Wikipedia

Leireko monasterioa: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t parag konpentsazioa, esaldi solteak saihestu, zuz
4. lerroa:
| garaia = [[IX. mendea|IX]]-[[XVI. mendea]]k
}}
'''Leireko San Salbatore monasterioa''' edo, besterik gabe, '''Leireko monasterioa'''<ref>[http://www.euskaltzaindia.net/index.php?option=com_eoda&Itemid=469&lang=eu&view=izenak Euskaltzaindiaren izendegiak]</ref>, [[Leireko mendilerroa]]ren magalean kokatutako [[monasterio]]a da, gain batean, [[Esa]]ko udalerriaren barruan, [[Nafarroa Garai]]ko erdi-ekialdean. Monasterioak oso balio handia du, hainbat zati [[arkitektura erromaniko|erromaniko]] goiztiarrekoak direlako. Adibidez, kriptari buruzko lehenengo berriak [[IX. mendea|IX. mendekoak]] dira. Hasieran [[beneditar]]ren monasterioa izan zen, baina [[XII. mendea|XII. mendetik]] aurrera [[zistertar]]rak sartu ziren, eta obra handiak egin zituzten. Eliza eta monasterioa guztiz eraberritu zituzten [[XIV. mendea|XIV]]. eta [[XVI. mendea|XVI. mendeetan]]. Gaur egun, Nafarroako Foru Erkidegoarena da, eta [[San Benediktoren Ordena]]ri utzita dago.
 
Monasterioa [[Iruñeko erresuma]]ren sorrerari lotua dago, tradizioaren arabera bertan baitaude lurperatuta Iruñeko eta Nafarroako hainbat errege. [[Musulman]]ek [[Iruñea]] arpilatu zuten garaitik Iruñeko azpezpikuakapezpikuak ere bertan izan ziren. Botere politiko handi horren erakusle da hainbat herri eta monasterioren gaineko ahalmena izan zuela, tartean [[Donostia]]rena.
 
Gaur egun Nafarroako [[erromaniko]]ko monumentu garrantzitsuenetako bat da, monumentu historiko izendatuaizendatuta dago, eta [[Donejakue bidea]]ren parte ere bada. Gaur egun, Nafarroako Foru Erkidegoarena da, eta [[San Benediktoren Ordena]]ri utzita dago.
 
== Etimologia ==
Leire euskal izen bat izanik, bere jatorria ez da argia. Etimologia klasiko baten arabera, izena latinezko ''legionarius'' hitzetik letorke, baina eboluzio fonetikoak ez du aukera hori babesten. Litekeena, antzinako aipamen guztiak ikusita, eta [[gaztelania]]z zein [[latin]]ez erabiltzen den ''legerense'' modua ikusita, hitza [[frantses]]ezko ''Leger'' hitzetik etorriko litzateke. Hauxe [[Leodegario]], [[Autun]]go apezpikua eta [[burgundiar]] martiriaren antzinako frantsesezko izena da, *le/j/erius moldetik abiatuta. Honela, izenak [[karolingiar]] fundazio bat proposatuko luke.<ref>{{Erreferentzia|izena=Iker Basterrika|abizena=Cereceda|izenburua=Leire: formas, usos y etimología de un topónimo|orrialdeak=1–116|data=2015|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6521763|aldizkaria=Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo: International journal of basque linguistics and philology|alea=1-2|zenbakia=49|issn=0582-6152|sartze-data=2021-07-12|doi=10.1387/asju.18812}}</ref>
 
== Geografia ==
=== Kokapena ===
[[Fitxategi:Sierra de Leyre.JPG|thumb|[[Leireko mendilerroa]].]]
Monasterioa egungo [[Esa|Esako]] lurretan dago, [[Iruñe]]tik 52 km-ra eta [[Jaka]]tik 70 km-ra, [[Aragoi (ibaia)|Aragoi ibaia]] jarraituz, Jakatik, [[Aragoiko bidea (Donejakue bidea)|Aragoiko Done Jakue Bidetik]], igarotzen den [[Done Jakue bidea]]ren adarraren gainean. Multzo hau [[Leireko mendilerroa|Leireko mendilerroaren]] hegoaldeko hegaleko balkoi natural batean dago, lehenago Errandoko mendilerroa deitua<ref>{{Erreferentzia|izena=José María Mutiloa|abizena=Poza|izenburua=Constitución, consolidación y disolución del patrimonio de la Iglesia en Navarra (El monasterio de Leyre)|orrialdeak=53–166|data=1981|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=15666|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=162|zenbakia=42|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-13}}</ref>. Bere tontorren artean, 1356 metroko garaiera duen [[Arangoiti (mendia)|Arangoitiko]] tontorra nabarmentzen da.

Mendilerro hau, [[Berdungo kanala|Berdungo kanalaren]] gainean zabaltzen den [[Pirinioaurrea|Pirinioaurreko]] lehen mendilerroa da. Balkoi jarraitu hori Aragoi ibaiaren haranaren gainean dago, puntu horretan [[Esako urtegia|Esako urtegian]] bilduta. Monasterioaren kokapenetik espazio handi bat hartzen da. Ekialdean, [[Jakako mendiak]] eta Berdungo kanala daude lehenik, eta, harantzago, aldameneko beste monasterio handia dagoen mendiak, [[San Juan de la Peña]]. Mendebaldean mendi kate bat ikusten da eta, euren artean, [[Uxue]] herriaren punta ikusten da.
 
[[Tarragona]] eta [[Donostia]] lotzen dituen {{Errepidea|N-|240}} errepidetik sar daiteke multzo monastikora<ref>{{Erreferentzia|abizena=banpeta|izenburua=Arangoiti desde el Monasterio de Leire {{!}} Testeadores de ocio {{!}} #planbe|hizkuntza=es|url=https://www.testeadoresdeocio.com/arangoiti-desde-el-monasterio-de-leire/|sartze-data=2021-07-12}}</ref>. Iruñetik Esara iritsi baino lehentxeago, {{Errepidea|NA-|2113|3}} errepide txikia hartu behar da, 4 km egin ondoren, bere ateetara iristen dena.
25 ⟶ 27 lerroa:
== Historia ==
=== Jatorria ===
Leireko monasterioaren fundazioaren data eta zirkunstantziak ez dira ezagutzen. Bere existentziaren lehen erreferentzia [[Eulogio Kordobakoa]] presbitero [[Mozarabiar|mozarabiarrari]] zor zaio, [[851]]ko gutun batean, [[Iruñeko gotzaina]]ri zuzendua (''Epistula ad Wiliesindum''). Bertan, monasterioan hiru urte lehenago, [[848]]an, egin zuen egonaldia gogoratzen du, derrigorrez eten behar izan zuen germaniar lurretarako bidaia batean zehar<ref name="lacarra">{{erreferentzia|izenburua=Historia política del Reino de Navarra|abizena=Lacarra|izena=Jose Maria|urtea=1972|argitaletxea=Aranzadi|url=https://www.fundacioncajanavarra.es/sites/default/files/ha_politica_nav_can00008-100000000000000000000410_0.pdf}}</ref>. Eulogio Kordobakoa, beranduago, [[Kordoba]]n martirizatu eta santutua izan zen, San Eulogio bezala ezaguna; sortzen ari zen [[Iruñeko Erresuma]]ri buruzko lehen datu idatziak eman zituen bidaiaria izan zen, eta Leirerekin harrituta zegoela ematen du<ref name="planimetria">{{Erreferentzia|izena=Francisco Javier Ocaña|abizena=Eiroa|izenburua=Planimetría de la iglesia mozárabe del monasterio de San Salvador de Leire|orrialdeak=743–774|data=2006|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2100193|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=239|zenbakia=67|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref>.

Bere bidaiaren kronika bat idatzi zuen, eta bertan, jada desagertuta zeuden Pirinioetako beste monasterio batzuen artean, Leire izendatzen zuen. Gutunean, orduko abadearen izena adierazten du, Fortun delako bat. Erreferentzia hauek, Eulogioren lagun [[Alvaro Kordobakoa]] santuari buruz idatzitako lan apologetikoak berresten ditu (''Vita vel passio Sancti Eulogii''), baita Eulogioren beste testu batek ere.
 
{{esaera2|Ni Iruñean nengoela eta Leireko monasterioan bizi nintzela, jakin nahiak han gordetako liburu guztiak erregistratzea eragin zidan. Bat-batean, autore izenik gabeko opuskulu baten orrialdeetan erori zitzaizkidan begiak, profeta negargarriari buruzko istorio hau zuena: ''Mahoma heresiarka jaio zen''....}}
 
[[Fitxategi:Leireko eliza mozarabiarraren eboluzio proposamena.png|thumb|Leireko eliza mozarabiarraren balizko eraikuntza faseen planoa<ref name="planimetria" />.]]
Erreferentzia hauek 844. urterako monasterioak nolabaiteko garrantzia zuela eta liburutegi on bat zuela aditzera ematen dute, honek bere fundazioa lehenagokoa izan zela adierazten duelarik. Mahomaren biografia bat edukitzeaz gain<ref>{{erreferentzia|izena= María Jesús |abizena= Viguera Molins|izenburua= Aragón musulmán|lekua= Zaragoza|argitaletxea= Mira editores|urtea= 1988|orrialdea= 87-88| ISBN = 84-86778-06-9}}</ref>, Adelhelmo apaiz nordikoaren testuak ere bazituzten liburutegian<ref name=":0" />. Monasterioaren existentziaren beste erreferentzia garrantzitsu bat, [[IX. mende]]aren erdialdean, [[Nunilo]] eta [[Alodia]] santuen gorpuak Leirera eramateko errege-agindua dira, ziurrenik [[Oneka Beraskoitz Iruñekoa]] emaztearen eskariz<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Francisco Iñiguez|abizena=Almech|izenburua=El monasterio de San Salvador de Leyre|orrialdeak=189–220|data=1966|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1301505|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=104|zenbakia=27|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref>.

Tradizioaren arabera, Emeterio eta Zeledonio Calahorrako martirien erlikiak ere Leirera mugitu ziren garai horretan<ref>{{Erreferentzia|izena=Tomás|abizena=Moral|izenburua=El monasterio de Leyre y las reliquias de los Santos mártires de Calahorra|orrialdeak=127–153|data=1967|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2257338|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=106|zenbakia=28|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref>. Jakina da Eulogiok Nafarroan zehar bidaiatu zuen garaian musulmanen eta nafarren arteko harremana ona zela, penintsulako lurraldetik mugitzeko oztopo handirik izan gabe. Hala ere, [[Iruñeko Erresuma]]ren egoera politikoa aldatu egin zen urte horietan. Tradizionalki, Iruñeko erregeek eta [[Banukasitarrak|Banukasitarrek]] harreman onak izan zituzten<ref group="oh">[[Banukasitarrak]] ({{lang-ar|بنو قسي‎}}, Banu Qasi, «Cassiusen seme-alabak») IX. eta X. mendeetan [[Ebroko harana]] —zenbait unetan, [[Mediterraneo]]raino— gobernatu zuen euskal [[muladi]]en leinua izan zen. Jarrera aringarria izan zuten Iruñeko erregeekin aliatutako Kordobako agintarien aurrean, hauei familia bidez lotuta zeudelako.</ref>.
 
1943an egin zen indusketan, hala ere, erromatar garaiko epigrafe bat aurkitu zen, ''aquilegus'' edo [[zahori]] bati eskainia; hipotesi baten arabera, monasteriotik gertu dagoen Birjinen iturrian Antzinako Erromako tenpluren bat egongo litzateke, eta ''aquilegus'' horri eskainitako harria bertatik letorke. Denborarekin, uraren kultu hori Birjinen iturri bilakatuko litzateke, eta Alodia eta Nuniloren tradizioekin [[Sinkretismo|sinkretismoa]] garatu<ref name=":2" />. Edonola ere, gaur egugno elizaren aurretik beste eraikuntza bat egon zela argi dago. Lehen eliza horren forma zehaztea zaila da, ordea, baina egindako ikerketa arkeologikoek eliza [[Mozarabiar artea|mozarabiar bat zela]] ondorioztatu dute, gaur egun elizaren zati gotikoa dagoenaren azpian, baina orientazioa gradu batzuk aldatuta<ref name="planimetria" />. Gutxi gora behera 15 metroko aldea zuen karratu bat zen eliza hau.
36 ⟶ 42 lerroa:
=== Iruñeko erresumaren babeslekua ===
[[Fitxategi:Nafarroako_erresuma_Antso_III.aren_heriotzaren_unean_1035_-_1b_bertsioa.svg|thumb|[[Iruñeko erresuma]] 1035. urtearen inguruan.]]
[[Eneko Arista]] hil zenean, bere seme [[Gartzia Enekoitz]] bere ahaide musulmanengandik aldendu zen, [[asturiar]]rekin harremanetan jarriz. Aliantza aldaketa honen emaitza, [[Clavijoko gudua]] izan zen (858), non nafar eta asturiarren aliantzak, azken hauek, [[Ordoño I.a Asturietakoa|Ordoño I.aren]] agindupean, Banu Qasitarren tropak garaitu zituen. Hala ere, Nafarroako erregeek Banu Qasitarren aurka egindako erasoek [[Abd ar-Rahman III.a]] [[kalifa]] kordobatarraren esku-hartzea eragin zuten. Kalifaren kanpainak [[924]]an iritsi ziren [[Zangoza]]ra, kalifak kristauak [[Ledea]]n eta [[Irunberriko arroila|Irunberriko arroilan]] garaitu zituenean. [[Iruñeko kanpaina|Iruñea arpilatua izan zen]]<ref name="lacarra" /> eta bere katedrala suntsitua.

Nafarroan musulmanak sartu zirenean, Iruñeko apezpikuak eta kleroak Leirera joan behar izan zuten bizitzera, eta bertan izan zuten gotzainen egoitza [[1023]]ra arte. Botere politikoak ere babesa bilatu zuen monasterioan. Iruñeko gotzaina monasterioan bizi zenez, Leireko abadea eta Iruñeko apezpikua pertsona bera izan ziren mende oso batez<ref name=":0" />. [[Orti I.a Gartzeitz]] erregea, Aristarren azkena, Kordoban bizi izan zena eta Abd al-Rahman III.aren aitona zena, monasteriora erretiratu zen [[X. mende]]aren lehen erdian ohiturak hartuz ([[928]]an bertan bizi zela frogatuta dago) bere zaldizain Aznarrekin batera.
 
Leire zen, finean, Iruñeko Erresumaren garai horretako gune zentrala<ref name="primer">{{Erreferentzia|izena=José María Lacarra y de|abizena=Miguel|izenburua=El primer románico en Navarra, estudio histórico arqueológico|orrialdeak=221–272|abizena2=Gudiol|izena2=José|data=1944|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2244032|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=16|zenbakia=5|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref>. Antso Handiak bertan ikasi zuen, abadeari "nire maisu" deitzen zion eta, monasterioari, "nire erresumaren zentro eta bihotza"<ref name=":2" />. Garai horretan [[baskoi]]en eta [[bisigodo]]en arteko gatazkak ohikoak baziren ere, Leire eta bere inguruak gune [[erromantze|erromantzatuak]] ziren, oraindik ere gertu dagoen [[Erromantzatua]] udalerriak adierazten duen bezala; gatazka horietatik kanpo zegoen eremua<ref name="primer" />. Era berean, lehen aipatutako Adelhemoren liburuak adierazten du mugaren beste aldeko [[Karolingioak|karolingiarren]] eraginen bat bazegoela, frankoen ikuspegi espantsionistaren ondorioz<ref name="primer" />.
44 ⟶ 52 lerroa:
=== Tenplu erromanikoaren eraikuntza eta sagarapena ===
[[Fitxategi:Leireko eliza mozarabea eta lehen erromanikoa.png|thumb|Leireko eliza mozarabiarraren eta lehen eliza erromanikoaren arteko harremana, 1057 aldera<ref name="planimetria" />.]]
[[X. mende]]aren amaieran, [[Antso III.a Gartzeitz]]en erregealdian, eliza berri bat eraikitzeko lanak hasi ziren. Tradizioaren arabera, obra honen helburua musulmanek suntsitutakoaren tokia hartzea zen, baina egindako indusketek erakutsi dute ez dagoela suntsipen horren arrastorik<ref name="planimetria" />. Ez dakigu oso ondo nolakoa izango zen aurretik zegoen eliza prerromanikoa, eraikin berriak aurrekoaren arrasto gehienak suntsitu baitzituen<ref name=":0" />. [[1057]]an amaitutako obra sagaratu zen.

Uste denez, Antso Nagusia monasterioan hezia izan zen, abadeari ''domino et magistro meo'' deitzen zaion dokumentu bat baitago, errege honek Leireri zion estimu handia azalduko lukeena. Sagarapenean izan ziren Joan batea, Iruñeko apezpikua ere bazena; [[Antso IV.a Gartzeitz]] eta [[Ramiro I.a Aragoikoa]] erregeak, [[Gomesano]] [[Naiara]]koa, [[Bigila]] Arabakoa eta Gartzia Aragoikoa apezpikuak eta [[San Juan de la Peña]]ko Berasko abateaabadea<ref name=":0" />. XI. mendeko eliza oraingoa baino txikiagoa zen. [[Kripta]] eta burualdea kontserbatzen dira bertatik, nabeak XII. mendeko handitzerako eraitsiak izan baitziren. Monasterioa, garai horretan, [[San Benediktoren Ordena|San Benediktoren Ordenaren]] esku zegoen<ref name=":0" />. Jatorrizko eliza mozarabiarra leku lau batean jarrita bazegoen, egindako hedapen erromanikoak altuera aldaketa handiak kudeatu behar izan zituen, eta horregatik azpian kripta irregular bat eraiki zen<ref name="planimetria" />.
 
Elizaren obrek jarraitu zuten, Fulcherio izeneko norbaitek zuzendaritzapean<ref name="primer" />, eta [[1098]]ko [[urriaren 24]]an, tenpluaren beste sagaratze bat egin zen, ospakizun handiz, kontserbatutako dokumentuen arabera. [[Petri I.a Santxitz]] erregearekin batera, bertan izan ziren [[Petri Rodezkoa]] apezpikua eta Pedro Oskakoa zein Compostelako Diego Peláez. Inguruko beste eliza eta monasterio askotako abadeak ere izan ziren<ref name=":0" />. Garai horretarako, Leireren egoera aldatzen hasia zen Nafarroako eliz panoraman. XII. menderako herri ugari zeuden Leireko monasterioaren mende, Nafarroakoak eta [[Zaragozako probintzia|Zaragoza]] nahiz [[Huescako probintzia|Huescakoak]] ere.
56 ⟶ 66 lerroa:
Auzi honek ehun urte inguru iraungo luke. [[1100]]eko [[maiatzaren 4]]an [[Paskoal II.a]] aita santuak bere iritzia eman zuen, elizbarrutiko eliza guztiak Iruñearen menpe jarriz, Iratxe eta Leire espresuki izendatuz. [[Vatikanoa]]ren erabaki honen ondoren, hogeita hamar urteko auzi ireki bat egon zen, non Leirek bere ustezko salbuespen kanonikoa galdu zuen, bere existentziaren oinarrizko arrazoia zena.
 
Monasterioa XIII. mendean gatazka horien ondorioz krisi sakonean sartu zen. Domingo Mendabiakoa abade zela, komunitate aldaketaren inguruko lehen saiakerak hasi ziren. Nafarroak ere errege-etxez aldatu zen: [[Tibalt I.a Nafarroakoa]] [[Xanpaina leinua]]ren lehen ordezkaria izan zen, [[zistertar]]ren ordeneanordenan eragina zuena. [[Clunyko abadia]]ren eredua jarraitzen zuten benediktarrenbeneditarren gainbehera nabarmena zen, eta Leirek erabaki zuen ordenaz aldatzea eta zistertarrei atxikitzea. Domingo Mendaviakoak berak aita-santuari eskatu zion erregentzia aldaketa hau, bere kongregazioaren diziplina falta argudiatuta. Tibalt erregeak, bestetik, urrezko mila [[marabedi]] ordaintzea agindu zuen zistertarrak komentuan sartuz gero. [[1239]]an benediktarrenbeneditarren ordena alboratu eta zistertarrena sartzea agindu zen. BenediktarrekBeneditarrek, hala ere, ez zuten agindu hori bete, eta 70 urteko borrokaldia hasi zuten Leireren jabetzaren inguruan, monje zurien eta beltzen arteko gatazka<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Tomás|abizena=Moral|izenburua=El monasterio de Leyre en el último período de vida cisterciense ( 1800-1836 )|orrialdeak=77–100|data=1970|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1301095|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=118|zenbakia=31|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref>, tarte batez armatua ere izan zena<ref name=":4" />. Gatazka honetan Gaztelak, Nafarroak eta Frantziak parte hartu zuten, bakoitzak bere interesekin<ref name=":4" />.
 
=== Zistertarrak ===
62 ⟶ 72 lerroa:
Monasterioaren garrantzia asko mindu zen arren, Zistertarren agindupean garrantzia galtzen jarraitu zuen. [[1269]]an Zisterreko Kapitulu Orokorrak Leire [[Zarrakaztelu]]ko [[Olibako monasterioa]]ren filiala izatea erabaki zuten, abade beraren agindupean. Egoera hau ez zen asko luzatu, Leirek, laster, bere abadea berreskuratu baitzuen, zuzenean [[Eskaladieuko abadia]]ren bidetik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Monasterio de la oliva,el - TodoLibros|hizkuntza=es|url=https://www.todolibros.es/es/libro/monasterio-de-la-oliva-el_J550080025|aldizkaria=www.todolibros.es|sartze-data=2021-07-12}}</ref>. Krisia hain zen nabarmena, [[1300]] urtearen inguruan lapur batzuk monasteriora sartu, monje guztiak bahitu eta, zazpi hilabetez, bertan izan zituztela preso, euren janari guztia erabiltzen<ref>{{Erreferentzia|izena=Emilio|abizena=Sáez|izenburua=Un robo al Monasterio de Leyre a principios del siglo XIV|orrialdeak=559–564|data=1945|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2250348|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=21|zenbakia=6|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref>. 1307an, azkenik, Zistertarren esku geratu zen monasterioa, gatazka luzeari amaiera emanez<ref name=":1" />.
 
Zisterraren agindupean, eliza eraberritzen hasi ziren. Bertan, bi isurkiko egurrezko teilatuaren ordez, gaur egun ikus daitekeen [[Ganga (arkitektura)|ganga]] gotiko bat dago. Obra hori egiteko, [[Hormabular|kontrahormak]] jarri behar izan zitzaizkion nabeko hormei, eta [[Ostiko-arku|arbotante]] bat eraiki behar izan zen, altuera igo behar izan zelako. Monasterio berria eraikitzeko lanak [[1562]]an hasi ziren, eta [[1640]]an amaitu. Eraikin berri horrek monasterio zaharra ordezkatu zuen, oso egoera txarrean baitzegoen. Kokapen berriak, elizaren eta bailararen artekoak, askoz erosoagoa egiten du. [[1569|1569an]] hamar fraide eta segail batzuk bizi ziren Leiren eta monasterioak 3000 [[dukat]] zituen urtean. Garai horretan, pobrezia intelektuala nabarmentzen da, eta txosten batean
 
[[1569|1569an]] hamar fraide eta segail batzuk bizi ziren Leiren eta monasterioak 3000 [[dukat]] zituen urtean. Garai horretan, pobrezia intelektuala nabarmentzen da, eta txosten batean
 
{{esaera2|Ez da jakin, ezta ere, monasterio hauetan monje letradurik egon denik, ezta horietako bakar batean ere jardun denik.}}
77 ⟶ 85 lerroa:
XIX. mendea garai historiko desastrea izan zen ordena erlijiosoentzat eta elizarentzat. Leireko monasterioa hiru aldiz utzi zuten bertan zeudenek. 1809 eta 1820an monjeak itzuli ahal izan ziren, baina 1836an, [[Mendizabalen desamortizazioa]]ren ondorioz, multzo monastikoa abandonatua izan zen [[XX. mende]]aren erdialdera arte<ref name=":1" />.
 
1820an artxiboak eta liburutegia konfiskatu zituzten. Monasterioko santuen erlikiak sakabanatu egiten dira, San [[Birila|Birilarenak]] [[Tiermas|Tiermasen]] uzten dira eta [[Alodia eta Nunilo|Nunilo eta Alodiarenak]] [[Zangoza|Zangozan]]. Mendizabalen desamortizazioaren ondorioz, 1836ko [[Otsailaren 16|otsailaren 16an]] monasterioa itxi zen. Orduan, Leirek, hamaika apaizez, bi ikaslez eta bost seglarrez osatutako komunitate bat zuen. Talde monastikoa salgai jarri zuten, baina inork ez zuen erosi. Artzainen babesleku bezala erabiltzen zen, eta bertan behera uzteak eta arpilatzeak artzainaren erabateko hondamendia ekarri zuen. Nafarroako erregeen hezurrak ere lurrera bota zituzten, errege panteoia profanatu zutenean.
 
Mendizabalen desamortizazioaren ondorioz, 1836ko [[Otsailaren 16|otsailaren 16an]] monasterioa itxi zen. Orduan, Leirek, hamaika apaizez, bi ikaslez eta bost seglarrez osatutako komunitate bat zuen. Talde monastikoa salgai jarri zuten, baina inork ez zuen erosi. Artzainen babesleku bezala erabiltzen zen, eta bertan behera uzteak eta arpilatzeak artzainaren erabateko hondamendia ekarri zuen. Nafarroako erregeen hezurrak ere lurrera bota zituzten, errege panteoia profanatu zutenean.
 
1844an, Madrilgo [[San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademia|San Fernandoko Arte Ederren Errege Akademiak]] Monumentu Historiko eta Artistikoen Batzordea sortu zuen, eta, 1845ean, Leireko monumentu-ondarearen zati bat salbatzeko lanean hasi zen, bereziki errege-panteoia. 1863ko [[Maiatzaren 17|maiatzaren 17an]], nafar erregeen hilobiak profanatuak izan zirela jakin ondoren, errege hondakinak [[Esa|Esako]] elizara eraman ziren. 1867an Leireko eliza Monumentu Nazional izendatua izan zen, eta 1875ean Leireko eliza gurtzarako berrireki zen. Monasterioa itxita zegoen, hala ere. Erregeen hondakinak euren tokira eramaten dira, non 1888an tenplua hobetzeko lanak hasi ziren arte iraungo zuten. 1915eko [[Maiatzaren 8|maiatzaren 8an]], lanak amaituta, Nafarroako lehen erregeen hondakinak Leireko elizara eraman ziren.
141 ⟶ 147 lerroa:
Kripta hiru naberekin sortu zen. Hala ere, erdiko [[habearte]]a, azkenean, bi zatitan banatu zen erdiko arku axialaren bidez, orain ikus daitezkeen lau habearteetan lortuz. Aldaketa honek abside zentralaren diseinuan eragina izan zuen.
 
Kripta eraiki zuenak eskarmentu handia izango zuen eraikuntzan, baina lehen aldia zen horrelako obra bat egin behar zuena. Baliteke, hasiera batean, kripta hau inoiz ez erabiltzeko diseinatzea, zimentazio altuera anitzek erakusten duten bezala. Lur irregularraren gainean, harria aurkitu bezain pronto, zutabeak eta hormak eraikitzen hasi ziren; baina, laster, erabaki zuten erabiltzea eta zutabe lodi zirenek traba egiten zuten. Zutabe eta kapitelak birziklatuak ziren, akaso gertu dauden [[Ledeako erromatar villa|Ledeako]] eta [[Tiermas|Tiermasko]] erromatarren garaikoak, eta horregatik ez datoz bat ez altueran, ez dekorazio mailan, ez eta kokapenaren logikan ere<ref name=":0" />.

Leihoak ere, behar baino baxuago jarri zituzten, gaineko bobedak traba egin ez zezan: ondorioz, biak dira desberdin, eta bataren kokapena ez da egokiena. Inprobisatutako kriptarekin amaitzeko, erdiko nabeak zuen tamaina handiagoaren eraginez, kriptan erditik banatu zuten erdiko nabea, aldarearen aurrean zutabe bat jarrita. Zutabeek kokapen guztiz irregular honek, bobedak ia ezinezko egin zituen, soluzio oso zaileko ariketa. Iparraldeko aldetik hasi ziren, eta hegoaldean pixka bat hobeto egin zuten ariketa, aurrekoaren akatsetatik ikasita. Amaitzeko, bide bat eraiki zuten kriptara sartu ahal izateko, inongo simetriarik ez duten hiru arkurekin<ref name=":0" />.
 
<gallery mode="packed">
196 ⟶ 204 lerroa:
[[Fitxategi:Monasterio de San Salvador de Leire. Cabecera de la iglesia abacial.jpg|thumb|Leireko eliza, 1916an. Marmolezko sarkofagoan zeuden orain panteoian gordetzen diren giza-arrastoak.]]
[[Fitxategi:Panteón de los primeros monarcas navarros. Monasterio de San Salvador de Leyre.JPG|thumb|Gaur egungo Errege panteoia.]]
Leire garrantzitsua zen, eta erregeentzat gune zentrala zen, eta horregatik pentsatzen da logikoa izango litzatekeela bertan lurperatzea erregeak. Hala ere, ez dira aurkitu hilobiak, kripta ez zen inoiz erabili eta, garai horretan ohitura zen bezala, lurperatzeak elizaren kanpoaldean egiten ziren<ref>{{Erreferentzia|izena=Biblioteca Virtual Miguel de|abizena=Cervantes|izenburua=La primitiva basílica de Santa María del rey Casto de Oviedo y su real panteón / Fortunato de Selgas|hizkuntza=es|url=http://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/la-primitiva-baslica-de-santa-mara-del-rey-casto-de-oviedo-y-su-real-panten-0/html/003a5f1e-82b2-11df-acc7-002185ce6064_4.html|aldizkaria=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|sartze-data=2021-07-13}}</ref>. Tradizio nafarraren arabera, [[Eneko Arista]] bertan dago lurperatuta. [[Antso I.a Gartzeitz]], 925an hildakoa eta bere semea [[Gartzia II.a Santxitz]] (h. 970) ''Sancti Stefani portico''n lurperatuta daudela dio dokumentazioak, ziurrenik [[Deioko gaztelua]]. Naiara konkistatu zutenean, errelebantzia irabazi zuen Leirek. [[991]]an [[Ramiro Gartzeitz Viguerakoa]] eta [[Teresa Leongoa]] Leiren lurperatu zituztela dokumentatu da. [[Andregoto Garindoitz]], Gartzia II.a Santxitzen beste emaztea [[Irunberri]]ra bizitzera joan zen, eta horrek ere sinisgarritasuna ematen dio Leireko lurperatzeei. [[Gartzia IV.a Santxitz]]ek Naiarako Santa Maria monasterioa sortu zuen 1053an, eta bertan ezarri zuen errege panteoia, baina mantendu zen Leiren hilobiratutako erregeen inguruko mitoa. Aragoitarren dominazio garaian San Juan de la Peñan lurperatu zituzten erregeak eta, [[Nafarroako Erresuma]] behin sortuta, [[Iruñeko katedrala|Iruñeko katedralean]]; [[Joanes III.a Nafarroakoa]] eta [[Katalina Foixkoa]] [[Leskarre]]n daude lurperatuta.
 
[[Andregoto Garindoitz]], Gartzia II.a Santxitzen beste emaztea [[Irunberri]]ra bizitzera joan zen, eta horrek ere sinesgarritasuna ematen dio Leireko lurperatzeei. [[Gartzia IV.a Santxitz]]ek Naiarako Santa Maria monasterioa sortu zuen 1053an, eta bertan ezarri zuen errege panteoia, baina mantendu zen Leiren hilobiratutako erregeen inguruko mitoa. Aragoitarren dominazio garaian San Juan de la Peñan lurperatu zituzten erregeak eta, [[Nafarroako Erresuma]] behin sortuta, [[Iruñeko katedrala|Iruñeko katedralean]]; [[Joanes III.a Nafarroakoa]] eta [[Katalina Foixkoa]] [[Leskarre]]n daude lurperatuta.
Tradizioak, hala ere, pisu handia zuen. [[1613]]ko [[abuztuaren 13]]an Juan Etxaide abadeak hegoaldeko horman erreformak egin zituen eta Iruñeko apezpikua deitu zuen bertan hezurrak agertuko zirelakoan. Bertan ziren ere Prudencio Sandoval fraide eta historialaria, eta [[Juan Garro]], [[Xabierko gaztelua]]ren jauna. Honek lau kutxa eraman zituen<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=J. J. (José Javier)|abizena=Azanza-López|izenburua=El traslado de los reyes navarros a la catedral de Pamplona (1865-1866): arte y artistas para una ceremonia frustrada|data=2011|url=https://dadun.unav.edu/handle/10171/59656|issn=1130-5517|sartze-data=2021-07-13}}</ref>, bertan hezurrak jartzeko, jasoko zituzten erregeen izenekin; izan ere, hezur horiekin urrezko eta zetazko elementuak zeudela jaso zuten eta, beraz, erregeei egotzi zizkieten hezurrak<ref name=":4" />. Kutxak sakristiaren hormaren ondoan jarri ziren, eta erregeen izenak XI. eta XII. mendeko kodize batetik kopiatu ziren. Liburu horretan dauden izenak, agian, aldatu ziren idatzi eta gero, panteoiaren izaera aldarrikatzen jarraitu ahal izateko. [[1864]]an hezur horiek Esara eraman ziren, hilobia profanatu zutela entzun eta gero. [[1865]]an saiatu ziren hezurrak Iruñeko katedralera eramaten, baina bi urte beranduago ez zuten lortu eta bertan behera utzi zen ekimena<ref name=":3" />. [[1888]]an kofre berri bat egin zen, estilo neogotikokoa. [[1982]]ko [[urriaren 21]]ean gaur egun dagoen lekuan jarri ziren ustezko erregeen gorpuak, Nafarroako errege-erreginen panteoia izena eman zaion lekuan.▼
 
▲Tradizioak, hala ere, pisu handia zuen. [[1613]]ko [[abuztuaren 13]]an Juan Etxaide abadeak hegoaldeko horman erreformak egin zituen eta Iruñeko apezpikua deitu zuen bertan hezurrak agertuko zirelakoan. Bertan ziren ere [[Prudencio Sandoval]] fraide eta historialaria, eta [[Juan Garro]], [[Xabierko gaztelua]]ren jauna. Honek lau kutxa eraman zituen<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=J. J. (José Javier)|abizena=Azanza-López|izenburua=El traslado de los reyes navarros a la catedral de Pamplona (1865-1866): arte y artistas para una ceremonia frustrada|data=2011|url=https://dadun.unav.edu/handle/10171/59656|issn=1130-5517|sartze-data=2021-07-13}}</ref>, bertan hezurrak jartzeko, jasoko zituzten erregeen izenekin; izan ere, hezur horiekin urrezko eta zetazko elementuak zeudela jaso zuten eta, beraz, erregeei egotzi zizkieten hezurrak<ref name=":4" />. Kutxak sakristiaren hormaren ondoan jarri ziren, eta erregeen izenak XI. eta XII. mendeko kodize batetik kopiatu ziren. Liburu horretan dauden izenak, agian, aldatu ziren idatzi eta gero, panteoiaren izaera aldarrikatzen jarraitu ahal izateko. [[1864]]an hezur horiek Esara eraman ziren, hilobia profanatu zutela entzun eta gero. [[1865]]an saiatu ziren hezurrak Iruñeko katedralera eramaten, baina bi urte beranduago ez zuten lortu eta bertan behera utzi zen ekimena<ref name=":3" />. [[1888]]an kofre berri bat egin zen, estilo neogotikokoa. [[1982]]ko [[urriaren 21]]ean gaur egun dagoen lekuan jarri ziren ustezko erregeen gorpuak, Nafarroako errege-erreginen panteoia izena eman zaion lekuan.
 
Liburu horretan dauden izenak, agian, aldatu ziren idatzi eta gero, panteoiaren izaera aldarrikatzen jarraitu ahal izateko. [[1864]]an hezur horiek Esara eraman ziren, hilobia profanatu zutela entzun eta gero. [[1865]]an saiatu ziren hezurrak Iruñeko katedralera eramaten, baina bi urte beranduago ez zuten lortu eta bertan behera utzi zen ekimena<ref name=":3" />. [[1888]]an kutxa berri bat egin zen, estilo neogotikokoa. [[1982]]ko [[urriaren 21]]ean gaur egun dagoen lekuan jarri ziren ustezko erregeen gorpuak, Nafarroako errege-erreginen panteoia izena eman zaion lekuan.
 
== Santuak eta adbokazioak ==
205 ⟶ 217 lerroa:
=== Birila ===
{{sakontzeko|Birila}}
Birila tradiziozko santu lokal bat da, ez da benetako santu kanonikoa. Birila ([[Tiermas]], c. 870 - Leireko monasterioa, c. 950) aragoiar monjea izan zen, X. mendean Leireko abadea izandakoa. Dokumentuetan jasotzen da [[928]]an Birila izeneko abade bat egon zela bertan. Kondaira lokalaren arabera, [[Donejakue bidea]]n leku askotan adierazten duten kondaira baten protagonista izan zen Birila. Tradizioaren arabera, ez zuen zeruko [[betikotasun]]a eta zoriontasuna oso ondo ulertzen.
 
Kondaira lokalaren arabera, [[Donejakue bidea]]n leku askotan adierazten duten kondaira baten protagonista izan zen Birila. Tradizioaren arabera, ez zuen zeruko [[betikotasun]]a eta zoriontasuna oso ondo ulertzen. Behin, [[urretxindor]] baten txioak erakarrita basora joan eta 300 urtez egon zen txoriari begira; bera unetxo bat baino pasatu ez zelakoan zegoen, baina monasteriora itzuli zenean ez zuen inor ezagutzen eta ez zuen inork ezagutu. Ondoren, Jaungoikoa agertu omen zitzaion, zoriona txoriaren kantua baino handiagoa zela esanez. Horren ondorioz monasterioko fraideek Birila [[santu]]tzat hartu zuten.<ref>{{erreferentzia|egilea=Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Birila,S|izenburua=Birila, San}}</ref>. Kondairaren aldaera baten arabera, garaiko abadeek pentsatu zuten bere eguneko paseoan pizti batzuk jan zutela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Leyendas del Camino de Santiago en Navarra - Descubre Navarra|hizkuntza=es|url=http://turismo.navarra.com/camino-de-santiago/leyendas-del-camino-de-santiago-en-navarra/|aldizkaria=turismo.navarra.com|sartze-data=2021-07-12}}</ref>.▼
 
▲Kondaira lokalaren arabera, [[Donejakue bidea]]n leku askotan adierazten duten kondaira baten protagonista izan zen Birila. Tradizioaren arabera, ez zuen zeruko [[betikotasun]]a eta zoriontasuna oso ondo ulertzen. Behin, [[urretxindor]] baten txioak erakarrita basora joan eta 300 urtez egon zen txoriari begira; bera unetxo bat baino pasatu ez zelakoan zegoen, baina monasteriora itzuli zenean ez zuen inor ezagutzen eta ez zuen inork ezagutu. Ondoren, Jaungoikoa agertu omen zitzaion, zoriona txoriaren kantua baino handiagoa zela esanez. Horren ondorioz monasterioko fraideek Birila [[santu]]tzat hartu zuten.<ref>{{erreferentzia|egilea=Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa|url=http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=Birila,S|izenburua=Birila, San}}</ref>. Kondairaren aldaera baten arabera, garaiko abadeek pentsatu zuten bere eguneko paseoan pizti batzuk jan zutela<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Leyendas del Camino de Santiago en Navarra - Descubre Navarra|hizkuntza=es|url=http://turismo.navarra.com/camino-de-santiago/leyendas-del-camino-de-santiago-en-navarra/|aldizkaria=turismo.navarra.com|sartze-data=2021-07-12}}</ref>. Jada [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso Nagusiaren]] garaian gurtua, [[Zistertar]]rek bere santuen zerrendan sailkatzen dute.
Jada [[Antso III.a Gartzez Nagusia|Antso Nagusiaren]] garaian gurtua, [[Zistertar]]rek bere santuen zerrendan sailkatzen dute.
 
=== Alodia eta Nunilo ===
215 ⟶ 225 lerroa:
[[Alodia eta Nunilo]] aragoiar<ref>{{erreferentzia|abizena= Catlos |izena= Brian A. |izenburua= The Victors and the Vanquished: Christians and Muslims of Catalonia and Aragon, 1050–1300|lekua= Cambridge |argitaletxea= Cambridge University Press|urtea= 2004|ISBN =0-521-82234-3}}</ref> edo andaluziar<ref>{{Erreferentzia|izena=José Antonio|abizena=Morena|izenburua=UNA HISTORIA CONTROVERTIDA: ¿DÓNDE SUCEDIÓ LA HISTORIA DE LAS SANTAS NUNILO Y ALODIA EN EL AÑO 851?|url=https://www.academia.edu/44444198/UNA_HISTORIA_CONTROVERTIDA_D%C3%93NDE_SUCEDI%C3%93_LA_HISTORIA_DE_LAS_SANTAS_NUNILO_Y_ALODIA_EN_EL_A%C3%91O_851|sartze-data=2021-07-13}}</ref> martiri kristauak izan ziren. Alodia eta Nunilo neskato bikiek aita [[musulman]] eta ama [[kristau]]a zituzten. Aita laster hil eta amak kristautasunean heziak, hau hiltzean senide batek, ondasunak bereganatzeko asmotan, neskatoak salatu zituen. [[Islamiar zuzenbide]]aren arabera, aita musulman baten seme-alabak musulmanak izan behar dira. Baina fede kristaua aitortu zutenez, burua moztu zieten.
 
''Translatio sanctarum Nunilonis et Alodiae'' eskuizkribuaren arabera, [[Oneka Beraskoitz]] erreginak 860an mLeireraLeirera eraman zituzten bere aztarnak.<ref>{{erreferentzia|egile1-lotura=Roger Collins|abizena1= Collins |izena1= Roger|izenburua= The Basques|lekua= Londres|argitaletxea= Blackwell Publishing |urtea= 1990 |ISBN = 0-631-13478-6}}</ref> [[Desamortizazioa Espainian|1835eko desamortizazioan]], erlikiak ustezko [[Adahuesca]] jaioterrira itzuli ziren, mendeetako saiakeraren ondotik; izan ere, [[Klemente X.a]] aita-santuak bulda bat egin behar izan zuen gai honi buruz<ref>{{Erreferentzia|izena=Tomás|abizena=Moral|izenburua=Una bula de Clemente X al monasterio de Leyre|orrialdeak=497–506|data=1979|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1148627|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=156|zenbakia=40|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-14}}</ref>. Monasterioan eurei eskainitako margolan bat dago, [[Juan Berroeta]]k egina<ref>{{Erreferentzia|izena=Juan Cruz Labeaga|abizena=Mendiola|izenburua=Los retablos legerenses de las Santas Nunilo y Alodia y de San Bernardo, obra de Juan de Berroeta|orrialdeak=265–278|data=1988|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=1231758|aldizkaria=Príncipe de Viana. Anejo|alea=11|issn=1137-7054|sartze-data=2021-07-13}}</ref>.
 
=== Jaiak ===
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Leireko_monasterioa"(e)tik eskuratuta