16:58, 10 iraila 2021ko berrikusketa aldatu Jr.etxebarria (eztabaida \| ekarpenak) 1.165 edits Testua osatzen ari naiz, poliki-poliki. Etiketa: Ikusizko edizioa ← Aurreko ezberdintasuna		17:28, 14 iraila 2021ko berrikusketa aldatu desegin Jr.etxebarria (eztabaida \| ekarpenak) 1.165 edits Testua berrantolatzen eta osatzen ari naiz, poliki-poliki. Etiketa: Ikusizko edizioa Hurrengo ezberdintasuna →
17. lerroa: * [[Aristoteles]]<nowiki/>en (K.a. 384-322) lanetan jadanik ageri da ''Μηχανικά (Mékanika)'' terminoa. Horrekin erlazionaturik, ''mekaniko'' adjektiboak adierazten du naturaren aurka zerbait egiteko zailtasunak eta oztopoak ditugunean gure laguntzara datorren teknika (mzia akinak, alegia), terminoa gorago aipaturiko bigarren adieraz erabiliz. * Geroago, [[Arkimedes]] (K.a. 287-212) Arkimedes makinen garapen praktikoaz abiatu zen, bereziki ''palankaren legea'' eta [[Arkimedesen ~~torlojua\|Arkimedesea~~ torlojua]] asmatuz. * [[Vitruvio]]-k (K.a. 80/70 inguru-15) Vitruviok terminoa erabiltzen du ''De architectura'' lanaren hirugarren zatia izendatzeko, eta bera izan zen ''machinatio'' kontzeptua (zientifikoa edo teknikoa) izendatzeko erabiltzen den autore ezagun bakarra. Dena den, beraren helburua zen, soil-soilik, makina haiek ezagutaraztea eta haien sortzen zituzten efektuak aipatzea, bestaleko azalpen teorikorik eman gabe. * Hiru mende geroago, [[Pappus Alexandriakoa]]<nowiki/>ren arabera (K.o. 290-350) ''teknika mekanikoa'' da munduko elementuak osatzen dituen materiari buruzko ikerketa fisikoan aplikatzen den lehena. * Nolanahi ere, fisikako terminoaren esanahi modernoa ez zen planteatu [[Galileo Galilei\|Galileo]]-ren lana iritsi arte, ''Elkarrizketak'' (1632) eta ''Diskurtsoak'' (1638) liburuetan bereziki. Ordutik aurrera, fisikako ''Mekanika'' arte mekanikoetatik aparte landuko da, hau da, makinak eraikitzeko tekniketatik bereizita. == Mekanika ~~klasikoa~~klasikoaren ~~sortu aurreko aitzindariak~~aurrekariak == Antzinako Grezian, ''Mekanika'' izena sortu aurretik, mota filosofiko edo erlijiosoko hausnarketak egiten ziren astroen higidurak azaltzeko asmoz. Zeruko objektuen higiduren erregulartasunak harritu egiten zituen astronomoak, eta, besterik ezean, jainkoen edo makina erraldoien eraginpeko ondorio modura imajinatzen zituzten. [[Antzinaroa\|Antzinatean]], berak proposaturiko mekanikan, [[Aristoteles\|Aristotele]] (K. 384-322) filosofo greziarrak materiaren lau oinarrizko elementuaren existentziaren bidez azaldu nahi izan zuen gorputzen higidura. Hauexek izan ziren elementuak: lurra, ura, airea eta sua. Berak zioenez, elementu horiek aske utziz gero, kosmosean duten leku naturalerantz higitzen dira. Lurra zentroan geratzen da, ura lurraren gainean, airea uraren gainean eta sua guztien gainean. Honela harri bat airean uztea, erorri egiten da; uretan dauden aire-burbuilak gorantz higitzen dira; eta harri astuna harri arina baino bizkorrago erortzen da, indar handiagoz jotzen baitu bere leku naturalerantz. Lurrean gaudela, gorputzak kanpo-indar baten eraginpean daudenean baino ez dira higitzen; nolanahi dela, zeruko gorputzak (eguzkia, planetak eta izarrak) bestelako lege naturalen arabera higitzen dira; hain zuzen, beirazko esfera gardenetan higitzen ari dira espazioan inolako indarren eraginik gabe. Garai hartan, ageriko errealitatearen azalpenerako, ''jainkoen mitologia'' eta ''metafisika'' sortu ziren, imajinaziozko errelato eta legendak osatuz. Baina, aldi berean, greziarrek matematika eta filosofia ere landu zituzten. Eta matematikaren barnean, "matematika purua" —''aritmetika'' eta ''geometria''— lantzeaz gain, "matematika aplikatua" ere hartu zuten kontuan: ''astronomia'', ''estatika'', ''optika''… Alde berean gure aurreko jakintsu [[Antzinako Egipto\|egiptoarrek]], [[Antzinako Grezia\|greziarrek]] eta [[babiloniar Inperioa\|babiloniarrek]] asmotu egin zituzten gizakien indarra areagotzen zuten makinak edota indarra bera hobeto erabiltzeko balio zutenak. Arlo horretan eginiko lanagatik aipagarriak dira, [[Estraton]], [[Arkimedes]] (K.a 287-212, Estatikaren legeak aurkitu zituen lehen aldiz) eta [[Heron Alexandriakoa]]. === Aristotelesen fisika === Unibertsoaren dinamikari buruzko ikuspegi aristoteldarrak hainbat mendetan zehar zutik iraun zuen eztabaidatua izan gabe. Tarte horretan Aristoteles izan zen zientziaren azken hitzaren jabe. Hori dela eta, gure aroko lehenengo hamabost mendeetan oso aurrerapen gutxi egin ziren fisikaren arloan, hain zuzen ere, dinamikaren arloan.▼ Bere aurreko filosofoen lanak bilduz, [[Aristoteles]]-ek (K.a. 384-322) teoria mekaniko baten oinarriak ezarri zituen. Teoria haren arabera, unibertsoko gorputz guztien [[Higidura\|higidurak]] lehenengo motor baten higiduratik eratortzen ziren, eta higidura berriak ukipen bidez transmititzen ziren. Gainera, teoria horri beste ideia bat erantsi zion, esanez objektuak ''naturalki'' dagokien tokira iristeko higitzen zirela, bertan aurkituko baitzuten higiezintasuna. Aristotelesen higiduraren teoriak argitu gabeko zailtasun asko zeuzkan barnean, eta [[estagirita]] bera ere oso kontzientea zen oztopo haietaz. Teoriaren arabera, gorputza higitzen zen soilik indar bat jasaten ari zen bitartean. Baina, gauzak horrela balira, nola uler zitekeen [[Arkularitza\|arku]] batez jaurtitako [[gezi]]<nowiki/>aren higidurak luze irautea arkulariak jaurti ondoren? Zailtasun horiek gorabehera, Aristotelesen ideiak erabili ziren higiduraren izaera ulertzeko, gutxienez bigarren milurtekoaren hasierara arte, benetan sinesgarriagoa izan zitekeen teoria alternatiborik ezean. === Arkimedesen estatika === [[Arkimedes]]-ek (K.a. 287-212) zientzia mekanikoa sortu zuen; hark egindako ekarpenak, ezinbestekoak dira gaur egun ere. Batez ere gorputzen orekari buruzko gogoetetatik abiatuta, hainbat mende geroago Galileo-k propossatuko zituen mekanika modernoaren oinarriak ezarri zituen. Ez zen oraindik higiduraren teoria bat, baizik eta mekanika ''estatikoa'', hau da, gorputzak elkarrekin orekan geldi dauden baldintzak ulertzeko zientzia. Hala ere, aurrerapen handiak ekarri zituen mekanika kontzeptuaren bigarren esanahiaren arloan, alegia, makinak eraikitzeko artean. Arkimedesekin batera, aipagarria da [[Heron Alexandriakoa]]-k ([[Circa\|c.]] 10-70) eginiko lana. Besteak beste, Arkimedesen palankaren printzipioa orokortu zuen, eta gainera, [[hidraulika]]<nowiki/>ren deskribapena egin zuen. Eta higiduraren azterketa eta erailera praktikoari dagokionez, lehen [[lurrun-makina]] asmatu zuen, [[eolipila]] edo ''Heronen iturria'' izenaz ezagutu izan dena. === Makinen artearen gainbehera === Teknika grekoaren garapena Alexandriako eskolako azken ordezkariekin gelditu dela dirudi. Dirudienez, arrazoi nagusia izan zen greziar filosofoek teknika eta eskulanei zieten nolabaiteko mespretxua. Ondoren etorri ziren erromatarrak ez ziren oso berritzaileak izan arlo teknikoan. Horretan, [[Vitruvio]]-k (K.a. 80/70 inguru - K.a. 25) bakarrik eman zuen, bere garaiko makinen balantzea, berak idatzitako ''[[De architectura\|De architectura libri decem]]'' tratatuaren amaieran, euskaraz ''Arkitekturaz'' izenburuaz itzulia izan dena. <ref>{{erreferentzia\|izena=(Santiago Iruretagoiena, itzultzailea)\|abizena=Vitruvio\|urtea=2000\|izenburua=Arkitekturaz\|argitaletxea=Klasikoak bilduma\|ISBN=84-88303-30-0\|hizkuntza=eu}}</ref> ▲~~Unibertsoaren~~Gauzak horrela, unibertsoaren dinamikari buruzko ikuspegi aristoteldarrak hainbat mendetan zehar ~~zutik~~ iraun zuen zutik, eztabaidatua izan gabe. Tarte horretan Aristoteles izan zen zientziaren azken hitzaren jabe. Hori dela eta, gure aroko lehenengo hamabost mendeetan oso aurrerapen gutxi egin ziren fisikaren arloan, ~~hain zuzen ere~~bereziki, ~~dinamikaren~~[[dinamika]]<nowiki/>ren arloan. [[Fitxategi:Fisikaren_Historia1_UEU1990.png\|alt=\|erdian\|thumb\|650x650px\|K.o. 500-900 urte bitarteko zenbait lorpen gizarteko jakintza-arloetan. (''Fisikaren Historia'' UEU, 1990).<ref name=":0">{{Erreferentzia\|izena=Jose Ramon\|abizena=Etxebarria Bilbao\|urtea=\|izenburua=Fisikaren historia laburra\|argitaletxea=UEU\|orrialdea=\|orrialdeak=\|ISBN=\|hizkuntza=eu\|abizena2=Ensunza Lekunberri\|abizena3=Egiguren Ganboa\|abizena4=Ugalde Lorda\|abizena5=Lasa Iguain\|abizena6=Salazar Ruiz\|abizena7=Uraga Laurrieta\|abizena8=Urain\|izena2=Martxel\|izena3=Josu\|izena4=Patxi\|izena5=Iñaki\|izena6=Arantzazu\|izena7=Bittor\|izena8=Jose Luis\|data=1990-12-12\|url=http://www.buruxkak.eus/liburua/fisikaren-historia-laburra/2044\|isbn=978-84-86967-27-7\|sartze-data=2020-05-01}}</ref>]]

Mekanika klasikoaren historia: berrikuspenen arteko aldeak