebeste aldetik, landareen bidez elikatzen diren animaliei, «[[belarjale]]» deitzen zaiederitze. [[Intsektu]]<nowiki/>ez eta beste animalia batzuez elikatzen diren landareak ere haragijaleak dira. Eurek hildako [[harrapakin]]<nowiki/>en haragia jaten dutenei harrapari deitzen«[[Harraparitza|harrapariak]]» zaiederitze, eta haragia hildako animalietatik lortzen dutenei — «[[sarraskijale]]<nowiki/>ak».
Gizakientzako haragiaren kontsumoaren zati handiena, ugaztunetatik dator, hau da, [[haragi gorri]]<nowiki/>tik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ventajas y desventajas de la carne roja {{!}} Salud {{!}} Runners.es|data=2018-10-24|url=https://web.archive.org/web/20181024192210/https://www.runners.es/salud/articulo/ventajas-y-desventajas-carne-roja|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-05-25}}</ref>.Baina existitzen diren 3.000 animalia-espezieetako batzuk bakarrik erabiltzen ditugu elikagai gisa<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Elton D.|abizena=Aberle|izenburua=Principles of meat science|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/892130854|edizioa=Fifth edition|isbn=978-0-7575-9995-8|pmc=892130854|sartze-data=2021-05-25}}</ref>. Kontsumorako oinarrizko [[urtze-espezie]]<nowiki/>ak [[ardi]]-, [[behi]]- eta [[txerri-azienda]]<nowiki/>k eta etxeko hegaztiak dira. Haragiaren kontsumoa modu globalean hazten ari da, [[mundu]]<nowiki/>ko [[biztanleria]]<nowiki/>ren hazkundearekin bat etorriz, eta garapen bidean dauden herrialdeak dira [[hazkunde ratio]] handiena dutenak <ref name=":4" />; horrek esan nahi du urte batzuetan elikagai horren eskaera gero eta handiagoa asetzeko irtenbide gehiago beharko direla.▼
 
▲Gizakientzako haragiaren kontsumoaren zati handiena, ugaztunetatik dator, hau da, [[haragi gorri]]<nowiki/>tik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ventajas y desventajas de la carne roja {{!}} Salud {{!}} Runners.es|data=2018-10-24|url=https://web.archive.org/web/20181024192210/https://www.runners.es/salud/articulo/ventajas-y-desventajas-carne-roja|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-05-25}}</ref>.Baina; baina existitzenLurrean direndauden 3.000 animalia-espezieetako batzuk bakarrik erabiltzen ditugu elikagai gisa<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Elton D.|abizena=Aberle|izenburua=Principles of meat science|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/892130854|edizioa=Fifth edition|isbn=978-0-7575-9995-8|pmc=892130854|sartze-data=2021-05-25}}</ref>. Kontsumorako oinarrizko [[urtze-espezie]]<nowiki/>ak [[ardi]]-, [[behi]]- eta [[txerri-azienda]]<nowiki/>k eta etxeko hegaztiak dira. Haragiaren kontsumoa modu globalean hazten ari da, [[mundu]]<nowiki/>ko [[biztanleria]]<nowiki/>ren hazkundearekin bat etorriz, eta garapen bidean dauden herrialdeak dira [[hazkunde ratio]] handiena dutenak <ref name=":4" />; horrek esan nahi du urte batzuetan elikagai horren eskaera gero eta handiagoa asetzeko irtenbide gehiago beharko direla.
 
== Historia (elikagai modura) ==
13 ⟶ 14 lerroa:
 
=== Neolitoen garaian ===
[[Neolitoa|Neolitoek]], nekazaritza-komunitateen dieta, landare-espezieetan mendekoagoa bihurtzea eragin zuten. Bitartean, [[Haragijale|dieta haragijalea]], [[ehiza]]ren menpe egoteari utzi eta etxekotzat hartzera pasatu ziren, animaliak hezituz. ([[Bos primigenius primigenius|Bos primigenius]] duela 7.000 urte [[Mazedonia (eskualdea)|Mazedonian]], [[Kreta]]n eta [[Anatolia]]n kasu) eta artzain-elkarteen [[Abeltzaintza|abeltzaintza-lanetatik]] igarotzen. Haragia eta bere kontsumoa, egoera berezietara, edo jaiegunetara mugatu zen, eta, antzinako kulturek, sarri, [[Erritual|erritual erlijioso]] mota ezberdinekin lotu zuten, adibidez greziar [[hekatonbea]] bezala (Ehun idiren sakrifizio handia, grezierazko ἑκατόν, [[Hekatonkiro|hekatón]], «cien» y βοῦς, boũs, «buey») pazko judua, edo [[Txerri (zodiakoa)|txerriaren]] [[Sarraski (haragi ustela)|sarraskia]] gizarte askotan landu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=E. S.|abizena=Higgs|izenburua=A History of Domesticated Animals by F. E. Zeuner. London: Hutchinson, 1963. 560 pp., 355 figs. £4 4s.|orrialdeak=80–81|hizkuntza=en|data=1964/03|url=https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/abs/a-history-of-domesticated-animals-by-f-e-zeuner-london-hutchinson-1963-560-pp-355-figs-4-4s/61201B6CFADCC61957C5779D12DC1118|aldizkaria=Antiquity|alea=149|zenbakia=38|issn=0003-598X|doi=10.1017/S0003598X00068952|sartze-data=2021-05-26}}</ref>
 
=== Erromatar inperioaren garaian ===
[[Erromatar Inperioa|Erromatar Inperioaren]] garaian, sarri jaten zen txerri etxekotuaren, [[ardi]]aren eta [[ahuntz]]aren haragia, jatorriz artzaintzakoa zena. Haragiaren kontsumoaren bilakaerak hainbat eredu ezberdin ditu, [[tabu]]ko elikagaiak, sakratutzat jotzen diren espezieen bilakaera kulturalak ([[indiako behiak]], adibidez), eta hau [[antropologia]] kulturalaren gai nagusia da. Ingurumenarekin orekatuta kulturek edo erlijioek emandako azalpen sinbolikoak eta logika [[Ekonomia|ekonomikoa]] eta [[sozial]]a bilatzen ditu. (abeltzaintzaren jasangarritasun ekologikoa konprometitu egiten da presio demografikoak muga naturalak gainditzen dituenean).
{| class="wikitable"
|Animalia
|ANIMALIA
|Tokia
|TOKIA
|Etxekotzea
|-
44 ⟶ 45 lerroa:
 
=== Erdi Aroan ===
[[Erdi Aroa|Erdi Aroan]], Europan, animalien haragia gizarteko klase altuenentzat gordetako ondasuna zen. Ohikoa zen [[hegazti]]en eta [[txerri]]en haragia jatea, animalia handiak nekazaritzaren zaintzapean eta zerbitzura utziz. Gazitzeko prestakinak eta ozpinetan marinatutakoak ohikoak ziren haragia ahalik eta denbora luzeenean gordetzeko. [[Eliza katolikoa]]k baraualdi partzialeko arau batzuk ezarri zituen [[garizuma]]n (aurreko jaia inauteriak edo haragitegiak dira), eta beste erlijio batzuek, [[islamismo]]ak (baita [[judaismo]]ak ere), txerri haragia kontsumitzea debekatu zuten, giza kontsumorako animalien sakrifizioari buruzko arauak ezarriz. Hiru erlijio [[Monoteismo|monoteisten]] elkarbizitzak, zenbait zonaldetan, [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] [[Iberiar penintsula|Iberiar Penintsulan]] adibidez, desadostasun-puntu bat egon zen haragiaren inguruan,beraz, elikadura-tabu eta sakrifizio-erritual desberdinen menpe, harategi [[Kristau|kristauak,]] [[judu]]ak eta [[musulman]]ak bereiztera behartzen zuten.
 
[[Ingalaterra]]n behi-haragia nahiago zen antzinatik, hala adierazten du [[Londresko dorrea|Londresko Dorreko]] zaindariei emandako [[beefeater]]s ezizenak, dieta on batekin (behi-haragi jangelak) errege zerbitzariak zirela esaten baitu, eta zenbait errezetek, hala nola [[idi-isats]] zopak, antzinatik adierazten dute lehentasun hori Ingalaterrako Erdi Aroko gizarteetan. Parisko Menagierrean, [[1393]]an argitaratua, Europako hiribildu ezberdinen arteko haragiaren merkataritza aipatzen da.
51 ⟶ 52 lerroa:
 
=== Amerikako kolonizazioa ===
Amerikaren kolonizazio europarrak, [[XVI. mendea|XVI. mendetik]] aurrera, abeltzaintza-espezieen trukea ekarri zuen, batez ere Europatik Ameriketara; izan ere, alderantziz, [[Indioilar arrunt|indioilarra]] sartzea soilik izan zen esanguratsua, nekazaritzan ez bezala, trukea orekatuagoa izan baitzen. Animalia [[belarjale]] handiak milaka urte lehenago desagertu ziren Amerikan, gizakia iritsi eta gutxira. Haragi-aziendarik ez egotea, animalia txikiez gain, kolonaurreko antropofagia erritualaren arrazoietako bat dela argudiatu izan da ([[antropofagia]] edo [[nekrofagia]] garapen sozial eta eremu [[Geografia|geografiko]] desberdineko beste kultura askotan agertu zen, eta azalpen antropologikoa eta dietan duen pisua askotarikoa da). Andeetako [[kamelido]]en ganadutegia (sugarra, bikarioa eta guanakoa) ez zen Europara hedatu. Espainiarrek sartutako espezieen hedapena, batez ere ardiarena, giza populazio indigenaren beherakada paraleloarekin alderatu zen, proportzio katastrofikoak lortu baitzituen. Behi abeltzaintza bereziki garrantzitsua izan zen, oso erraz askatzen baitzen [[larre]] zabaletan, Argentinako Pampan kasu. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=9788420602141: Comida y civilización: De cómo los gustos alimenticios han modificado la historia (El Libro De Bolsillo (Lb)) - IberLibro - Ritchie, Carson I. A.: 8420602140|hizkuntza=es|url=https://www.iberlibro.com/9788420602141/Comida-civilizaci%C3%B3n-c%C3%B3mo-gustos-alimenticios-8420602140/plp|aldizkaria=www.iberlibro.com|sartze-data=2021-05-26}}</ref> Antzeko abeltzainen paisaiak sortu ziren [[XIX. mendea]]n [[Estatu Batuetako mendebaldeko kostaldea|Estatu Batuetako mendebaldean]] eta [[Australia|Australian.]] Horietako bakoitzean kultura oso bat sortu zen bere inguruan, bere lehen garaian larruak eta artilea ardatz zituen, eta haragia ia ia aprobetxatu ezin zen [[azpiproduktu]] bat bezala tratatzen zen, baina kontserbatu eta merkatu kontsumitzaileetara garraiatzeko ezintasuna zela eta, paradoxikoki, ez baitzuten halako oparotasunik.
 
=== 18. Mendetik aurrera ===
Zifra kuantitatiboei dagokienez, ohikoa zen "libra erdi haragi" eguneko anoa nahikoa kontuan hartzea (230 gramo [[ogi]], aldiz, libera bat nahikotzat jotzen zen), baina horrek ez zuen esan nahi biztanle guztiek egunero kontsumitu zezaketenik, ezta lehen kalitateko haragia zenik ere (pobreenek erraiak eta hondakinak baino ez zituzten erosten).
 
Prestatzeko moduak (lapikoetan egindako egosketa luzeak, batzuek [[ostiral]] gau osoan eta [[larunbat]] goizean shabat-ean surik ez pizteko egosten uzteko ohitura juduak eraginda) jangarri bihurtzen zituen, gutxi gorabehera, oso abelburu zaharren haragiak, nahiz eta saldatan bakarrik izan, hala nola komentuek doan banatzen zuten [[zopa boboa]] edo [[gailofa]]. Egunez egun berrerabiltzen zen eta auzokoen artean ere partekatzen zen saldan [[hezur]] bat sartzeko ohitura. [[Tormesko itsumutila|Tormesko Lazarillo]]-ren egosketa mota ezberdinekiko gustukoena, bere "hiru iraulkiekin" zerbitzatua ([[zopa]], [[barazki]]a eta [[haragi]]a) zen, bere eskualde aldakuntzetan ([[eskaiola]], [[fabada]], etab.) haragi mota guztiak eta lekale eta barazki mota guztiak lotzen dituena, atsotitzera ere iritsi zen.[[Fitxategi:Ezaugarriak.jpg|thumb|Haragi mota desberdinak bere ezaugarriekin ikus ditzazkegu.]]
 
Después de Dios, la olla. Todo lo demás es bambolla.
[[Fitxategi:Ezaugarriak.jpg|thumb|Haragi mota desberdinak bere ezaugarriekin ikus ditzazkegu.]]
 
== Ezaugarriak ==
94 ⟶ 92 lerroa:
 
=== Behi Haragia ===
Gizakia lehenengoz elikatu ahal izan zuen arraza [[Uro|uroa izan zen,]] (''Bos Primigenus'') izan zen, [[Eurasia]] guztian zehar zabaldu zen espezie bat. [[XVIII. mendea]]n Europako abeltzain batzuk hainbat bovinae arraza aukeratzen  hasi ziren beraien ezaugarri batzuk hobetzeko, [[esne]]aren ezaugarriak, nekazari lanak hobeto eramateko, haragiaren kalitatea… Honi esker gaur egun ezagutzen ditugun arrazak sortu ziren. [[Xaroles]] [[frantses]]a eta [[Limusin (behia)|limusina]], [[Txianina]] [[italiarra]] (tamainoz erraldoia), [[ingeles]]ak, Hereford eta [[Shorthorn]]. [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]], berriz, arraza autoktonoak existitzen dira zaindun seboa proportzionatzen dutenak (ingelesez: “marbling”''marbling'') hauek 14 edo 25 hilabete dituzten behietatik datoz, haragi mota kalitate onezkoa kontsideratzen da estatu batuar kontsumitzaile estandarrarentzat. [[Japonia]]n berriz [[wagyu]] arraza dago (Kobe eskualdekoa), haragi mota hau mozketa finetan egiten da 1.5 eta 2 mm artekoa, eta [[sukiyaki]] eta [[shabu shabu]] errezetetan erabiltzen da.
 
Kontserbazioari dagokionez, haragia ona izan dadin freskoa eta trinkoa izan behar da, grasa txuri askorekin. Haragiaren kolorea mioglobinaren araberakoa da, beraz egoera normal baten bizi izan den behi batena haragia gorri purpura izango litzateke. Baina behia adinez zaharragoa baldin bada haragiaren kolorea ilunagoa izango da. Gainera, behi haragiak hozkailuan 14 egun iraun ditzake. Gainera denbora apur bat atseden hartzen utzi ondoren kontsumitzea hobeto da. normaleanNormalean okela erostean, atseden denbora hori jada igaroa izan da.
 
Batzuetan, bi okela zati kontaktuan jartzean, haragiak gaztaina kolore iluna har dezake, baina honek ez dio haragiaren kalitateari eragiten.
200 ⟶ 198 lerroa:
 
=== Txerri-haragia ===
Txerri-haragia edo [[txerriki]]a, zerriak Eurasiako [[Sus scrofa|basurde basatiaren]] (''Sus scrofa'') ondorengoak dira. Behi-haragia, edo [[behiki]]a [[Europa]]ko eta [[Amerika]]ko biztanle askoren zaletasuna izan bada, txerri-haragia da munduko gainerako herrietan populazioaren ehunekorik handiena elikatu duena; [[Txinako Herri Errepublika|Txinan]], esaterako, txerri hitza «haragi»aren esanahi generikotzat hartzen da. Txerriaren abeltzaintzak bere abantailak ditu: nahiko txikia da, [[orojale]]a da, beste animalia batzuekin alderatuta hazkunde-ratio nahiko ona du eta animaliaren organismoko ia zati guztiak jaten dira. Haragitarako bakarrik erabiltzen da. Desabantaila batzuk ere baditu: haragiak parasitoetatik datozen gaixotasunak transmititu ditzake eta gantz-eduki nahiko handia du. Txerri haragiaren ekoizle nagusiak, garrantziaren arabera ordenatuta, hauek dira: Txina, Estatu Batuak eta Brasil (1996ko datuak).<ref name=":1">{{erreferentzia|izenburua=Meat Hygiene|hizkuntza=en|egileak=J. F. Gracey, David S. Collins, Robert J. Huey}}</ref> Aipatzekoa da, [[judu]] eta [[musulman]]ek haragi hau kontsumitzea hertsiki debekatzen dutela, beren dogmen arabera txerria animalia «zikina» baita.
[[Fitxategi:Oiloaren atalak.jpg|thumb|Hemen oiloaren haragiaren atalak ikus ditzazkegu.]]
 
=== Hegazti-haragia ===
[[Fitxategi:Hegazti haragia.jpg|thumb|Hegazti haragia ikus dezakegu.]]
Hegaztikiaren haragiaren artean, [[oilo]]arena, esaterako (''Gallus gallus'' bere zaintzak arrautzak ere ematen ditu); edo [[ahate]]arena bi etapatan kontsumitzen dena: arrautza ernamuindua denean, [[Filipinak|Filipinetan]] balutean egiten duten bezala, edo 6 eta 16 aste bitarteko heldu bat denean; [[Indioilo|indioilarra]], berriz, 6-9 kg artean zaintzen da kontsumitu aurretik,, 12 eta 18 aste artean,; Estatu Batuetan, berriz, 32 aste bitarte zaintzen da, ale erraldoiak erosteko; antzara, galeperra, usoa, etab. guztiak etxeko animaliak dira, eta arrautzak ere ematen dituzte. Oilo mota gehienak egokitu eta hautatu egiten dira hazkundean errendimendu handiak lortzeko. Oro har, haragi zuritzat hartzen dira, baina salbuespenak ere badaude ([[Ostruka-haragi|ostruka-haragia,]] adibidez). Oiloek, hautapen bidez, hazkunde abiadura handiko arrazak ekarri dituzte haragiaren eskaria asetzeko. Oro har, hegazti bat bere hilketaren adinera iristeko gai da aste gutxi batzuetan; denbora, berriz, hegazti motaren araberakoa da, eta motaren barruan beste arraza batzuk baino «goiztiarragoak» daude.
[[Fitxategi:Ardiaren burua.jpg|thumb|Hemen ardi baten burua ikus dezakegu.]]
 
=== Ardi eta ahuntz haragia ===
[[Arkume-haragia]] oso onartua dago munduko kultura guztietan; baliteke [[ardi]]ak (''Ovis aries'') izatea gizakiak etxekotutako lehen animalietako bat ([[txakur]]raren eta [[uro]]aren atzetik). Hauen artilea (arrazen ia %10ek ekoizten dute) eta esnea (gazta egiteko erabiltzen da) oso apreziatuak direnak. Arkume-espezieak ere hainbat azpiproduktu emateko aukeratu dira, hala nola esnea edo artilea. Horrez gain, zenbait ezaugarri sortu dira, hala nola isats koipetsua, zenbait lekutan sukaldaritzan oso preziatua dena. Ardiak zerikusi handia du [[Nomada|nomaden]] gizarteetako artzaintzarekin. 1996an, ardi-haragiaren ekoizle nagusiak hauek ziren, (garrantziaren arabera ordenatuta): Txina, [[Australia]] eta [[Iran]].<ref name=":1" /> [[Ahuntz-haragia]] koipe gutxikoa da eta artzaintza garrantzitsua den lekuetan ezaguna da.
 
==== Mundu mailako produkzioa ====
308 ⟶ 306 lerroa:
 
=== Beste haragi batzuk ===
 
 
Hainbat kulturatan haragi-kontsumoa asko aldatzen da, ohiko kontzeptua erlatiboa da eta zerikusia du tokiko sukaldaritza-ohiturekin, animaliaren eskuragarritasunarekin, tradizio soziologikoekin eta abarrekin. Mendebaldeko sukaldaritzan ez dira zenbait prestakin egiten «ez oso ohikoak» izateagtik edo dagoeneko bertan behera utzi direlako, edo zenbait arlotan oso lokalizatua delako:
 
* '''Erbien eta untxien haragia''': Ehizaehiza animalitzat hartu izan diren animaliak dira. Ugalketa-tasa handia dela eta, abeltzaintzarako espezie aproposa da. Koipe gutxiko haragia da (% 4 baino gutxiago) eta proteina-eduki handia du (% 20 baino gehiago). Piezek 2,5 kg inguru izaten dituzte. Ugaztunak izan arren, haragi zuritzat hartzen da, eta [[oilasko-haragi]]aren itxura oso antzekoa du.
* '''Zaldi haragia''': Europako herrialde batzuetan maiz kontsumitzen da, hala nola [[Alemania]]n, Frantziako mendebaldean, eta [[Asia]]ko toki batzuetan, nahiz eta leku batzuetan (haragia eta esnea)<ref name=":2">{{erreferentzia|urtea=2000|argitaletxea=Cambridge University Press|egileak=Kenneth F. Kiple, Kriemhild Coneè Ornelas}}</ref> baztertu. Horien baliokideen haragia [[asto]]arena eta [[mando]]arena dira. Antzinako grekoek [[Poseidon]]i eskaintzen zioten sakrifizio gisa. Zaldi haragiaren kontsumoari hipofagia esaten zaio.
* '''Zakur Haragia:''': [[Korea]]ko eta Txinako sukaldaritzan ohikoa da. Asiako leku batzuetan, tradizioz, antzina-antzinatik kontsumitzen da, sendagai moduan, izan ere, inpotentzia prebenitzen duela uste da, horretaz aparte, bost organo garrantzitsuak berotzen dituela ere esaten da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Asian food : the global and the local|argitaletxea=Curzon|data=2002|url=https://www.worldcat.org/oclc/825768003|isbn=978-1-136-12026-8|pmc=825768003|sartze-data=2021-05-24}}</ref> [[Mexiko prehispanikoa]]n ere kontsumitzera heldu zen, izan ere, [[Azteka|aztekek]] “itzcuintlia” kontsumitzen zuten.
* '''Katu haragia''': Ezez da harritzekoa Txinako merkatuetan ikustea. Nahiz eta [[Espainia]]n animali honen kontsumoaren aurka egon etxe-animalia izateagatik, baina, eskasia-garaietan kontsumitu izan da, baita txakur-haragia ere.
* '''Ostruka-haragia''': Jatorrizjatorriz [[Australiako sukaldaritza]]koa den arren, gero eta ezagunagoa da Europan, eta gaur egun gero eta ugariagoak dira ostruka-haztegiak. Hori dela eta, abere-ferietan aurkitu ohi dira.
* '''[[Anfibio]] eta [[narrasti]] haragia''': Haragiharagi zuri preziatua da Asiako zati handi batean. Europan ohikoa da [[igel-haragia]] kontsumitzea, baina gaur egun galdu egin da. Duela hamarkada batzuetatik hona, apurka-apurka kontsumoa berreskuratu egin da, batez ere [[igel-hankak]] izeneko gose-garrian. Narrastiei dagokienez, Amerikan oso ohikoa da [[dortoka]], [[iguana]] eta [[Suge|suge-]]<nowiki/>haragia kontsumitzea. [[Kaiman betaurrekodun]]aren haragia ere kontsumitzen da [[Venezuela]]n (babo deitzen zaio), batez ere Aste Nagusian.
* '''Intsektuen haragia''': [[Entomofagiaentomofagia]] ez da aintzat hartzen mendebaldeko herrialde gehienetan, baina pixkanaka gero eta jarraitzaile gehiago ditu, eta mendebaldeko dietan proteina-iturri garrantzitsua izan daiteke. Hala ere, [[Kolonbia]]n eta Venezuelan ohikoa da [[Atta laevigata|''Atta laevigata'']] espezieko inurriak kontsumitzea, bai aperitibo gisa, bai ''catara'' izeneko saltsa pikante baten parte gisa.
* '''Gamelu-haragia''': Osooso erabilia da [[Afrika]]ko leku batzuetan (Ekialdekoa eta [[Magrebeko gastronomia|Iparraldekoa]]), baita [[Ekialde Ertain]]eko herrialde batzuetan ere, non bere esnea ere hautematen da. [[Dromedario]] heldu bat hiltzeak 500 eta 600 kg arteko haragi garbia eman dezake koipe gutxirekin, eta %5era irits daiteke.<ref name=":2" /> [[Egipto]]ko [[Eliza Ortodoxo Koptoa|kristau koptoarrek]] saihestu egiten dute. Espezie beraren barruan dago [[Llama]], [[charqui]] izeneko haragi lehorraren itxurako prestakin batean (beste animalia batzuen haragiarekin ere egiten den [[zezina]]), eta 10-15 kg bitarte egin daiteke Llama bakoitzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=H.J.|abizena=Swatland|urtea=2004|izenburua=Meat Cuts and Muscle Foods: An International Glossary|argitaletxea=Nottingham University Press}}</ref>
* '''Bale haragia''': Ugaztunugaztun handi hauen haragiaren kontsumoa (150 tona pisatzera irits daitezke) oso araututa eta debekatuta dago herrialde batzuetan. Hala ere, leku batzuetan, haragi mota hau errezeta tradizionalen parte da.<ref>{{erreferentzia|urtea=1994|izenburua=Elephants and Whales: Resources for Whom?|argitaletxea=CRC Press|hizkuntza=en|egileak=Milton M. R. Freeman, Urs P. Kreuter}}</ref> Haragi honek oso kontserbazio-aldi laburrak ditu, eta oso azkar usteltzen da.<ref>{{erreferentzia|urtea=2004|izenburua=Food Chemistry|argitaletxea=Springer|idazleak=Dieter Belitz, Werner Grosch, Peter Schieberle}}</ref>
* '''Akuri haragia''': Espezieespezie honen kontsumoa Hego Amerikako Andeetako herrialdeetan, [[Peru]]<nowiki/>n, [[Bolivia]]<nowiki/>n edo [[Ekuador]]ren, adibidez, oso ohikoa da. Bere haragiak nutrizio balio handia du: koipe gutxi eta proteina asko.
* '''Kanibalismoa''': Gizagiza haragiaren kontsumoa. Antzinako kulturetan egindako praktika izan zen, denboraren poderioz baztertua, abandonatua eta, azkenik, eremu penalak mugatua. [[Gosete]] garaian, etsipen modu gisa, erabiltzen da. Ohikoagoa da Afrikako, Karibeko edo Pazifikoko uharteetako tribuetan, haien erritualen zati gisa erabiltzen dutelako.
[[Fitxategi:Haragiaren garbitasuna.jpg|thumb|Haragia garbitzen eta mozten den tokia.]]
 
338 ⟶ 335 lerroa:
Haragiaren [[Koipe|koipe-edukia]], animalia-espezieen araberakoa da, aukeratutako ebakiaren araberakoa, [[hazkuntza-fasean]] animalia nola zaindu den, fase horretan eskaintzen diren elikagaien araberakoa eta haragia ebakitzeko eta zatikatzeko erabiltzen diren metodoen araberakoa ere. Haragiaren koipeak bi ondorio ditu: batetik, zaporeak areagotzen dituela, eta, bestetik, haragiaren [[bitamina]] [[lipodisolbagarri]]ak garraiatzen dituela.
 
Mikronutrienteen ikuspegitik, haragi gorria burdina-iturri garrantzitsua da eta [[B12 bitamina]] <ref>{{Erreferentzia|izenburua=MeSH Browser|url=https://meshb.nlm.nih.gov/search#/record/ui?name=Vitamin+B+12|aldizkaria=meshb.nlm.nih.gov|sartze-data=2021-05-25}}</ref> izaten dute (ia ez dago [[Landare|landare-elikagaietan]]). Okela batzuk, hala nola arkumearena edo ardiarenak, [[azido foliko]] ugari dute eta hortik datoz, haragiaren nutrizio-ekarpenak gehienak, neurri handi batean.
 
[[Nutrizionista]] askok aholkatzen dute haragi pixka bat jatea, dieta orekatu bat izateko. Haragia jan gabe bizitzea egokia ez dela diote nutrizionistek, landare-elikagaiek behar ditugun funtsezko 9 [[aminoazidoak]] badituzte. Baina, beste batzuk ez dituzte, adibidez [[omega-3]]<nowiki/>a gantz-azidoak… Haragia jaterakoan kontsumitu behar dugun funtsezko gantz-mota ematen digu, gure gorputza ez baita berez hori ekoizteko gai.
400 ⟶ 397 lerroa:
 
=== Toxikotasuna ===
[[XX. mendea]]ren amaieran izandako kontsumo-eskasiari esker, [[Hazkuntza-hormona|hazkunde-hormonak]] erabili ziren [[espezie]] batzuen [[haragi-ekoizpena]] handitzeko ([[somatropina]]ren estimulazioan oinarrituta). Hala ere, esan daiteke ez dagoela frogarik praktika horien toxikotasunari buruz, nahiz eta pentsa daitekeen [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] egindako azterketek [[osasun]]erako arriskua ukatzen dutela, [[Europa]]n egindako azterketek kontrakoa adierazten dute; hala, Elikagaien Segurtasunerako [[Elikagaien Segurtasuneko Europako Agintaritza|Europako Agintaritzak]] (''European Food Safety Authority'' -EFSA-―EFSA―) [[2002]]<nowiki/>an kontrakoa esan zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=J. C.|abizena=Juskevich|izenburua=Bovine growth hormone: human food safety evaluation|orrialdeak=875–884|abizena2=Guyer|izena2=C. G.|data=1990-08-24|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2203142/|aldizkaria=Science (New York, N.Y.)|alea=4971|zenbakia=249|issn=0036-8075|pmid=2203142|doi=10.1126/science.2203142|sartze-data=2021-05-26}}</ref>
 
Txerri-haragiak gutxi eginda badira (edo tenperatura baxuetan), [[parasito]]etan oinarritutako gaixotasunak kutsa ditzakete, hala nola [[zistizerkosi]]a eta [[trikinosi]]ak. Batzuetan, prozesu industrialean oilasko-haragia [[Salmonella|Salmonella enterikoaren]] bakteriotik kutsatzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sustancias químicas en la carne cocinada a altas temperaturas y el riesgo de cáncer - Instituto Nacional del Cáncer|hizkuntza=es|data=2018-04-27|url=https://www.cancer.gov/espanol/cancer/causas-prevencion/riesgo/dieta/hoja-informativa-carne-cocinada|aldizkaria=www.cancer.gov|sartze-data=2021-05-26}}</ref>
 
Oro har, haragia prestatzean konposatu [[kimiko kantzerigenoak]] sortzen dituzte, hala nola karbohidrato aromatiko [[poliziklikoak]] (adibidez, [[benzopireno]]a) material [[organiko]]etan agertzen dira ([[koipe]]a eta [[zur]]a barne), berotzen direnean eta erretzeko puntuan daudenean. Horrela, [[Parrila (argipena)|parrilada]] bat egiten da [[Kea (argipena)|kearekin]] erretzen ari den egur zati baten gainean, eta [[Karbono hidrato|karbohidrato]] polizikliko horiek haragiaren gainazalean uzten dira.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Editorial|izenburua=Toxinas de la carne|hizkuntza=es|data=2019-01-19|url=https://www.botanical-online.com/alimentos/carne-toxinas-contiene|aldizkaria=Botanical-online|sartze-data=2021-05-26}}</ref> Karbohidratoen 57% «kerik gabeko» suteetan prestatu dira, eta ez dute halako karbohidratorik. Sukaldatzen agertzen den beste konposatu kantzerigeno bat amina [[heteroziklikoak]] dira, haragiaren konposatu [[aminoazido]]ekin tenperatura altuetan eratzen direnak ([[kreatina]] eta [[kreatinina]]), konposatu hori azalera handian bero-iturri bizi baten eraginpean dauden haragietan agertzen da, eta kontzentrazio handiagoa dago haragi (oso egindako) haragietan, eta gutxiago (sukalde ia gordinetan). <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Division of Parasitic Diseases - Hoja Informativa: Cisticercosis|data=2010-03-09|url=https://web.archive.org/web/20100309134554/http://www.cdc.gov/ncidod/dpd/parasites/cysticercosis/factsht_cysticercosis-spanish.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-05-26}}</ref>
 
[[Nitrosamina]]k agertzen dira, [[nitrito]]ek haragiaren aminoazidoekin erreakzionatzen dute, [[urdail]]ean eta [[zartagin]] oso beroetan erreakzioa gertatzen denean. Nitrosamina [[Azido desoxirribonukleiko|DNA]] agente kaltegarri gisa ezagutzen da, baina ez dakigu zer ondorio dituen minbizia agertzean. Horregatik, gatzetan dauden haragi onduak, [[pastrami]]a eta abar gutxi prestatzea gomendatzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Division of Parasitic Diseases - Hoja Informativa: Cisticercosis|data=2010-03-09|url=https://web.archive.org/web/20100309134554/http://www.cdc.gov/ncidod/dpd/parasites/cysticercosis/factsht_cysticercosis-spanish.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-05-26}}</ref>
439 ⟶ 436 lerroa:
|Ez
|}
Barazkizaletasuna, ez da gaur egungo gauza, aspalditik existitu izan da filosofia hau, hain zuzen, [[India]]n eta [[Grezia]]n hasi ziren, hasieran [[pitagoras]]en jarraitzaleak hasi ziren eta hasiera batean, dieta Pitagorikoa, deitzen zitzaion. Ondoren [[Erromatar Inperioa|Erromatar garaian]] ideologia desagertu zen, [[XIX. mendea|XIX. mendean,]] Inglaterran berriz hasi arte. [[Manchester]]ren, [[1842]]<nowiki/>an [[Vegetarian Society|''Vegetarian Society'']] sortu zen, munduan ezagutzen den lehenengo elkarte begetarianoa. [[1906]]<nowiki/>an horrelako elkarteak koordinatu ziren [[International Vegetarian Union|''International Vegetarian Union'']] (IVU) sortuz.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Vegetarianismo|hizkuntza=es|data=2021-05-03|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Vegetarianismo&oldid=135257932|sartze-data=2021-05-25|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>
 
Barazkizaleak izateko arrazoi desberdinak daude, batzuk osasuna edo munduko kutsadura ekoizteko egiten dute. Beste askok, argudio [[Ekologismo|ekologistengatik]], animalien [[eskubide]]ak defenditzen dituztelako edo animaliei maitasun handia dietelako. Haragia ez jateko beste arrazoi bat erlijioa da, erlijio askotan haragi mota batzuk debekatuta daude eta ezin dute haragi espezifiko hori kontsumitu, adibidez, [[Kristau]]ak, [[Hinduismo|Hinduak]], [[Musulman]]ak, etab.
445 ⟶ 442 lerroa:
Begetariano eta beganoak, beste produktu batzuez egindako haragiak sortzen dituzte haragiak dituen proteinak lortzeko: [[Tofu]], [[Seitan]], [[Dilista|dilist]]<nowiki/>ekin egindako [[Hanburgesa|hamburgesa]]<nowiki/>k… kontsumitzen dituzte.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dietas vegetarianas: postura de la Asociación Americana de Dietética :: nutrición vegana y vegetariana :: Vegetarianismo.net|hizkuntza=es|url=https://vegetarianismo.net/nutricion/ada.htm|aldizkaria=vegetarianismo.net|sartze-data=2021-05-25}}</ref>
 
Gaur egun, VRG-ek ([[Vegetarian Resource Group|''Vegetarian Resource Group'']]) egindako galdeketa batek dioenez, munduko barazkijale kopurua %6,7a da. India, munduan barazkijale gehien duen herrialdea da, %35arekon, aldiz, [[Europa]]n, [[Erresuma Batua|Erresuman Batua]] da begetariano gehien duen herrialdea %7arekin.
 
=== Haragia eta interes ekonomikoa ===
452 ⟶ 449 lerroa:
Haragijaleek diote, azkenean begetariano eta beganoek haragi “faltsu” hori kontsumitzean, [[enpresa]] handi eta boteretsuei ematen dietela [[diru]]a eta ez dutela ekoizpen lokala babesten<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Cómo cambiaría la economía si todos nos volviéramos vegetarianos|hizkuntza=es|url=https://www.bbc.com/mundo/noticias-49759105|aldizkaria=BBC News Mundo|sartze-data=2021-05-26}}</ref>. Beste aldetik, begetariano eta beganoek animaliek [[bizi]]<nowiki/>tzeko [[eskubide]] bera dutela diote eta horregatik erabaki dutela [[Produktu (argipena)|produktu]] mota horiek kontsumitzea<ref>{{Erreferentzia|izena=Núria|abizena=Almiron|izenburua=Capitalismo y trato animal|hizkuntza=es|data=2016-09-19|url=https://www.eldiario.es/alternativaseconomicas/capitalismo-trato-animal_132_3825331.html|aldizkaria=ElDiario.es|sartze-data=2021-05-25}}</ref>.
 
Baina aurrekoa ez da eztabaida bakarra. Gaur egun [[iruzur]] asko daude haragiaren jatorriaren gainean. Haragi askotan, jatorri zehatz bat jartzen du baina askotan hori [[gezur]]<nowiki/>ra izaten da. Askotan, gaur egun daramagun bizi-erritmoak gauza bakoitza bere lekuan erosteko ohitura hain polita galtzea eragiten digu, horrek dakarren balio-ekarpen handiagatik; denbora faltaren eta produktuak erretiluan erostearen artean, gehienek haragia supermerkatuan erosten dute, eta itxurari eusten diote, erosten ari diren pieza mota nondik datorren jakin gabe<ref>{{erreferentzia|izena=Como saber si la carne que compramos es de calidad|argitaletxea=Pasto y Bellota}}</ref>. Jatorri desberdin bat jartzearen arrazoia, haragi hori gehiago salduko dela da. Horretarako, [[marka]] desberdin batzuk sortu dira herrialde desberdinetan, zihurtatzen dutenak haragi horren jatorria tokikoa dela. Horien adibide batzuk hauek dira: “Herriko”, “[[Eusko Label]]”...
 
=== Haragia eta kutsadura ===
Herrialde garatuetan, haragiaren ekoizpen eta kontsumoa, gaur egun bizi de [[Klima aldaketa (kontzeptua)|klima aldaketa]] arazoaren eragileetako bat da.
 
Haragi elikagaiak ekoizterako orduan baliabide ezberdin asko erabiltzen dira, ekoizteko, ontziratzeko eta garraiatzerako. [[FAO]] (''United Nations Food and Agriculture Organisation''), eta [[US Agency for International Development|USAID]] (''US Agency for International Development'') egindako ikerketek diotenez. Ekoizpen honek [[ingurumen]]ean eragin desberdinak ditu.<ref>{{Erreferentzia|abizena=AnimaNaturalis|izenburua=Productos animales y medio ambiente|url=https://www.animanaturalis.org/p/1152|aldizkaria=AnimaNaturalis|sartze-data=2021-05-26}}</ref>
 
[[Abeltzaintza]] sektoreak [[Berotegi-efektua|berotegi efektu]] gehiago sortzen du, munduko kausa nagusia da berotze globalean. Ikerketek diotenez, abeltzaintzaren sektorea gizakien jardueren [[Karbono dioxido|CO2ren]]% 9ren erantzule dela, baina berotegi-efektuko gas kaltegarrien ehuneko askoz handiagoa sortzen duela eta giza jatorriko [[oxido nitroso]]aren% 65 sortzearen eragiletako da.
467 ⟶ 464 lerroa:
Lantzeko zelaiak sortzeko, basoak garbitzen dira eta [[Basogabetze|deforestazioaren]] %20 lan soroak egiteko da.
 
FAO (''United Nations Food and Agriculture Organisation''), eta USAID (''US Agency for International Development'') egindako ikerketek diotenez, abeltzaintzak [[ur]]a kontaminatzen du, eta abeltzaintza da ur-baliabide eskasiaren eragile nagusietako bat da, batez ere, ura kutsatzen dutelako. Animalien [[Zabor|hondakinak]], [[antibiotiko]]ak, [[hormona]]k, [[Tinta|larruak tindatzeko]] erabiltzen diren produktu [[Kimika|kimikoak]], [[ongarri]]ak eta [[bazka-laboreak]] [[fumigatzeko]] erabiltzen diren [[pestizida]]k ekosistema kutsatzen dute. Gainera, animaliek eta abeltzaintzak munduko uraren %8 kontsumitzen dute.
 
Haragia, alde batetik bestera garraiatu behar da, [[abere]] [[ustiategi]]etara garraiatzen dute [[kamioi]] batzuek, baina animaliak [[hiltegi]]ra eramateko beste kamioi batzuk erabiltzen dira. Ondoren, garraio gehiago etxeetara iristeko, are gehiago [[Ontzi (ibilgailu)|ontzi]] eta [[hegazkin]]ak haragia beste herrialde batzuetara esportatzeko. Garraioa, mundu osotik zehar doa haragia banatzen eta [[garraiobide]]ak karbono dioxidoaren eragile nagusiak dira. [[Autobus]] batek, 68 gramo karbono dioxido eragiten du bidaiari eta [[kilometro]] bakoitzeko, 104 gramo auto batek eta 158 gramo [[furgoneta]]k. Hegazkinez aldiz, 285 gramo bidaiari bakoitzeko eta [[2019]]an 2,1 miloi hegaldi egin ziren munduan zehar haragia banatzeko.<ref>{{Erreferentzia|abizena=AnimaNaturalis|izenburua=Comer carne destruye el planeta|url=https://www.animanaturalis.org/p/1275/comer-carne-destruye-el-planeta|aldizkaria=AnimaNaturalis|sartze-data=2021-05-26}}</ref>
482 ⟶ 479 lerroa:
Animali haragijale batzuk ez dute haragia bakarrik jaten, askotan beste animalietaz gain, [[intsektu]] eta [[anfibio]]ekin ere elikatzen dira. Animali haragijale jaten duten haragi mota desberdinak daude.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Animales Carnívoros - Concepto, tipos y características|hizkuntza=es|url=https://concepto.de/animales-carnivoros/|aldizkaria=concepto.de|sartze-data=2021-05-25}}</ref>
 
* Hegazainak: Hegaztiakhegaztiak kontsumitzen dituzte.
* Hematofagoak: [[Odolodol]]a kontsumitzen dute.
* Intsektujaleak: Intsektuakintsektuak kontsumitzen dituzte.
 
* Ipurziboroak: [[Arrainarrain]]ak kontsumitzen dituzte.
 
* Bizitzaileak: [[Arrautzaarrautza]]k kontsumitzen dituzte.
 
* Vermivoro: [[Zizareakzizareak]] kontsumitzen dituzte.
 
Animaliak beraien habitateko dieta desberdinetara ohitzen dira, guztiak ez dira guztiz haragijaleak, askok [[barazki]]ak, [[Fruitu|fruta]] edo beste elikagai batzut jaten dituzte, adibidez, gizakiak edo [[txakur]]rak.<ref>{{Erreferentzia|izena=Germán|abizena=Portillo|izenburua=Animalia haragijaleak: ezaugarriak, garrantzia eta dieta|hizkuntza=eu|data=2021-04-20|url=https://www.renovablesverdes.com/eu/animalia-haragijaleak/|aldizkaria=Renovables Verdes|sartze-data=2021-05-25}}</ref>
618 ⟶ 615 lerroa:
|1.774
|}
Haragiaren kontsumoa handia izaten da herrialde [[ekoizle]]<nowiki/>etan, eta [[larre-animali]]<nowiki/>ena handiagoa da hegaztiena baino. Urtero, munduko populazioa 73 [[milioi]] pertsonako erritmoan hazten da, eta haragi-kontsumoaren [[Eskari (ekonomia)|eskaria]] [[bikoiztu]] egin da [[1995]]<nowiki/>etik [[2021]]<nowiki/>ra bitarteko tartean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=FAO - GRUPO INTERGUBERNAMENTAL SOBRE LA CARNE Y LOS PRODUCTOS LÁCTEOS - 19ª reunión|url=http://www.fao.org/3/Y7022S/Y7022S00.htm|aldizkaria=www.fao.org|sartze-data=2021-05-25}}</ref>. Herrialde garatuetan, [[1990]]<nowiki/>eko [[hamarkada]]<nowiki/>n, haragi eskaria garapen bidean dauden herrialdeetan baino ia hiru aldiz gehiago hazi zen<ref>{{Erreferentzia|izena=Christopher|abizena=Delgado|izenburua=Livestock to 2020: The Next Food Revolution|orrialdeak=27–29|hizkuntza=en|abizena2=Rosegrant|abizena3=Steinfeld|abizena4=Ehui|abizena5=Courbois|izena2=Mark|izena3=Henning|izena4=Simeon|izena5=Claude|data=2001-03|url=http://journals.sagepub.com/doi/10.5367/000000001101293427|aldizkaria=Outlook on Agriculture|alea=1|zenbakia=30|issn=0030-7270|doi=10.5367/000000001101293427|sartze-data=2021-05-25}}</ref>. Herrialde garatuetako biztanleek haragi-ekoizpenaren heren bat eta esnearen eta haren deribatuen ekoizpenaren heren bat kontsumitzen dute batez beste, baina egoera hori azkar aldatzen ari da. Garapen bidean dauden herrialdeetan kontsumitzen den haragi kopurua hiru aldiz hazi da [[XX. mendea|XX. mende]]<nowiki/>aren amaieran, herrialde garatuetan kontsumitzen denarekin alderatuta.
 
Nahiz eta une honetan [[Afrika]]<nowiki/>ko txerri [[izurria]]<nowiki/>ren agerraldiek eragina izan [[Asia]]<nowiki/>n, munduko haragi kontsumoa % 12 haziko da hurrengo hamarkadan, eta kostu txikiagoko hegaztiak igoeraren erdia izango dira, [[ELGA]]<nowiki/>k eta [[FAO]]<nowiki/>k esan dutenez. Batera ekoitzitako [[Nekazaritzako Perspektiba]]<nowiki/>ri buruzko txostenak ere esan zuen akuikulturak "[[harrapaketa-arrantzak]]" gaindituko zituela [[2024]]<nowiki/>rako mundu osoko [[arrain]]-iturri nagusi gisa.
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Haragi"(e)tik eskuratuta