Teleskopio: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Testua berrantolatzen eta osatzen ari naiz, poliki-poliki.
Testua berrantolatzen eta osatzen ari naiz, poliki-poliki.
21. lerroa:
Asmakizunaren berriak jasotzean, [[Galileo Galilei]]-k (1564-1642) printzipio berean oinarrituriko bi lentedun '''''[[Errefrakzio-teleskopio|teleskopio errefraktore]]''''' bat diseinatu eta eraikitzea erabaki zuen, eta 1609an lehen teleskopio astronomikoa erakutsi zuen.
 
Lehen teleskopio errefraktore hark lente konbexu bat zeukan objektiboan eta lente konkaboa okularrean. Haren bidez, Galileok aurkikuntza handiak egin zituen astronomian: besteak beste, 1610eko urtarrilaren 7an [[Jupiter]]<nowiki/>ren lau ilargi ikusi zituen planetaren inguruko orbita batean biraka.
 
=== Kepler eta Huygens-en hobekuntzak ===
27. lerroa:
 
Geroago, 1655 inguruan, [[Christiaan Huygens]] (1629-1695) bezalako astronomoek irismen handiko eta 1000 arteko handiagotze-ahalmeneko teleskopio errefraktore keplertarrak eraiki zituzten. Tresna horietako baten (56,9 mm-ko diametroa eta 3,65 m-ko foku-distantzia) bitartez, [[Saturno]]<nowiki/>ren sateliteetako distiratsuena ­—[[Titan (satelitea)|Titan]] izena jarri zioten— aurkitu zuen 1655ean. Horretan oinarrituta, ''Systema Saturnium'' izeneko lana argitaratu zuen, eta bertan Saturnoren eraztunen benetako azalpena eman zuen lehen aldiz.  
[[Fitxategi:LargeTelescope 1924 0209 0007newton schema.jpg|ezkerrerapng|thumb|312x312px180x180px|Newton-ek 1672anen eginikomotako bigarrenteleskopio teleskopioarenislatzailearen erreplikaeskema.]]
[[Fitxategi:Telescope newton schemaNewtontelescope.png|ezkerrera|thumb|220x220px|Newton-en motakoNewtonen teleskopio islatzailearen eskema.]]
 
=== Newton-en islatze-teleskopioa ===
[[Fitxategi:Large 1924 0209 0007 .jpg|ezkerrera|thumb|330x330px|Newton-ek 1672an eginiko bigarren teleskopioaren erreplika.]]
[[Isaac Newton]]-ek (1643-1727) asmatu zuen '''''teleskopio islatzailea''''' 1668an, eta aurrerapen garrantzitsua izan zen garai hartako teleskopioekin konparatuz, erraz zuzentzen baitzuen teleskopio errefraktoreen [[Aberrazio kromatiko|aberrazio kromatikoa]].
[[Isaac Newton]]-ek (1643-1727) asmatu zuen '''''teleskopio islatzailea''''' 1668an, eta aurrerapen garrantzitsua izan zen garai hartako teleskopioekin konparatuz, erraz zuzentzen baitzuen teleskopio errefraktoreen [[Aberrazio kromatiko|aberrazio kromatikoa]].[[Fitxategi:Telescope schmidt cassegrain complet.png|thumb|Schmidt-Cassegrain teleskopioaren eskema.|262x262px]]Isaac Newton-ek 1668an prestatu zuen bere teleskopioaren lehen bertsioan, ispilu nagusi (primario) konkaboak islatutako argia behaketa-posiziora eraman behar zen ispilu lau batez, tresnaren azpira edo alde batera.Erreflexio-teleskopioetan, bestalde, ispilu nagusiak, [[parabola (argipena)|parabolikoa]] gehienetan, alderantzizko irudi erreala moldatzen zuen bere plano fokalean. Lehenengo ispilu horren [[foku]]an kokatua eta askoz txikiagoa zegoen bigarren ispilu batek albo batera edo ardatzaren norabide berean islatzen zituen argi-izpiak, teleskopioaren hoditik kanpora, behatzaileak irudiari antzemateko moduan. Antza denez, lehen [[islapen|erreflexio]]-teleskopioa 1671n moldatu zuen Newton-ek.
 
Tresna haietan ispilu nagusia esferikoa zen; bigarren bigarrena laua, eta teleskopioaren ardatzarekiko 45 gradu° makurturik zegoen. [[Herschel]]ek bigarren ispilua kendu zuen bere teleskopioan (1783), ispilu nagusiari makurtze-maila egokia emanez. Cassegrain-en teleskopioan, bigarren ispilua hiperboliko konbexua zen, ispilu nagusiaren ardatz berean kokatua, eta ispilu horretan egindako irekigune batera islatzen zituen argi-izpiak; era horretara, distantzia fokala askoz luzeagoa zen (irudi handiagoak). [[Isaac Newton|Newton]] eta [[Cassegrain]] sistemak konbinaturik agertzen dira ''Foucault-Cassegrain'' izeneko tesleskopioan, baita geroago erabili direnetan ere.
 
Isaac Newton-ek 1668an prestatu zuen bere teleskopioaren lehen bertsioan, ispilu nagusi (primario) konkaboak islatutako argia behaketa-posiziora eraman behar zen ispilu lau batez, tresnaren azpira edo alde batera.Erreflexio-teleskopioetan, bestalde, ispilu nagusiak, [[parabola (argipena)|parabolikoa]] gehienetan, alderantzizko irudi erreala moldatzen zuen bere plano fokalean. Lehenengo ispilu horren [[foku]]an kokatua eta askoz txikiagoa zegoen bigarren ispilu batek albo batera edo ardatzaren norabide berean islatzen zituen argi-izpiak, teleskopioaren hoditik kanpora, behatzaileak irudiari antzemateko moduan. Antza denez, lehen [[islapen|erreflexio]]-teleskopioa 1671n moldatu zuen Newton-ek.
[[Fitxategi:Telescope schmidt cassegrain complet.png|thumb|Schmidt-Cassegrain teleskopioaren eskema.]]
Bi mende geroago, [[Henry Draper]]-ek (1837-1882) astronomo amerikarrak erabateko islapeneko prisma bat erabili zuen Newtonen teleskopioaren ispilu lauaren ordez.
[[Fitxategi:100 inch Hooker Telescope 900 px.jpg|thumb|326x326px|Mount Wilson Observatory-ko 2,53 m-ko teleskopioa.]]
 
Tresna haietan ispilu nagusia esferikoa zen; bigarren bigarrena laua, eta teleskopioaren ardatzarekiko 45 gradu makurturik zegoen. [[Herschel]]ek bigarren ispilua kendu zuen bere teleskopioan (1783), ispilu nagusiari makurtze-maila egokia emanez. Cassegrain-en teleskopioan, bigarren ispilua hiperboliko konbexua zen, ispilu nagusiaren ardatz berean kokatua, eta ispilu horretan egindako irekigune batera islatzen zituen argi-izpiak; era horretara, distantzia fokala askoz luzeagoa zen (irudi handiagoak). [[Isaac Newton|Newton]] eta [[Cassegrain]] sistemak konbinaturik agertzen dira ''Foucault-Cassegrain'' izeneko tesleskopioan, baita geroago erabili direnetan ere.
 
=== XX. mendea ===
Nolanahi ere, arazo bat sortzen dute tresna horiek, teleskopioak zenbat eta gehiago handitu hainbat eta ikuseremu txikiagoa hartzen baitute. Ikuseremua zabaltzean, ispilu ahurrak sortzen duen deformazioa (esferizitate-aberrazioa) gero eta handiagoa izaten da. Hori zuzentzeko eta ikuseremu handiak behatu ahal izateko, 1932an [[Bernhard Schmidt]] estoniarrak [[errefrakzioa]] eta erreflexioa konbinatzen dituen teleskopio bat sortu zuen. Hamar minutu inguruko arkuaren ordez, Schmidten teleskopioak hamarka graduko eremua hartzen zuen. Ispilu nagusia esferikoa da, eta haren gainetik jarritako lente berezi batek ispiluak sortutako aberrazioa deuseztatzen du. Modu horren arazo nagusia eragiten duen eremu-kurbatura handia da; horregatik, argazkiak pelikula edo plaka kurbatu esferikoetan hartzen dira.
 
=== Teleskopio erraldoiak ===
Kaliforniako Wilson Mendiaren Behatokiko 2,53 m-ko diametroa zuen teleskopioa izan zen aitzindaria. [[Edwin Hubble]] (1889-1953) astronomo amerikarraren lanetan balio izan zuelako egin zen ospetsu. Besteak beste, teleskopio honen bitartez nebulosa batzuk berez gure Esne Bidetik kanpoko galaxiak eta nebulosak ere bazirela zehazteko, galaxien elkarrekiko higidurak neurtzeko eta unibertsoa hedatzen ari dela fogatzeko. Teleskopio hau oso erebilia izan zen XX. mendean zehar, harik eta 1980ko hamarkadan poliki-poliki baztertu samar geratu zen, ekonomia arazoak tarteko.
[[Fitxategi:Hubble 01.jpg|thumb|200x200px|Hubble teleskopio espaziala Lurraren inguruko orbitan.]]
 
=== Hubble teleskopio espaziala ===
[[Hubble espazio teleskopioa|Hubble teleskopio espaziala]] ('''HST''', ingelesezko siglengatik) teleskopio errobotiko bat da, 1990eko apirilaren 24an Lurraren inguruko orbitan jarritako [[Lurra|Lurraren]] inguruan 540 km inguruko [[orbita]] ia-zirkularrean —perigeoan 537 km, apogeoan 540,9 km— biraka ari dena 95,42 minutuko periodoz. 1990eko maiatzaren 20an jarri zuten funtzionamenduan, hogeita hamar bat urtez aktiboki izateko asmoz. Beraren masa 11.110 kg-koa da eta luze-zabalera 13,2 m×4,2 m-koa.
 
=== VLT teleskopioa ===
Gaur egun, European Southern Observatory-ren (ESO) '''Very Large Telescope''' (VLT) deritzon eta elkarrekin batera funtzionatzen duten lau teleskopioz osatutako superteleskopioa ari da unibertsoaren hasierako informazioa biltzen. Lau teleskopio horietako bakoitza 8,20 m-ko ispilua du. Txilen dago, Cerro Paranalen gailurrean, 2.600 m-ko altitudean. NAOS optika egokitzailearen sistema jarri zioten 2002an, eta, horri esker, Hubble teleskopio espaziala baino bi aldiz zehatzagoa izan zen.
 
=== Irrati-teleskopioak ===