Uholde: berrikuspenen arteko aldeak

{{Wikipedia1000}}

[[Fitxategi:Fort Wayne flood 1982.jpg|thumb|320px|Uholdea Fort Waynen, [[1982]].]]

 

Ibai-uholdeak aldizkako prozesu naturalak dira eta ibai-ordokien sortzaile nagusiak, non ibaiertzeko lur emankorrek [[nekazaritza]] garatzean ahalbidetu duen. Horien adibide garbiak dira [[Nilo]] ibaiaren harana eta [[Mesopotamia]].

Uholdea da munduko [[arrisku natural]] nagusienetako bat eta kalte gehien sortzen duen [[hondamen natural]]a. 1996-2005 aldian, munduko hondamendi naturalen % 80 [[Meteorologia|meteorologikoak]] edo [[Hidrologia|hidrologikoak]] izan ziren. 1973 eta 1997 artean, uholdeek urtean batez beste 66 milioi pertsonei eragin zieten eta egoerak okerrera egin du kostaldeko herri askotan<ref>{{en}} Hanson, S. et al. ''A global ranking of port cities with high exposure to climate extremes''. Climatic Change 104, 89–111 (2011).</ref><ref>{{en}} De Sherbinin, A., Schiller, A. & Pulsipher, A. The vulnerability of global cities to climate hazards. Environ. Urban. 19, 39–64 (2007).</ref>: 136 metropoli nagusietan egindako ikerketa batean [[itsas mailaren goratze]]ak eragin lezaken kostua kalkulatzeko, uholdeek 1.000 milioi inguru kostua eragingo lukete urtero 2010etik 2050era, hiri horientzat bakarrik<ref>{{en}} [http://www.nature.com/nclimate/journal/v3/n9/full/nclimate1979.html « ''Future flood losses in major coastal cities'' »] ; ''[[Nature]]'' aldizkaria, 2013-8-18.</ref>. Euskal Herrian, [[klima-aldaketa]]ren ondorioz [[euri-jasa]]k % 10 ugarituko direla aurreikusten da, uholdeak sarriagotuz<ref name=Argia>{{erreferentzia|url=https://www.argia.eus/argia-astekaria/2374/uholdeak |izenburua=UHOLDEAK Adabakietatik neurri eraginkorretara |aldizkaria=Argia|egilea=Mikel Garcia Idiakez|data=2013ko ekainaren 23a}}</ref>. Azkenaldian eginiko [[kanal]]izazioek eta lurren artifizializazioak arriskua areagotu dute<ref name=Argia/>.

 

 

''Uholde'' da [[euskara batua]]n erabili beharrekoa<ref name=Euskaltzaindia/>, baina euskaraz beste hainbat aldaera ere erabili izan dira, hala nola ''ugolde, ujolde, ujale, uriol, urjola, urolde, iholde, uheldo, usal, uxal, ufal''<ref>[https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_oehberria&task=sarreraIkusi&Itemid=413&lang=eu&id=272654 Uholde] Euskaltzaindiaren Orotariko Euskal Hiztegian (kontsulta: 2021-3-6)</ref>.

Hala ere, euskara batuan badira beste [[sinonimo]] batzuk: '''pesia''' (iparraldea, ur kopuru handia)<ref>[https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=pesia&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&lang=eu&bila=bai Pesia] Euskaltzaindiaren hiztegian (kontsulta: 2021-03-06)</ref> eta '''zoperna''' (iparraldea; uholdea eta berau eragiten duen ekaitza)<ref>[https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=zoperna&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&lang=eu&bila=bai Zoperna] Euskaltzaindiaren hiztegian (kontsulta: 2021-03-06)</ref>. Zenbait testuingurutan, ''uraldi''<ref>[https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=uraldi&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&lang=eu&bila=bai Uraldi] Euskaltzaindiaren hiztegian (kontsulta: 2021-03-06)</ref> sinonimotzat jotzen da, baina badirudi egokiagoa dela ''[[ur-goraldi]]a'' adierazteko.

 

 

Uholdeak gerta daitezke eremu lau edo behekoetan [[euri-jasa|euri-jasek]] (edo elur-urtzeak) ur gehiago hornitzen dutenean, [[Infiltrazio (hidrologia)|infiltratu]] edo hustu daitekeena baino. Ur gehiegia bertan pilatzen da, batzuetan sakonera handiarekin. Lurra ase daiteke, eta infiltrazioa zaildu edo geldiarazi, batez ere [[maila freatiko]]a azalekoa bada, [[uholde-lautada|uholde-lautadetan]] bezala. Infiltrazioa txikia edo ezinezkoa da lur izoztuetan, harkaitzetan, hormigoian, [[zoladura]]n edo teilatuetan. [[Arro endorreiko]]etan uholdeak gertatzen dira [[prezipitazio (meteorologia)|prezipitazioa]] lurruntzea baino handiagoa bada<ref>{{erreferentzia|abizena1=Jones|izena1=Myrtle|izenburua=Ground-water flooding in glacial terrain of southern Puget Sound, Washington|url=https://pubs.er.usgs.gov/publication/fs11100 |data=2000|sartze-data=2015-07-23|ref=MJones|hizkuntza=en}}</ref>.

 

 

[[Ibai]] edo [[erreka]] mota guztietan gerta daitezke uholdeak, eskualde hezeetako [[baserreka]] txikienetatik hasi eta klima idorretako [[uhar]] eta [[uadi]]etaraino, baita munduko [[Amazonas|ibai handienetan]] ere. Uholde batzuk oztopoek eragindakoak edo areagotutakoak izan daitezke, hala nola, [[luizi]]ek, izotz edo hondakin pilaketek edo [[kastore]]en [[urtegi]]ek.

Uholde azkarrak, maizago gertatzen dira ibai txikiagoetan, haran malkartsuetako ibaietan, ibilbidea batez ere eremu iragazgaitzetan igarotzen denean edo normalean [[ibilgu]] lehorrak dutenetan.

 

 

Kostaldean faktore ugarik sor dezakete uholdea, batez ere konbinatzen direnean: [[haize]]ak eta [[presio atmosferiko]] txikiak eragindako [[itsas maila]]ren igoerak, [[itsasgora]] handiak, olatu handiak ([[tsunami]]ak edo [[zikloi tropikal]]ak kasu larrietan) eta abar. Gainera, [[estuario]] eta ibai-ahoetan aurreko faktoreak uholdeak sor ditzakete ibaiko [[emari]]arekin elkartzean.

</gallery>

 

 

[[Neolito]]aren hasieratik, [[sedentarizazio]]a hasi zenetik eta, beraz, kostaldeko eremu lauak edo ibai-haranak okupatu zirenetik, gizakiak uholdeei aurre egiteko erronka izan du. [[Antzinako Egipto|Egipton]] eta [[Mesopotamia]]n jada eraiki ziren ibai-babes garrantzitsuak, hala nola [[dike]]ak, urak desbideratzeko [[ubide]]ak eta ibilguen hobetzeak hiriguneetan. Lan hidraulikoak [[Antzinako Grezia|Grezian]] eta [[Antzinako Erroma|Erroman]] ere egin ziren, bai edateko ura lortzeko, bai arriskuak saihesteko. [[Txina]]n, XII. mendean jada eraikitzen ziren ubide handiak ibaietan, eta [[montzoi]]ek eragindako [[uraldi]]ei aurre egiten saiatzen ziren.

Gaur egun, uholdeen aurkako babesak oso aurreratuak dira herrialde garatuetan. Babes-neurriak sistema askotan oinarritzen dira: dikeak, metalezko [[hesi]] mugikorrak, [[urtegi]] erregulatzaileak eta hustubideak. Egoera arriskutsuei aurre egiteko alerta-sistemak ere oso garatuta daude: [[eguraldi iragarpen]]a, alerta hidrologikoa zehazten duten ibai-edukieren behaketa eta [[itsasikara]]k detektatzeko sistemak.

 

 

[[Legedi]]ak aurrerapen handia egin du, eraikuntzak debekatuz 100 urteko [[itzulera-denbora]]n urpean gera daitezkeen eremuetan{{erref behar}}. Kartografia zabalari esker, arrisku-eremuak zein diren jakin ahal izan da, ondoren lursailetan eragin ahal izateko.

 

 

[[Unesco]]ren arabera<ref>Flood Risk Management: A Strategic Approach. [[Unesco]], 2013</ref><ref name=Ura>{{erreferentzia

|formatua=pdf

}}</ref>, uholde-arriskuaren kudeaketan funtsezko bederatzi arau bete beharko lirateke. Hauek dira:

 

Hustu beharreko ur kopuruaren eta ahalmen hidraulikoen artean desegokitasuna dagoenez, uholdeen kudeaketak honako helburu hauek ditu, beti ere Unescoren arauak betez<ref name=Ura/>, oro har ekintza erresiliente, ekonomiko eta ekologikoak izanik:

 

[[Hondamen]]a ekarri ohi dute udako [[montzoi]] haizeekin sortzen diren eurite handiek. [[Asia hegoalde]]ko eta [[Asia hego-ekialde|hego-ekialdeko]] montzoien eraginpeko lurraldeetan udan egiten du urte guztian egiten duen euriaren portzentajerik handiena. [[Txina]]n esaterako, 1000-2000 izaten dira urtean hegoaldeko ibai handien uholdeetan.

 

[[2015]]eko [[urtarrilaren 13]]an zabaldu zenez, 100 ziren [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAEn]] uholdeak jasateko arriskua zuten tokiak<ref>[http://www.berria.eus/paperekoa/5104517/016/003/2015-01-14/100.htm «100»], ''Berria'', 2015-01-14</ref>.

 

{{sakontzeko|Uholde Handia}}

[[Uholde Handia]]ren mitoak (zibilizazio-suntsitzaileak) kultura askotan hedatuak daude: [[Mesopotamia]]ko uholde kontakizunak, manvantara-sandhya [[Hinduismo]]an, Gun-Yu txinatar mitologian, [[Deukalion]] eta [[Pirra]] [[greziar mitologia]]n, [[Genesi]]ko Uholde Handia, Bergelmir [[eskandinaviar mitologia]]n, [[Polinesia]]ko eskualde batzuetako kontakizunak, [[maia]] eta [[kitxe]]en ohiturak Ertamerikan, eta Australiako zenbait tribuetan.