Fosfato: berrikuspenen arteko aldeak

Fosfato ohikoenak ortofosfatoak dira<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Fosfato|url=https://www.quimica.es/enciclopedia/Fosfato.html|aldizkaria=www.quimica.es|sartze-data=2021-03-18}}</ref>. Fosfato edo ortofosfato [[Ioi|ioiaioi]]a [PO₄]³⁻, 94.97 g/mol [[Masamasa molar|masa molarraz]]raz, azido fosforikoaren deribatua da, [[Protoi|protoienprotoi]]en H⁺ galeratik eratorria. Protoi bakar bat galtzean dihidrogeno fosfato ioia [H₂PO₄]⁻ osatzen da, eta bi protoien galeraz hidrogeno fosfato ioia [HPO₄]²⁻. Izen hauek anioi horien gatzak izendatzeko ere erabiltzen dira.

Honela fosfato ioia hidrogeno fosfatoaren HPO₄²⁻-ren [[base konjokatua]] da, hau aldi berean H₂PO₄⁻ ioiaren base konjokatua da, eta azken hau berriz azido ortofosforikoarena H₃PO₄.

Ur-disoluzioan, azido ortofosforikoa eta honen hiru anioi deribatuak elkarrekin aurkitzen dira ondorengo disoziazio oreken arabera<ref>{{Erreferentzia|izena=Neil A.|abizena=Campbell|izenburua=Biology|argitaletxea=Pearson, Benjamin Cummings|data=2005|url=https://www.worldcat.org/oclc/57368924|edizioa=7th ed|isbn=0-8053-7171-0|pmc=57368924|sartze-data=2021-03-18}}</ref>:

p''K_a'' balioak, 25&nbsp;°C-tan eta indar ionikoa 0 denean.

[[pH]]-a 1 edo baxuago denean, azido fosforikoa ia ez dago disoziatuta. pH 4,7 inguruan (lehen bi p''Ka'' balioen artean) dihidrogeno fosfato ioia, [H₂PO₄]^-, ia espezie bakarra da. pH 9,8 inguruan (bigarren eta hirugarren p''Ka'' balioen artean) hidrogeno fosfato ioia, [HPO₄]²⁻, nagusitzen da. Azkenik, pH 13 edo altuagoa denean, azido fosforikoa ia erabat disoziatuta dago fosfato ioi moduan [PO₄]³⁻.

Fosfatoak '''naturan''' modu askotan aurkitu daitezke. Hainbat dira fosfatodun mineralak, horien artean ohikoenak [[Apatito|'''apatita''']] taldekoak dira<ref name=":1" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Fosfatos|url=http://www.ehu.eus/mineralogiaoptica/fosfatos.html|aldizkaria=www.ehu.eus|sartze-data=2021-03-18}}</ref>. Apatita edo apatitoaren konposizio kimikoa Ca₅(PO₄)₃(OH, F, Cl) adierazten da. Hiru anioi horien, [[Hidroxilo|OH]]⁻, [[Fluor|F]]⁻ edo [[Kloro|Cl]]⁻, artean nagusitzen den elementuaren arabera hidroxiapatita, fluorapatita eta klorapatita bereizten dira hurrenez hurren. Bestalde, fosfatoa gure '''hortzetako''' eta '''hezurretako osagai ezinbestekoa''' da<ref name=":1" />.

Fosfato ez-organikoa '''pirofosfato''' (P₂O₇⁴⁻) anioi moduan ere ager daiteke, '''PP_i''' laburduraz adierazten dena. Honen hidrolisiaz bidez ortofosfatoak lor daiteke: P₂O₂^4- + H₂O ⇔ 2 HPO₄²⁻

Organofosfatoei dagokionez, hauek ester moduan aurkitu ohi dira [[nukleotido]] gisa (adb:. AMP, [[Adenosina difosfato|ADP]] eta [[ATP (Biokimika)|ATP]]) eta [[Azido desoxirribonukleiko|DNA]] eta [[Azido erribonukleiko|RNA]]<nowiki/>n. ATP edo ADP-en hidrolisiaz fosfato taldea askatzen da, lotura apurtzean energia handia askatzen delarik. Hain zuzen, [[fosforilazio]] eta desfosforilazio erreakzio horiek, energia metatzeko nahiz energia iturri gisa erabiltzen dira hainbat prozesu metabolikoetan. Bestalde, aurrez esan bezala, fosfatoak [[Azidoazido nukleiko|azido nukleikoen]]en osagai dira. Eta [[Mintz zelularra|mintzak]] osatzen dituzten zenbait [[Lipido|lipidorenlipido]]ren parte ere badira, [[Fosfoglizerido|fosfoglizeridoakfosfoglizerido]]ak kasu, non fosfato taldearen ezaugarriei esker buru [[Hidrofilo|hidrofilikoa]] osatzen duen.

Fosfatoen aniztasunaz batera, hainbat dira horien erabilera eta aplikazioak. Zenbait fosfato '''medikuntzan''' baliatzen dira, adibidez, gernu-bideetako zenbait infekzioen aurrean edo gernu-aparatuan kaltzio-harriak garatzea ekiditearren, fosfato batzuk erabiltzen dira<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Phosphate Supplement (Oral Route, Parenteral Route) Description and Brand Names - Mayo Clinic|url=https://www.mayoclinic.org/drugs-supplements/phosphate-supplement-oral-route-parenteral-route/description/drg-20070193|aldizkaria=www.mayoclinic.org|sartze-data=2021-03-18}}</ref>. Bestalde, eguneroko dietan fosforo nahikoa lortu ezin duten pazienteentzat, fosfatoak osagarri dietetiko gisa erabil daitezke<ref name=":0" />. Alabaina, gehiegizko fosforo mailak kaltegarriak izan daitezke osasunerako<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Actualizaciones en Nefrología 2009|data=2009-11-25|url=https://doi.org/10.3265/NEFROLOGIA.2009.29.S.E.noID.35.free|aldizkaria=Nefrología|alea=29|issn=2013-2514|doi=10.3265/NEFROLOGIA.2009.29.S.E.noID.35.free|sartze-data=2021-03-18}}</ref>. Bestetik, fosfatoak nekazaritzan ere baliatzen dira, '''ongarri moduan''' erabiltzen dira landareen hazkuntza indartzeko.

Bestelako erabilerak<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=https://www.textoscientificos.com/quimica/fosforo/usos-fosfatos}}</ref>:

* Gantz saponifikazio agentea gisa

* Pintura desugertzailea moduan, eta pintatu aurreko korrosio-aurkako tratamentuetan

* Industria mailan, metalak garbitzeko erabiltzen da

* Emultsionatzaile gisa gaztak egiteko

* Legamia artifizial gisa, nahiz azidotzaile gisa ogi orea prestatzeko

* Fluordun hortzetako pastetan urratzaile gisa

Zenbait ingurunetara edo [[Ekosistema|ekosistemataraekosistema]]tara fosfato kontzentrazio altuak gehitzeak ondorio ekologiko handiak eragin ditzake. Izan ere, fosfatoa elikagai mugatzailea dela esan ohi da, alegia, honen kontzentrazioak organismoen hazkunde-tasa baldintzatzen dute. Gehiegizko fosfato mailek hainbat organismoren hazkuntza neurrigabekoa eragin dezakete ekosistemaren oreka apurtuz<ref name=":2">{{Erreferentzia|izenburua=Phosphorus and eutrophication|hizkuntza=en-US|data=2017-08-02|url=https://www.encyclopedie-environnement.org/en/water/phosphorus-and-eutrophication/|aldizkaria=Encyclopedia of the Environment|sartze-data=2021-03-18}}</ref>. Honela, hiriko hondakin-uretan, nekazaritzan erabilitako ongarriez etab. isurtzen diren fosfatoak ([[nitrogeno]] eta [[fosforo]] nutriente inorganikoak oro har) ur-sistemetara iristean bertako alga [[Fitoplankton|fitoplanktonekoenfitoplankton]]ekoen elikagai bihurtzen dira. Ondorioz algak neurriz kanpo hazten hasten dira, eta honek aldi berean inguruneko oxigenoa agorrarazten du, gainerako espezieren kaltetan<ref name=":2" />. Fenomeno honi [[Eutrofizazio|'''eutrofizazioa''']] deritzo.

Fosfato depositu naturalek [[metal astun]] kopuru handiak izan ditzakete. Fosfatodun arrokekin diharduten meatze-jardueretan bada, [[kadmio]], [[berun]], [[nikel]], [[kobre]], [[kromo]] eta [[uranio]] maila altuak dituzten hondakinak sor daitezke. Hondakin horiek arretaz kudeatzen ez badira, metal astunak lurpeko uretara edo inguruko [[Estuario|estuarioetaraestuario]]etara isuri daitezke, bertako landare eta itsas bizidunek horiek hartzean [[Katekate trofiko|kate trofikoan]]an sartuko liratekeelarik<ref>{{Erreferentzia|izena=K.|abizena=Gnandi|izenburua=The Impact of Phosphate Mine Tailings on the Bioaccumulation of Heavy Metals in Marine Fish and Crustaceans from the Coastal Zone of Togo|orrialdeak=56–62|hizkuntza=en|abizena2=Tchangbedji|abizena3=Killi|abizena4=Baba|abizena5=Abbe|izena2=G.|izena3=K.|izena4=G.|izena5=K.|data=2006-03-01|url=https://doi.org/10.1007/s10230-006-0108-4|aldizkaria=Mine Water and the Environment|alea=1|zenbakia=25|issn=1616-1068|doi=10.1007/s10230-006-0108-4|sartze-data=2021-03-18}}</ref>.