Arkume: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
Urtar (eztabaida | ekarpenak)
Euskaltzaindiaren Hiztegia
1. lerroa:
[[Fitxategi:Lambs.jpg|thumb|250px|Bi arkume artaldean]]
 
'''Arkumea''', halaber '''axuria''' edo, bereziki emea bada, '''bildotsaartxoa''' (<small>[[Bizkaia|Bizk.]]</small>), [[ardi]]a eta [[ahari]]aren kumeaumea da, batez ere amaren [[esne]]a hartzen duen bitartean. Euren erabilera ekonomikoagatik etxekotuak izan ziren eta arkumeak haragitarako bereziki erabiltzen dira.
 
Arkumea zahartzen denean, batez ere urtebete inguruan, '''bildots''' izena ematen zaio, halaber '''antxu''', lehen batzuetan emea bazen '''ardiantxa''' (<small>[[Ipar Euskal Herria|Ipar.]]</small>).
Hilabete eta urte baten arteko adina du eta 5,5 eta 25 kg pisua. Ardiak jaterakoan arkumeak direnean jaten dute.
 
Hilabete ala urte bateko adina dutenean saltzen dira: gutxi gorabehera 5,5 Kg (arkumea) eta 25 Kg pisuarekin (bildotsa).
[[Esneko arkumeak]], titia hartzeari oraindik utzi ez duena; hogei egunetik hogeita hamar egunera bitartekoa izan ohi da, eta 5 kg-tik 6,5 kg-ra bitartekoa izaten da esneko arkumearen [[haragi]]aren zaporea eta testura parrillan (adibidez, txuletiletan) edo errea (esne-errea), oro har, arkume nagusiarenak baino kalitate handiagokotzat jotzen dira. Herrialde askotan ia ezinezkoa da [[esne-bildotsa]]<nowiki/>ren haragia aurkitzea, haren ekoizpena [[Antiekonomikoa|antiekonomikotzat]] jotzen baita.
 
[[Esneko arkumeak]]Arkumea, titia hartzeari oraindik utzi ez duenadiona; hogei egunetik hogeita hamar egunera bitartekoa izan ohi da, eta 5 kg-tik 6,5 kg-ra bitartekoa izaten da. esneko arkumearenArkumearen [[haragi]]aren zaporea eta testura parrillan (adibidez, txuletiletan) edo errea (esne-errea), oro har, arkume nagusiarenakbildotsarena baino kalitate handiagokotzat jotzen dira. Herrialde askotan ia ezinezkoa da [[esne-bildotsa]]<nowiki/>renarkumeren haragia aurkitzea, haren ekoizpena [[Antiekonomikoa|antiekonomikotzat]] jotzen baita.
 
Arkume animalia etxekotuetako haragi [[espezie]] [[zahar]]rena da. Hau, Ekialde Hurbilean duela [[9000 (zenbakia)|9,000]] urtetik hasita gizakiek [[Hezitzaile|hezitua]] izan da Herrialde askotan, arkume-haragia, kontsumitzen den haragi-iturririk handiena da.
11 ⟶ 13 lerroa:
Arkume-haragia urtebete baino gutxiagoko [[ardi]] baten [[haragi]]a da. Asko 6 eta 8 hilabete bitarteko bizitza duten merkataritzara ekartzen dira. "[[Udaberriko arkumea]]" esaldia haragi paketearen etiketa batean agertzen bada, esan nahi du arkumea martxotik urrira bitartean hil zela ([[hemisferio]]aren arabera)
 
Hitz hau aspalditik dator, hain zuzen, [[arkume]]akarkumeak [[negu]]an jaiotzen zirenetik, negu zail baten erdian, hurrengo urtera arte bizirik irauteko aukera gutxirekin. Gaur egun, etxeko animaliak hazteko baldintza babestuagoekin, [[arkume-haragia]]z gozatzea ez dago urteko garai jakin batera mugatuta.
 
ArkumeBildots batek 55 kg inguru pisatzen ditu, eta hortik 27 eta 33 kg bitartetik arkume haragi ebaki komertzialak lor daitezke, [[hezur]]ra eta [[koipe]]a barne. [[Ahari haragia]] urtebete baino gehiagoko ardi batengandik datorren haragia da. Ohikoa da hain samurra ez izatea eta arkume-haragiak baino zapore handiagoa izatea.
 
Titia kentzean, arkumeakbildotsak [[Bazka-aza|bazkaz]] edo [[Ale (argipena)|ale gordina]] ehotuz elikatzen hasten dira pixkanaka. [[Belar]]ra eta [[arto]]a, [[garagar]]ra, miloa (sorgo moduko bat) eta/edo [[gari]]a (bitamina eta mineralekin osatua) duten janariarekin hazitakoak dira. ArkumeakBildotsak normalean "bukatuak" izaten dira (heldutasunera iritsi arte hazten dira) gizentzeko kortetan, non bereziki formulatutako janariz elikatzen diren.
 
== Arkumea eta kultura ==
22 ⟶ 24 lerroa:
'''Erlijioak'''
 
ArkumeaBildotsa, sarri, jainkoei sakrifikatzen zaie
 
'''Antzinatasuna'''
36 ⟶ 38 lerroa:
'''Judaismoa'''
 
Hebrearrek, jatorriz herri nomada bat, arkumearibildotsari estimu handia zioten haragia, artilea eta larrua aprobetxatzeagatik. ArkumeaBildotsa animalia purutzat hartzen da (casher) eta erlijio juduan jan daiteke. Itun Zaharrean, juduen sakrifizio erlijiosoen erreferentziak daude, tara gabeko arkumeekinbildotsekin, Pésaj bezalako jai handietan.
 
'''Kristautasuna'''
 
Kristau ikonografian, arkumeakbildotsak, profeta artzain bat duen Gizonaren irudia darama, baina, era berean, [[Jesus Jainkoa]]r<nowiki/>en ArkumeaBildotsa ere izan daiteke (latinez Agnus Dei), honen sakrifizioak, munduko bekatua kentzen duelarik. Abelen sakrifizioaren irudiek, batzuetan, bizkarrean arkumebildots bat daramala erakusten diote. ArkumeakBildotsak ere agertzen dira [[Artzaintza|Artzainen]] iragarkiaren irudikapenetan. Joan Bataiatzailea, Ines santua, Genoveva santua eta Pascual Bailonen atributua ere bada.
 
ArkumeaBildotsa, erregularki, [[Erdi Aroa|Erdi Aroko]] bestiarioetan dago, baita kantu erlijiosoetan ere (Agnus Dei kasu). Kristau tradizioan, Pazko jaiekin ere lotua dago, non, tradizionalki, mahaian, Pazko arkumea zerbitzatzen zen.
 
'''Islama'''
 
Islamean, arkumeabildotsa, tradizioz, Eid al-Adha jaietan sakrifikatua da, [[Abraham]]<nowiki/>en sakrifizioa ospatzeko, edo baraualdiaren amaiera ospatzeko, [[Ramadan]]a (Eid al-Fitr). Arkumea, destetatu gabeko ardi gaztearen zentzu hertsian, ezin da [[Islam]]ean kontsumitu.
 
'''Heraldika eta Numismatika'''
54 ⟶ 56 lerroa:
Arkumearen ikonografia Frantziako Grasse, Carcasona, Rouen eta Lannion hirietako armarri heraldikoan dago. Pixoihal-ontzien ikurra ere bada.
 
Luis IX.a Frantziakoak, XIII. mendearen amaieran, urrezko txanpon bat eginarazi zuen (metal purua nagusiki), Agnel izenekoa, "Urrezko Agnel" edo "[[urrezko bildotsabildots]]a" deitua Agnus Deiren irudikapenagatik.
 
== Kanpo estekak ==