Etxalar: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
29. lerroa:
 
== Geografia ==
=== Udalerri mugakideak ===
Etxalarrek[[Bortziriak|Bortzirietako]] ekialdeko udalerria da Etxalar. [[Bera]] eta [[Sara]]rekin ([[Lapurdi]]) du muga iparraldean; [[Baztan]]ekin ekialdean; [[Igantzi]] eta [[Lesaka]]rekin mendebaldean; eta [[Bertizarana]]rekin hegoaldean.
 
[[Bortziriak|BortzirietakoLizarrieta]]ko ekialdekomendateak udalerrialotzen daditu Etxalar eta Sara.
 
{{map draw
47 ⟶ 49 lerroa:
}}
 
=== Ingurune naturala eta klima ===
Tximista errekak Etxalar zeharkatzen du ekialdetik mendebaldera, [[Bidasoa]]rekin bat egin baino lehen. Udalerriaren hegoaldean, Azkua (786 m), Barda (812 m) eta Aizkolegi (841 m) mendiak kokatuta daude, Aizkolegiko mendigunekoak, Bertizaraneko mugan. Ipar-ekialdean, bestela, Sara eta Zugarramurdiko mugetan, [[Arxuria mendilerroa]] dago: Arxuria (758 m), Zentinela (662 m), Kaskoaundi (623 m), Mendibil (617 m), Madariko Gaina (588 m), Eguzkietako Gaina (526 m) eta Saiberri (505 m), bertzeak bertze.
 
54 ⟶ 56 lerroa:
Landarediari dagokionez, udalerriaren hego-ekialdeko mendietan, pagadi batzuk geratzen dira. Iparraldean hariztiak, gaztainondoak eta hainbat espezietako zuhaixkak daude. Landatutako basoek 850 hektarea hartzen dituzte eta Etxalar mendebaldean eta iparraldean daude bereziki. Landatutako espezieen artean, [[Korsika]]ko [[larizio pinu]]a, [[intsinis pinu]]a, [[Japonia]]tik ekarritako [[alertze]]a eta [[haritz gorri]]a daude.
 
==== Estazio meteorologikoa ====
Etxalarren, [[itsas maila]]tik 163 metro gorago, [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak]] [[1988]]an jarritako estazio meteorologikoa dago.<ref>[http://meteo.navarra.es/estaciones/estacion_detalle.cfm?idestacion=120 Nafarroako Meteorologia Agentziaren webgunea.]</ref>
 
=== UdalerriAuzoak mugakideak ===
Etxalar honako auzo hauek osatzen dute: Urritzokieta, Lurriztederra, Gorosurreta, Lakain-Apezborro, Larrapil-Sarriku, Lurriztederra, Orizki, Urritzokieta, Jauregieta, Iñarreta, Andutzeta, Antsolokueta, Bekolanda eta Goikolanda.
Etxalarrek [[Bera]] eta [[Sara]]rekin ([[Lapurdi]]) du muga iparraldean; [[Baztan]]ekin ekialdean; [[Igantzi]] eta [[Lesaka]]rekin mendebaldean; eta [[Bertizarana]]rekin hegoaldean.
 
=== Auzoak ===
Etxalar honako auzo hauek osatzen dute: Gorosurreta, Lakain-Apezborro, Larrapil-Sarriku, Lurriztederra, Orizki, Urritzokieta, Jauregieta, Iñarreta, Andutzeta, Antsolokueta, Bekolanda eta Goikolanda.
 
<gallery mode="packed" heights="140">
81 ⟶ 80 lerroa:
| 1900 | 1430 | 1910 | 1405 | 1920 | 1401 | 1930 | 1398 | 1940 | 1423 | 1950 | 1278 | 1960 | 1186 | 1970 | 956 | 1981 | 873 | 1991 | 859 | 2001 | 779 | 2011 | 813 |
}}
 
[[2008]]ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 69 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %8,61 ([[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoko]] batezbestekoaren azpitik).
 
109. lerroa:
 
{| class="taulapolita"
| align=right| 20072019-20112023 || Patxiku Irisarri Elizagoien? || [[Herri Taldea (Etxalar)|Herri Taldea]]?
|-
| align=right| 2015-2019 || ? || ?
|-
| align=right| 2011-2015 || Migel Mari Irigoien Sanzberro || [[Herri Taldea (Etxalar)|Herri Taldea]]
|-
| align=right| 2007-2011 || Patxiku Irisarri Elizagoien || [[Herri Taldea (Etxalar)|Herri Taldea]]
|-
|}
 
== Azpiegiturak ==
===Gaur egun===
[[La Burundesa]] autobus konpainiaren [[Donostia]] eta [[Iruñea]] bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Maiztasunak aldakorrak dira, baina gutxienez bi zerbitzu izaten dira norabide bakoitzean egunero. Lineak honako ibilbidea egiten du:
 
* [[Donostia]] - [[Irun]] - [[Lesaka]] - Etxalar - [[Igantzi]] - [[Sunbilla]] - [[Doneztebe]] - [[Narbarte]] - [[Belate]] - [[Almandoz]] - [[Olague]] - [[Ostitz]] - [[Sorauren]] eta [[Iruñea]]
 
===Trenbide zaharra===
[[Lesaka–Etxalar geltokia]] egon zen martxan [[XX. mende]]aren erdialdean 40 urtez [[Irun-Elizondo burdinbidea]]ren ibilbidean.
 
== Kultura ==
126 ⟶ 134 lerroa:
[[Fitxategi:Etxalarko Elizagoien ahizpak.webm|thumb|Elizagoien ahizpak<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elizagoien Bizente, Irune - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/etxalar/hizlariak/irune-elizagoien-bizente/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Elizagoien Bizente, Itsaso - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/etxalar/hizlariak/itsaso-elizagoien-bizente/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-05}}</ref> ([[Euskal Herriko Ahotsak|Ahotsak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea|hizkuntza=eu|url=http://www.ahotsak.eus|aldizkaria=www.ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-05}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskararen egoera Etxalarren - Ahotsak.eus|hizkuntza=eu|url=https://ahotsak.eus/etxalar/pasarteak/etl-001-004/|aldizkaria=ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-05}}</ref> eta Gazte Gara Gazte<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gazte gara gazte|hizkuntza=eu|url=https://gazteak.ahotsak.eus/|aldizkaria=gazteak.ahotsak.eus|sartze-data=2018-11-05}}</ref> proiektuetarako). ]]
Etxalarko biztanleen %&nbsp;90 [[euskaldun]]ak dira. Tokiko euskara [[nafarrera|goi-nafarrera]] da. Nafarroako Foru Erkidegoko 1986ko Euskararen Legeari jarraituz, eremu euskaldunean dago,{{lur erref}} eta [[2009]]tik [[Udalerri Euskaldunen Mankomunitatea|UEMA]] mankomunitate euskalduneko partaidea da.
 
===Usategieta===
[[Uso]]en [[ehiza]] jarduera tradizionala da Etxalarren. [[XV. mende]]tik ezaguna den sistema zaharra erabili izan da gaur egun arte, sareen bidez eta armarik gabe, [[kultura intereseko ondasun]]tzat hartua. [[Urriaren 1]]etik [[azaroaren 20]] arte tradizionalki irekita egon da denboraldia. [[Lizarrieta]]ko mendatearen ondoan daude kokatuta usategiak (441 m), eta Pirinioko igarobiderik baxuena da.
 
=== Jaiak ===
132 ⟶ 143 lerroa:
=== Pastorala ===
''[[Karmen Etxalarkoa]]'' [[pastoral]]a interpretatu zuten 150 herritar inguruk [[2017]]ko [[irailaren 16]]an eta 17an herriko enparantzan. Obra Gerardo Mungiak idatzi eta Pantxika Urrutik zuzendu egin zuten.<ref>[http://www.berria.eus/paperekoa/1753/030/001/2017-09-16/jaioterrira_itzuliko_da_karmen.htm "Jaioterrira itzuliko da Karmen" (Berria).]</ref> Bi urteren buruan herrian ''Karmen Etxalarkoa'' ibilbidea inauguratu zen eta geroztik urtean behin auzolanean egiten dituzte mantentze eta hobetze lanak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Karmen Etxalarkoa ibilbidea mantentzeko auzolana egin dute - Bortziriak|hizkuntza=eu|url=https://erran.eus/bortziriak/1595933555705-karmen-etxalarkoa-ibilbidea-mantentzeko-auzolana-egin-dute|aldizkaria=Erran.eus|sartze-data=2020-07-29}}</ref>
 
==Arkitektura ondarea==
* '''Andra Mariaren Eliza''': [[XVII. mende]]ko elementuak ditu. Kanpoaldeko lorategian, disko itxurako hilarri ikusgarriak daude.
* '''Gaztelua''': [[XVIII. mende]]an berreraikia.
* '''Iriondoa''', '''Aldaitegia''', '''Etxebertzea''' eta '''Landaburua''' etxeak.
* '''Iñarrea''' etxea eta gurutzea.
* '''Argaratako''' zubia, '''Arteneko''' zubia eta '''Zubiaundi'''.
* '''Antsolokueta'''ko etxeak eta gurutze bidea.
* '''Santa Krutz''' ermita.
* [[Infernuko errota]], erdiko eta beheko errotak.
* Presa eta garbilekua.
* Arroseko iturria.
* Fatimako kapera.
* Kisulabea.
 
== Etxalartar ospetsuak ==
139 ⟶ 164 lerroa:
* [[Julia Zornoza]] ([[XX. mende]]a), argazkilaria.
* [[Pello Apezetxea Zubiri]] ([[1932]]-), jaiotzez [[goizueta]]rra, Etxalarko apaiza, etnografoa, etnologoa, kultura ekintzailea, idazlea eta ohorezko euskaltzaina.
* [[Marcelino Bergara]] "Bergara I" ([[1943]]-[[2010]]), pilotaria.
* [[Salvador Bergara]] "Bergara II" ([[1952]]), pilotaria.
* [[Joseba Olagarai]] ([[1984]]-), telebista aurkezlea.