Wikipedia

Larre: berrikuspenen arteko aldeak

Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
Xirkan (eztabaida | ekarpenak)
42.189 edits
No edit summary
1. lerroa:
{{Beste erabilpenak|landa motari|izena|Larrea}}
{{lanean|xirkan}}
[[Fitxategi:La Rhune.jpg|eskuinera|thumb|300px|[[Larhun|Larrungo]] larreak, abereen bazkarako onak: ''Larre un'']]
'''Larrea''' edo '''alhapidea'''<ref>{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=larre&antzekoak=ez&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&layout=aurreratua&Itemid=410&lang=eu&bila=bai | izenburua=Larre | argitaletxea= ''Euskaltzaindiaren Hiztegia'', euskaltzaindia.eus | sartze-data=2021-6-12}}</ref> [[belarjale]] handiak [[larratze]]n diren leku belartsu eta irekia da.<ref name="euskalterm">{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=https://www.euskadi.eus/ac36aEuskaltermWar/publiko/sortuTxostena/40212?R01HNoPortal=true | izenburua=Larre | argitaletxea= ''Euskalterm'' Terminologia Banku Publikoa, euskadi.eus| sartze-data=2021-3-26}}</ref> Larreak [[landa-ingurune|landa paisaiaren]] parte dira, eta [[zaldi]], [[behi]] edota [[ardi]] azienden larratze-sistema estentsiboei loturik daude.<ref name="elhuyar">{{erreferentzia |izena=Iñaki |abizena= Odriozola |url=https://aldizkaria.elhuyar.eus/gai-librean/euskal-herriko-mendiak-herbiboro-handiek-zizelkatu/ | izenburua=CAF-Elhuyar 2018: Euskal Herriko mendiak: herbiboro handiek zizelkatutako paisaia | argitaletxea= ''Elhuyar'', 330. zenbakia, 2018/05/16, CC-BY-SA-3.0, aldizkaria.elhuyar.eus | sartze-data=2021-3-18}}</ref> Landaredian landare belarkarak dira nagusi, [[gramineo]]ak eta [[lekadun]]ak batez ere.
 
== Euskal Herriko larreen bilakaeraezaugarriak ==▼
== Ezaugarriak ==
Garaiera urriko landare belarkara iraunkorrez osaturik egoten dira, [[soropil]] trinkoa eratzen dutenak. Konposizio floristikoa aldakorra da, baldintza ekologikoen eta giza erabileraren araberakoa, baina [[poaceae|gramineoak]] izan ohi dira nagusi. Mendi larreetan ohikoak dira ''[[Agrostis capillaris]]'', ''[[Bellis perennis]]'', [[Brachypodium pinnatum|''Brachypodium pinnatum'' subsp. ''rupestre'']], ''[[Carex caryophyllea]]'', ''[[Cerastium fontanum]]'', ''[[Danthonia decumbens]]'', ''[[Festuca rubra]]'', ''[[Galium saxatile]]'', ''[[Hypochoeris radicata]]'', ''[[Jasione laevis]]'', ''[[Lotus corniculatus]]'', ''[[Luzula campestris]]'', ''[[Plantago lanceolata]]'', ''[[Potentilla erecta]]'', ''[[Potentilla montana]]'', ''[[Ranunculus bulbosus]]'', ''[[Trifolium repens]]'' eta ''[[Veronica officinalis]]''.<ref>{{erreferentzia |izena= |abizena= |url=http://www.cfnavarra.es/agricultura/informacion_agraria/mapacultivos/htm/ass_Vcan.htm | izenburua=Prados acidófilos cantábricos | argitaletxea= cfnavarra.es | sartze-data=2021-3-18}}</ref>
 
== Habitat irekien bilakaera ==
Toki geografiko batzuetan, ekosistema hauetako landaretza, [[klimax (ekologia)|klimax]] egoerara iritsi da, larre naturalak izaki. Hau da alpetar erako mendi larreen kasua.
Egungo euskal paisairen konfigurazioa ulertzeko, beharrezkoa da azken milioika urteetako fenomeno geologikoei erreparatzea. Duela 35-25 milioi urte inguru, Aro Zenozoikoaren[[Zenozoiko]]aren erdialdean, plaka kontinentalen mugimenduek Alpetar[[alpetar orogenesiaorogenia]] eragin zuten, eta, prozesu horretanhartan, [[Kantauriar mendikatea]], [[Pirinioak]] eta [[Euskal Herriko arkua]] eratu ziren. Kontinenteen konfigurazio berriak aldaketak eragin zituen ozeanoen zirkulazioan, eta, ondorioz, atmosferako CO2-[[karbono dioxido]] kontzentrazioa eta tenperatura globala jaitsi ziren. Baldintza berri horietan, larre-ekosistemak hedatu ziren urtaroko lehorte-baldintzak zituzten guneetan.<ref name="elhuyar"/>▼
 
Azken 12.000 urteetan, (Holozenoa)[[Holozeno]]a, habitat irekien hedadurak gorabehera ugari izan du Europan. HalereHala ere, badirudi habitat horiek nahiko egonkor mantenduiraun zirelazutela nekazaritza iritsi aurretik ere, estalduraren % &nbsp;12-30etik jaitsi gabe. Europako paisaia mosaiko-erakoa zatekeen beraz, habitat irekiak eta basoak tartekatzen baitziren.<ref>{{erreferentzia |egilea= Hejcman, M., Hejcmanová, P., Pavlu, V., Benes, J. |url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/gfs.12066# | izenburua=Origin and history of grasslands in Central Europe – a review | argitaletxea= Animal Production Science 41: 1231-1250, onlinelibrary.wiley.com | sartze-data=2021-7-14}}</ref> Herbiboro basatiek eragin zuzena zuten paisaiaren konfigurazio horretan, basoak irekita mantentzen baitzituzten han larratzen eta alhatzen ziren [3[zaldi]] zaldi basatiek, orkatzek[[orkatz]]ek, oreinek[[orein]]ek, uroek,[[uro]]ek bisonteeta europarrek[[Europako bisonte|bisonteek]].<ref name="elhuyar"/>▼
▲== Euskal Herriko larreen bilakaera ==
▲Egungo euskal paisairen konfigurazioa ulertzeko, beharrezkoa da azken milioika urteetako fenomeno geologikoei erreparatzea. Duela 35-25 milioi urte inguru, Aro Zenozoikoaren erdialdean, plaka kontinentalen mugimenduek Alpetar orogenesia eragin zuten, eta, prozesu horretan, Kantauriar mendikatea, Pirinioak eta Euskal Herriko arkua eratu ziren. Kontinenteen konfigurazio berriak aldaketak eragin zituen ozeanoen zirkulazioan, eta, ondorioz, atmosferako CO2-kontzentrazioa eta tenperatura globala jaitsi ziren. Baldintza berri horietan, larre-ekosistemak hedatu ziren urtaroko lehorte-baldintzak zituzten guneetan.<ref name="elhuyar"/>
 
▲Azken 12.000 urteetan (Holozenoa), habitat irekien hedadurak gorabehera ugari izan du Europan. Halere, badirudi habitat horiek nahiko egonkor mantendu zirela nekazaritza iritsi aurretik ere, estalduraren % 12-30etik jaitsi gabe. Europako paisaia mosaiko-erakoa zatekeen beraz, habitat irekiak eta basoak tartekatzen baitziren. Herbiboro basatiek eragin zuzena zuten paisaiaren konfigurazio horretan, basoak irekita mantentzen baitzituzten han larratzen eta alhatzen ziren [3] zaldi basatiek, orkatzek, oreinek, uroek, bisonte europarrek.<ref name="elhuyar"/>
 
== Larre erdinaturalaren sorrera eta gainbehera ==
Nekazariak [[Ekialde HurbiletikHurbil]]etik Europan zehar hedatu zirenean, (duela 7.000 urte inguru), [[baso primarioakprimario]]ak garbitusuntsitu zituzten, eta jatorrizko herbiboro basatiak etxekotutako abereekin ordeztuz joan ziren. Prozesua graduala izan zen, halerehala ere; esaterako, Nafarroan ehizatutako azken bisontearen dokumentazioa [[XII. mendekoamende]]koa da. Nekazarien iritsierarekin paisaiaren zati handi bat aldatu bazen ere, larreak eta sastrakadiak osatzen zituzten espezie gehienak lehendik ere bertan zeuden, jatorrizko habitat irekietan.<ref name="elhuyar"/>
 
Aldaketa sakonak [[XIX. mendearenmende]]aren erdialderako iritsi ziren. Nekazaritzaren mekanizazioak eta [[pestizida|pestiziden]] erabilera masiboak intentsiboki landatutako egungo paisaia sortu zuen Europan. Floran eta faunan aldaketa sakonak eragin zituen gizakiak: hainbat espezie desagertu zen eta espezie exotiko ugari sartu zen.<ref name="elhuyar"/>
 
Egun, herbiboro basati gehienak desagertuta daudenez Europan, geratzen diren kontserbazio-balio altuko ia larre guztiak [[larratze]]-sistema estentsiboei lotutaloturik daude.<ref>{{erreferentzia [4]|egilea= Bignal, E.M., McCracken, D.I. |url=https://www.jstor.org/stable/2404973 | izenburua=Low intensity farming systems in the conservation of the countryside | argitaletxea= Journal of Applied Ecology 33: 413-424, jstor.org | sartze-data=2021-7-14}}</ref> Dena dela, sistema horiek gainbehera doaz, landaguneak hustearekin batera. Euskal Herriko mendien egoera ere ez da bestelakoa, mendiko larreen erabilera apurka beherantz baitoa bertako larre-sistemetan.<ref name="elhuyar"/>
 
== Erreferentziak ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Larre"(e)tik eskuratuta