Ezagutzaren soziologia: berrikuspenen arteko aldeak

'''Ezagutzaren soziologia''' giza [[Pentsamendu|pentsamenduarenpentsamendu]]aren eta hari sorrera ematen dion testuinguru sozialaren arteko erlazioaren, eta ideia hegemonikoek gizarteengan duten eraginaren ikerketa da. Ez da [[Soziologia|soziologiarensoziologia]]ren arlo espezifiko bat, ostera, gizarteak gizabanakoen bizitzarengan eta munduari buruz dugun [[Ezagutza|ezagutzarenezagutza]]ren oinarri sozial-kulturalengan duen influentziaren neurriari eta mugei buruzko galdera orokorretan zentratzen da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Sociology 3523 - Sociology of Knowledge|data=2012-02-25|url=https://web.archive.org/web/20120225170551/http://www.stthomasu.ca/academic/soci/weeks/3523.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-03-04}}</ref> Ezagutzaren soziologiarekiko osagarri da ezjakintasunaren soziologia, zeinak ezjakintasuna, ezagutza hutsuneak eta ez-ezagutza ezagutza-egite prozesuaren ezaugarri intrintseko gisa hartzen dituen. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=The politics of knowledge|argitaletxea=Routledge|data=2012|url=https://www.worldcat.org/oclc/701622828|isbn=978-0-415-49710-7|pmc=701622828|sartze-data=2021-03-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Matthias|abizena=Gross|izenburua=Ignorance and surprise : science, society, and ecological design|argitaletxea=MIT Press|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/646069120|isbn=978-0-262-26591-1|pmc=646069120|sartze-data=2021-03-04}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Wilbert E.|abizena=Moore|izenburua=Some Social Functions of Ignorance|orrialdeak=787–795|abizena2=Tumin|izena2=Melvin M.|data=1949|url=https://www.jstor.org/stable/2086681|aldizkaria=American Sociological Review|alea=6|zenbakia=14|issn=0003-1224|doi=10.2307/2086681|sartze-data=2021-03-04}}</ref>

Ezagutzaren soziologiaren aitzindaria [[Émile Durkheim]] izan zen XX. mendearen hasieran. Bere obran pentsamendu kontzeptualari, hizkuntzari eta logikari sorrera eman zion kontestu sozialak diziplina haiengan izan dezakeen eraginari buruz aritu zen. [[Marcel Mauss|Marcel Maussekin]]ekin batera idatzitako lanean, ''Primitive Classification'', talde mitologia “primitiboa” ikertu zuten, klasifikazio sistemak kolektiboki oinarritzen direla eta sistema haien barneko zatiketak kategoria sozialetatik eratortzen direla argudiatzeko.<ref>{{erreferentzia|izena=eta Marcel Mauss|abizena=Emile Durkheim|urtea=1963|izenburua=Primitive classification|url=https://archive.org/details/trent_0116300031717|argitaletxea=Chicago: University of Chicago Press}}</ref> Beranduago, Durkheim-ek ''The Elementary Forms of the Religious Life'' obran bere ezagutzaren teoria landu zuen, ikertuz nola pentsamendu logikoan erabiltzen diren hizkuntzak, kontzeptuek eta kategoriek (ad. denbora eta espazioa) jatorri soziologikoa duten. 'Ezagutzaren soziologia' terminoa ez zuten ez Durkheim-ek ez Mauss-ek asmatu, ez zuten erabili ere egiten, baina beraien obra arloari eginiko lehenengo kontribuzio garrantzitsua izan zen.

'Ezagutzaren soziologia' termino espezifikoak erabilera zabaldua izan du 1920 hamarkadan hasita, [[Max Scheler]] eta [[Karl Mannheim]] bezalako soziologo alemaniarrek, ezagutzaren aspektu soziologikoei buruz idazteari ekin ziotenetik aurrera.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Versuche zu einer Soziologie des Wissens (Schriften des Forschungsinstituts für Sozialwissenschaften in Köln, Band II).|data=[2013?]|url=https://www.worldcat.org/oclc/1197995648|isbn=978-3-428-16119-5|pmc=1197995648|sartze-data=2021-03-05}}</ref> XX. mendearen erdialdean [[Funtzionalismo|funtzionalismoakfuntzionalismo]]ak dominatu zuen pentsamendu soziologikoa eta ezagutzaren soziologia periferietan geratu zen. 1960 hamarkadan berrasmatu egin zen eta egunerokotasunarekiko gertutasun handiagoaz aplikatu izan zen, batez ere [[Peter L. Berger]] eta [[Thomas Luckmann]]-en ''[[The Social Construction of Reality]]'' lanean. Gaur egun gizartearen ulermen kualitatiboa jorratzen duten metodoekiko zentrala da. Michel Foucaulten ikerketa 'genealogiko' eta 'arkeologiko'-ek eragin esanguratsua dute.

Ez da gutxietsi behar [[Argien Garaia|argien garaiak]] giza zientzietan izan zuen eragina. Filosofo ilustratuek gizartearen analisi zientifiko baten alde lan egiten zutenean, ideia eta balioen soziologia batean parte hartzen zuten, nahiz eta beraien konpromisoa [[Arrazionalismoarrazionalismo kritiko|arrazionalismo kritikoarekikoa]]arekikoa zen. Argien garaiak aurrerabidea, aldaketa, [[Sekularismo|sekularismoasekularismo]]a eta batez ere askatasuna bilatzen zituen, gizabanakoak bere patua aukeratzeko askatasuna. Jainkoaren ordez bere erdigunean gizakia jartzen zuen zientzia praktiko batekiko konpromiso bat zegoen eta horixe da giza zientzien benetako jatorria. Zientzia berri honek ez zeukan [[A priori eta a posteriori|''a priori''zko]] ezagutza errebelatuarengan interesik, gizateriaren funtzionamenduan baizik: giza praktiketan, eta gizarte aniztasun eta erregulartasunetan. Beraz, mendebaldeko pentsamenduak erlatibismo kulturalarenganako mugimendu esanguratsua jasan zuen, non kultura arteko konparaketa metodologia nagusia bilakatu zen. Gizarte zientzia ideiak ekintza bilakarazi nahi zituzten filosofoek sortu zuten. Teoria eta praktika batu nahi zituzten gizartea bere osotasunean berregituratzeko ahalegin batean.

[[Giambattista Vico]] bere ''Sciencia Nuova'' (Zientzia Berria) lanean, metodologia soziologiko eta historiko berri baten justifikazioa egiten du XVIII. mendearen hasieran idatzia, lehen soziologoek ezagutza eta gizartearen arteko lotura ikertu baino askoz ere arinago. Argudio nagusia mundu naturala eta mundu soziala modu ezberdinetan ezagutzen direla da. Mundu naturala metodo enpirikoen edo kanpo metodoen bitartez ezagutzen da, mundu soziala aldiz, modu esternoaz gain modu internoan ezagutu daiteke. Bestela esanda, giza historia eraikuntza bat da. Honek, giza zientziekiko zentrala den ezberdinketa epistemologiko bat egiten du mundu naturalaren eta mundu sozialaren artean. Batez ere, [[Historizismo|historizismoanhistorizismo]]an zentratuta, Vico-k aldarrikatzen du gizarte baten historia ikertzeko beharrezkoa dela gertaeren kronika batetik haratago joatea, “mundu zibila” deitu zuena ikertuz; hau da, gizartearen elementu kulturalak ikertuz. Ekintza, pentsamendu, ideia, mito, arau, sinesmen erilijioso eta instituzioez osatua dagoen “mundu zibil” hau, giza adimenaren produktua da. Elementu hauek sozialki eraikiak direnez, “mundu zibila” mundu fisikoa baino hobeto ulertu daiteke, hura abstrakzioan den moduan ulertuta. Vico-k azpimarratzen du giza natura eta bere produktuak ez direla entitate finkoak eta beraz gizabanakoetan eta gizarteetan inplizituak diren aldaketa eta garapenak indartzen dituen ikuspegi historiko bat beharrezkoa dutela. Gizarte eta kulturaren harreman dialektikoa ikuspegi historiko berri honen gako gisa azpimarratzen du.

Bere ibilbidearen hasieran gai honi buruzko artikuluak idatzi zituen (adibidez Marcel Mauss-ekin batera 1902-an idatzitako ''De quelques formes primitives de classification'' entsegua) baina bere behin betiko adierazpena ''The Elementary Forms of Religious Life'' (1912) ''magnum opusean'' egin zuen. Liburu honek helburutzat ditu alde batetik erlijioaren jatorri eta funtzio sozialak argitzea, eta bestetik hizkuntza eta pentsamendu logikoaren jatorri sozialak eta gizartearen gainean duten eragina argitzea. Batez ere marko kantiar batetik lan egiten zuen eta pentsamendu logikoaren kontzeptu zein kategoriak bizitza sozialetik nola sortu litezkeen ulertu nahi zuen. Argudiatu zuen, adibidez, denbora eta espazio kategoriak ez direla [[A priori eta a posteriori|''a priori''zkoak]], ostera, espazioaren kategoria gizarte baten taldekatze sozialaren eta espazioaren erabilera geografikoaren menpe dagoela.<ref>Durkheim, 'Conclusion,' Les formes élémentaires de la vie religieuse, Presses Universitaires de France, 5e édition, 2003 p. 628</ref> Honetan, Durkheim [[Arrazionalismo|arrazionalismoarenarrazionalismo]]aren eta [[Enpirismo|enpirismoarenenpirismo]]aren elementuak konbinatzen saiatu zen, argudiatuz badaudela pentsamendu logikoaren alderdiak gizaki guztiengan komunak direnak, baina hauek bizitza kolektiboaren produktu direla (beraz [[Tabula rasa|''tabula rasa'']]-ren planteamendu enpirikoa kontraesanez, zeinetan kategoriak indibiduaoren esperientziaz soilik eskuratzen diren), eta ez direla ([[Immanuel Kant|Kant]]-ek argudiatu zuen bezala) a priorizko egia unibertsalak, kategorien edukia gizarte batetik bestera aldatzen baita.<ref>Durkheim, 'Introduction,' Les Formes, p. 14-17, and p. 19-22</ref>

“Gizonek bere produkzio materiala eta truke materiala garatzen dutenean, errealitate hau aldatuz, aldatzen dituzte baita ere bere pemtsamenduak eta pentsamenduen produktuak. Kontzientziak ez du bizitza determinatzen, aldiz bizitza da kontzeintzia determinatzen duena”

Doktrina honen eta [[Fenomenologia|fenomenologiarenfenomenologia]]ren influentziapean, [[Karl Mannheim]] (1893-1947) soziologo alemaniarrak ezagutzaren soziologiari hazteko indarra eman zion ''Ideologie und Utopie'' (1929) lanarekin, baina ezagutzaren soziologia terminoa [[Max Scheler]] (1874-1928) fenomenologo, teoriko sozial eta filosofo alemaniarrak ezarri zuen ''Versuche zu einer Soziologie des Wissens'' (1924) lanean.

Mannheim-ek ez zuen nahi bere hitzak, ezagutza eta sinesmenak indar sozio-politikoen produktuak direla esan nahiko balute bezala interpretatu zitezen; izan ere [[erlatibismo]] mota horrek bere burua gainditzen du (egia balitz sinesmenak indar sozio-politikoen ondorio direla, baieztapen hura ere indar sozio-politikoen ondorioa izango bailitzateke). Mannheim-en ustez erlatibismoa sinesmen moderno eta antzinakoen arteko nahasketa arraro bat da. Erlatibismoak bere barnean dauzkalako, alde batetik leku eta denbora guztietan egiazkoa den egia absolutu batean sinismena ([[Platon|Platonekin]]ekin loturiko antzinako sinesmena) eta beste alde batetik objeltibotasun maila hura lortu ezin duten baieztapenen gaitzespena (Marxengandik jasotako ideia). Mannheim-ek arazo hau konpondu nahi zuen erlazonismoaren ideiarekin. Hau da, gauza zehatz batzuk leku eta denbora zehatzetan soilik direla egiazkoak ([[Pragmatismo|pragmatismoarenpragmatismo]]aren eragina jaso zuen ikuspuntu bat), hala ere honek ez du beraien egiazkotasuna gutxitzen. Mannheim-en ustez intelektual askeen multzo batek (bere esanez klase estrukturarekiko lotura laxoa dutenek) egia mota hau eskuratu dezake modurik perfektuenean beste taldeen ideologien “sintesi dinamikoa” eginez.

Soziologia fenomenologikoaren bultzatzaile nagusia [[Alfred Schütz]] (1899–1959) izan zen. Schütz-ek [[Edmund Husserl]]-en ikerketa filosofiko transzendentaletatik eratorritako metodo fenomenologikoen bitartez [[Max Weber]]-en soziologia interpretatiboarentzako oinarriztapen filosofiko kritiko bat ezarri nahi zuen. Husserl-en lanaren helburua borondatezko [[Kontzientzia|kontzientziarenkontzientzia]]ren estruktura formalak ezartzea zen. Schütz-en lanaren helburua ''Lebenswelt''-aren estruktura formalak ezartzea zen. Husserl-en lana kontzientziarentzako fenomenologia transzendental gisa burutu zen. Schütz-en lana ''Lebenswelt''-aren egunerokotasunezko fenomenologia gisa burutu zen. Beraien ikerketa proiektuen arteko ezberdintasunak, analisi mailan, ikergai gisa hartutako objektuetan, eta analisirako erabiltzen diren erredukzio fenomenologiko motetan topatu daitezke.

Aipagarria da baita ere, Husserl-en kontzientziaren estruktura formalen analisiari eta Schütz-en ''Lebenswelt''-aren estruktura formalen analiari dagokienez haien helburua, kontzientziarengan aldaketa kultural eta historikoak jasaten dituen mundu sozial baten ulermen eta interpretazioaren oinarriak ezartzea zela. Posizio fenomenologikoaren arabera mundu sozialaren egitatetasuna kulturalki eta historikoki erlatiboa da, baina kontzientziaren estruktura formalak eta egitatetasun hura ezagutzera garamatzaten prozesuak ez. Hau da, edozein benetako mundu sozialen ulermena ezinbestean dago edozein mundu sozial posible sortarazten eta osatzen duten kontzientziaren prozesu eta estrukturak ulertzearen mende.

Bestela, mundu sozialaren egitatetasuna eta kontzientziaren estrukturak kulturalki eta historikoki erlatiboak balira, aurrera egitea ezinezkoa den egoera batean geundeke; alde batetik mundu sozialaren ulermen zientifiko esanguratsu eta ez-subjektibo bati dagokionez(objektiboa eta naturan errotua [<nowiki/>[[Positibismo|positibismoapositibismo]]a], edo inter-subjektiboa eta kontzientziaren estrukturetan errotua [<nowiki/>[[fenomenologia]]] izatearekin kontrajarrita), eta bestetik talde sozio-historiko partikularretan bizi diren gizabanako partikularren formazio kultural eta idealizazio formazioei dagokien heinean.

Ezagutzaren soziologiari eginiko ekarpen bereziki garrantzitsua Michel Foucault-en lanean topatu daiteke. ''Folie et déraison. Histoire de la folie à l'âge classique'' (1961) lanean planteatu zuen zoramenaren kontzeptzioak eta “arrazoimena” edo “ezagutza” kontsideratzen den hura [[Test kulturalen isuri|isuri kulturalaren]] subjektu direla- zentzu honetan Thomas Szasz-en kritikak islatuz, garaiko [[Psikiatria|psikiatriarenpsikiatria]]ren kritiko nagusia zena. Foucault eta Szasz bat zetozen puntu honetan, prozesu soziologikoek paper nagusia jokatzen dutela “zoramena” “gaixotasun” gisa definitzean eta “sendagaiak” errezetatzean. ''Naissance de la clinique'' (1963) lanean Foucault-ek bere kritika medikuntza kliniko instituzionalaren arlora ere zabaldu zuen, bertan aurkeztu zuen metafora kontzeptual zentral baten alde argudiatuz; “''[[Le regard clinique]]''” (Begirada klinikoa). Honek implikazioak dauzka medikuntza hezkuntzarentzako, espetxeen diseinuarentzako, eta gartzela estatuarentzako. Justizia kriminaleko kontzeptuek medikuntzarekin duten intersekzioa gehiago garatu zen lan honetan Szasz eta beste batzuetan baino, izan ere haiek beren kritikak momentuko praktika psikiatrikoetara mugatu zituzten. ''Les mots et les choses: Une archéologie des sciences humaines'' (1966) eta ''L’archéologie du savoir'' (1969) lanetan mathesis eta taxonomia nozio abstraktuak aurkeztu zituen giza zientzien 'ordenatze' subjektiboa azaltzeko asmoz. Haiek, bere esanez, XVII eta XVIII mendeetako “gramatika orokor” ikerketak “[[linguistika]]” modernora eraldatu zuten, “[[Historiahistoria natural|historia naturala]]”a” “[[biologia]]” modernora, eta “aberastasunaren analisia” “[[ekonomia]]” modernora; baina hau ez zen esanahi galerarik gabe eman. Foucault-en arabera, XIX mendeak ezagutzaren zerizana eraldatu zuen.

Foucalt-ek gizatasun eta [[humanismo]] nozioak [[Modernitate|modernitatearenmodernitate]]aren asmakizun gisa ikusten zituen. Bere iritziz, nahi gabe [[isuri kognitibo]] bat sartu zen zientzian; hain zuzen, zientzialariak edo medikuak gauzak modu objektiboan ikusi eta adierazteko duen gaitasunean gehiegizko konfiantza edukitzearen ondorioz. Foucault-en pentsaerak Nietzsche-ren influentzia handia jaso zuen - hark XIX. mendean “jainkoaren heriotza” deklaratu zuen, eta anti-humanistek “gizonaren heriotza” XX.ean -.

''Surveiller et punir : Naissance de la prison'' (1975) lanean Foucault-ek [[ezagutza]] eta [[Botere (argipena)|boterearen]] arteko korrelazioan ipintzen du fokua. Bere ustez ezagutza botere mota bat da eta gizabanakoen aurka erabili daiteke botere forma gisa.<ref>Foucault, Michel (1975). ''Discipline and Punish''. New York: Random House. p. 27</ref> Honen ondorioz, ezagutza sozialki eraikitzen da.<ref>Foucault, Michel (1975). ''Discipline and Punish''. New York: Random House. p. 28</ref> Defendatzen du, ezagutzak diskurtsoak eratzen dituela, eta diskurtsoek gure bizitza gobernatzen duten pentsatzeko bide ideologiko dominanteak eratzen dituztela.<ref name=":0">Foucault, Michel (1975). ''Discipline and Punish''. New York: Random House. p. 187</ref> Berarentzat kontrol soziala, sexualitatearen kodeen kontrolaren bitartez eta instituzio sozialek iraunarazten dituzten ideia zein ezagutzaren bitartez mantentzen da 'gizarte diziplinario'-an.<ref name=":1">Foucault, Michel (1975). ''Discipline and Punish''. New York: Random House. p. 138</ref> Bestela esanda, diskurtso eta ideologiek autoritatearen menpe ipintzen gaituzte, honela 'menpeko izaki' bilakatzen gaituzte, zeinak beren aldetik [[Arauarau sozial|arau sozialetatik]]etatik aldenduz gero zigortuak izatearen beldur diren.<ref name=":1" /> Foucault-ek uste du instituzioek modu agerikoan kontrolatzen eta erregulatzen dituztela gure bizitzak. Instituzioek, eskolek esaterako, ideologia dominantearen pentsamoldeak inposatzen dituzte herriarengan eta obediente eta otzan izatera behartzen dute.<ref name=":1" /> Beraz, beren burua 'neutral' gisa aurkezten duten baina klase menperatzailearen interesak zerbitzatzen dituzten ideologia dominanteak zalantzan ipini behar dira.<ref name=":0" />