Wikipedia

«Eboluzioari buruz baztertutako teoriak»: berrikuspenen arteko aldeak

Eboluzioari buruz baztertutako teoriak (aldatu)

16:44, 22 ekaina 2021ko berrikusketa

189 bytes removed ,  Duela 11 hilabete
t
Robota: Aldaketa kosmetikoak
(+ikus, gainera)
t (Robota: Aldaketa kosmetikoak)
 
Horrek edonolako eskala handiko eboluziorik gertatu den ukatzen duten beste argudio-mota batzuetatik bereizten ditu, [[kreazionismo]]-mota batzuetan bezala, ez baitute proposatzen eboluzio-aldaketarako mekanismo alternatiborik, baizik eta era batean ukatzen dute eboluzio-aldaketarik gertatu denik. Kreazionismo forma guztiek ez dute ukatzen aldaketa ebolutibo bat gertatzen denik, bereziki, [[eboluzio teista]]ren defendatzaileek, [[Asa Gray]] biologoak bezala, aldaketa ebolutiboa gertatzen dela eta Lurreko biziaren historiaren erantzule dela baieztatzen dute, prozesu hau, zentzu esanguratsu batean, [[jainko]] baten edo batzuen eraginaren baldintzarekin.
 
Aldaketa ebolutiboaren egitatea onartzen, baina [[Charles Darwin]]ek proposatutako mekanismoa, hautespen naturala, ukatzen zenetan, eboluzioaren azalpenak agertzen ziren, hala nola [[Lamarckismo|lamarckismoalamarckismo]]a, [[katastrofismo]]a, [[ortogenesi]]a, [[bitalismo]]a, [[estrukturalismo]]a eta [[mutazionismo]]a (1900. urtearen aurretik [[saltazionismo]] deitua). Hainbat faktorek bultzatu zituzten pertsonak eboluzio-mekanismo ez-darwiniarrak proposatzera. Hautespen naturalak, heriotzari eta lehiari garrantzia ematen zionez zenbait naturalista aldendu zituen moralgabea sentitzen zutelako, [[teleologia]]rentzat leku gutxi utziz. Eboluzioa onartu zuten baina hautespen naturala gustatzen ez zitzaien batzuek, eragozpen erlijiosoak planteatu zituzten. Beste batzuek, eboluzioa, berez, prozesu progresibo bat zela sentitu zuten, hautespen naturala, berez, azaltzeko nahikoa ez zena. Beste batzuek sentitu zuten naturak, bizitzaren garapena barne, hautespen naturalak azaldu ezin zituen eredu ordenatuak zituela.
 
XX. mendearen hasieran, biologoek orokorrean eboluzioa onartzen zuten, baina hautespen naturala eklipse egoeran zegoen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=The eclipse of Darwinism : anti-Darwinian evolution theories in the decades around 1900|argitaletxea=Johns Hopkins University Press|data=(1992 [printing])|url=https://www.worldcat.org/oclc/26547189|isbn=0-8018-4391-X|pmc=26547189|sartze-data=2021-03-11}}</ref> Teoria alternatibo asko proposatu ziren, baina biologoek berehala baztertu zituzten ortogenesia, bitalismoa eta lamarckismoa bezalako teoriak, eboluziorako inolako mekanismorik eskaintzen ez baitzuten. [[Mutazionismo]]ak mekanismo bat proposatu zuen, baina orokorrean ez zen onartua izan. [[Sintesi modernoaren teoria|Sintesi modernoa]]<nowiki/>k, belaunaldi bat beranduago, darwindar eboluzioaren alternatiba guztiak ezabatu zituela adierazi zuen, hauentzako mekanismo molekularrak aurkituz joan diren heinean teoria hauetako batzuk berpiztu diren arren.
== Forma aldaezinak ==
[[Aristoteles]]<nowiki/>ek ez zituen jainkozko sorkuntza eta eboluzioa onartu, honen aurrean, [[Aristotelesen biologia|bere biologia]]<nowiki/>n espezie bakoitza (eidoak) aldaezina zela argudiatu zuen, bere [[betiereko forma ideala]]<nowiki/>ri leial mantenduz ([[Platon]]<nowiki/>en [[formen teoria]]<nowiki/>ren ezberdina).<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Armand Marie|abizena=Leroi|izenburua=The lagoon : how Aristotle invented science|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/883341616|isbn=978-0-698-17039-1|pmc=883341616|sartze-data=2021-03-11}}</ref> Aristotelesek [[De Generatione Animalium|''De Generatione Animalium'']] liburuan proposatutako naturan finkaturiko hierarkiarekin, ''scala naturae'' ("naturaren eskailera"), izaki bizidunen jarraipenaren azalpen goiztiar bat eman zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=G. E. R.|abizena=Lloyd|izenburua=Aristotle: the growth and structure of his thought,|argitaletxea=Cambridge U.P|data=1968|url=https://www.worldcat.org/oclc/308104|isbn=0-521-07049-X|pmc=308104|sartze-data=2021-03-11}}</ref><ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Armand Marie|abizena=Leroi|izenburua=The lagoon : how Aristotle invented science|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/883341616|isbn=978-0-698-17039-1|pmc=883341616|sartze-data=2021-03-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Ernst|abizena=Mayr|izenburua=The growth of biological thought : diversity, evolution, and inheritance|argitaletxea=Belknap Press|data=1982|url=https://www.worldcat.org/oclc/7875904|isbn=0-674-36445-7|pmc=7875904|sartze-data=2021-03-11}}</ref>Aristotelesek ikusi zuen animaliak [[teleologiko]]<nowiki/>ak zirela (funtzionalki helburu bati zuzendutakoak) eta beste animalia batzuenekin zati [[Homologia|homologo]]<nowiki/>ak zituztela, baina ez zituen ideia horiek eboluzioaren garapenaren kontzeptuarekin lotu.<ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Ruse|izenburua=Monad to man : the concept of progress in evolutionary biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/436302097|isbn=978-0-674-04299-5|pmc=436302097|sartze-data=2021-03-11}}</ref>
[[Fitxategi:Great Chain of Being 2.png|thumb|1579ko [[Didacus Valades|Didacus Valadesen]]en ''Rhetorica Christiana'' laneko marrazkia, izatearen kate handiaren ideiarekin.]]
[[Erdi Aroa]]<nowiki/>n, [[eskolastizismo]]<nowiki/>ak Aristotelesen ikuspegia garatu zuen [[izatearen kate handi]] baten ideiarekin.<ref name=":0" /> Eskailera baten irudiak, berez, eskalatzeko aukera iradokitzen du, baina bai antzinako greziarrek, bai Erdi Aroko eskolastikoek, bai [[Ramon Llull|Ramon Lull]]<nowiki/>ek<ref name=":0" />, espezie bakoitza, sortu zenetik, finko mantentzen zela babestu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Arthur O.|abizena=Lovejoy|izenburua=The great chain of being : a study of the history of an idea : the William James lectures delivered at Harvard University, 1933|argitaletxea=Harvard University Press|data=1964|url=https://www.worldcat.org/oclc/432702791|isbn=978-0-674-04033-5|pmc=432702791|sartze-data=2021-03-11}}</ref><ref name=":1" />
 
== Aldaketaren azalpen alternatiboak ==
 
Aldaketa ebolutiboa biologoek onartu, baina [[Hautespenhautespen natural|hautespen naturala]]a ukatua izan zenean, darwinismoaren eklipsea barne, aipaturiko azalpen zientifiko alternatiboak (lamarckismoa, ortogenesia, estrukturalismoa, katastrofismoa, bitalismoa eta eboluzio teista, bereizita edo teoriak konbinatuz) landu ziren. Hainbat faktorek bultzatu zituen darwindarrak ez ziren eboluzio-mekanismoak proposatzera; hautespen naturalak, [[Heriotza|heriotzariheriotza]]ri eta [[Lehia|lehiarilehia]]ri garrantzia emanez, ez zituen naturalista batzuk erakarri moralgabea sentitzen zutelako, eta leku gutxi utzi zien teleologiari edo bizitzaren garapenean aurrera egitearen kontzeptuari.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded|isbn=0-520-23693-9|pmc=49824702|sartze-data=2021-03-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-11}}</ref> Zientzialari eta filosofo horietako batzuk, [[St. George Jackson Mivart]]<nowiki/>ek eta [[Charles Lyell|Charles Lyelle]]e<nowiki/>k, eboluzioa onartu baina hautespen naturala gustuko ez zutenek, eragozpen erlijiosoak planteatu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Quammen|izenburua=The reluctant Mr. Darwin : an intimate portrait of Charles Darwin and the making of his theory of evolution|argitaletxea=Atlas Books/Norton|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/65400177|edizioa=1st ed|isbn=0-393-05981-2|pmc=65400177|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Beste batzuek, [[Herbert Spencer]] biologo eta filosofoak, [[George Henslow]] botanikoak (Darwinen aholkulari izan zen [[John Stevens Henslow]] botanikoaren semea) eta [[Samuel Butler]] egileak bezala, eboluzioa berez prozesu progresibo bat zela sentitu zuten, hautespen naturala berez azaltzeko nahikoa ez zena. Beste batzuek, [[Edward Drinker Cope]] eta [[Alpheus Hyatt]] paleontologo estatubatuarrak barne, ikuspegi idealista zuten, eta naturak, bizitzaren garapena barne, hautespen naturalak azaldu ezin zituen eredu ordenatuak jarraitzen zituela uste zuten.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded|isbn=0-520-23693-9|pmc=49824702|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
Batzuek hautespen naturala motelegia izango zela sentitu zuten, une horretan [[Lord Kelvin]] bezalako fisikariek egindako [[Lurraren adina|Lurraren eta Eguzkiaren adinaren]] estimazioak zirela eta (10-100 milioi urte), batzuek pentsatzen zuten hautespen naturalak ezingo zuela funtzionatu. Izan ere, une horretan, herentzia ereduek heredatutako ezaugarrien konbinazioa zekartela ulertzen zelako, hau, [[Fleeming Jenkin]] ingeniariak, bere ''Origin''en inguruan egindako idazketa labur batean planteatutako objekzio bat da.<ref name=":3" /><ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-13}}</ref> XIX. mendearen amaieran, beste faktoreetako bat biologo talde berri baten sorrera izan zen, [[Hugo de Vries]] eta [[Thomas Hunt Morgan]] bezalako genetistek tipifikatua, [[biologia]] laborategi esperimentaleko zientzia bezala birformulatu nahi zuena. Darwin eta [[Alfred Russel Wallace]] bezalako naturalisten lanekin mesfidati ziren, [[Bariazio genetiko|bariazio]], [[Moldaera|egokitzapen]] eta [[biogeografia]] eremu behaketen menpe egoteagatik, anekdotikoegiak zirelako. Aldiz, laborategian kontrolatutako esperimentuekin ikertu daitezkeen [[fisiologia]] eta [[genetika]] bezalako gaietan zentratu ziren, eta hain eskuragarriak ez ziren fenomenoak baztertu zituzten, hala nola, hautespen naturala eta ingurumenerako egokitzapena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jim|abizena=Endersby|izenburua=A guinea pig's history of biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/132681500|isbn=978-0-674-02713-8|pmc=132681500|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
|Azaldu, [[erregistro fosil]]<nowiki/>ean dauden [[Tetrapoda|tetrapodo]]<nowiki/>en eta [[Segida faunistikoaren printzipioa|segida faunistiko]]<nowiki/>en iraungipenak; espezie berriek birpopulatzea, gertaera nabari baina azaldu gabeko horien ondoren
|-
|[[Estrukturalismo|Estrukturalismoa]]a <ref name=":14">{{Erreferentzia|izenburua=Beyond mechanism : putting life back into biology|argitaletxea=Lexington Books|data=2013|url=https://www.worldcat.org/oclc/831667034|isbn=978-0-7391-7437-1|pmc=831667034|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
|1917
|[[D´Arcy Thompson|Sir D´Arcy Thompson]]
|[[Jito genetiko]]<nowiki/>a
|Bai
|Maila molekularrean bakarrik; hautespen naturalarekin bat dator goragoko mailetan. Behatutako "[[Erlojuerloju molekular|erloju molekularra]]ra<nowiki/>k" deriba neutroa bermatzen du; ez da hautespen naturalaren arerioa, ez baitu fenotipoaren eboluzioa eragiten
|-
|[[Darwinismo]] edo eboluzio darwiniarra <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Capítulo 2 — La selección de las unidades fraseológicas|argitaletxea=Peter Lang|url=http://dx.doi.org/10.3726/978-3-653-01515-7/7|aldizkaria=Fraseografía teórica y práctica|isbn=978-3-631-57043-2|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
[[Bitalismo]]<nowiki/>ak dio organismo bizidunak besteetatik bereizten direla zerbait ez-fisikoa dutelako, hala nola, fluido edo bizi-izpiritu bat, biziarazten dituena.<ref name=":9">{{Erreferentzia|izena=William|abizena=Bechtel|izenburua=Vitalism|argitaletxea=Routledge|abizena2=Richardson|izena2=Robert C.|url=http://dx.doi.org/10.4324/9780415249126-q109-1|aldizkaria=Routledge Encyclopedia of Philosophy|isbn=978-0-415-25069-6|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Teoria Antzinako Egiptotik datorkigu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paulin J.|abizena=Hountondji|izenburua=African philosophy : myth and reality|argitaletxea=Indiana University Press|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/44963046|edizioa=2nd ed|isbn=0-585-20767-4|pmc=44963046|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref name=":6" /> [[Aro Modernoa|Aro Moderno]]<nowiki/>tik, bitalismoak, [[René Descartes|Descartes]]<nowiki/>ek hasitako sistema biologikoen azalpen [[Mekanizismo|mekanizistarekin]] kontrastatzen zuen.
 
XIX. mendeko kimikariek konposatu organikoen eraketak biziarteko eragina behar zuelako baieztapena ezeztatzea proposatu zuten.<ref name=":9" /> Horrela, 1828an, [[Friedrich Wöhler]]<nowiki/>rek frogatu zuen urea erabat produktu kimiko ez-organikoen bidez egin zitekeela.<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Kinne-Saffran|izenburua=Vitalism and Synthesis of Urea|orrialdeak=290–294|abizena2=Kinne|izena2=R.K.H.|data=1999|url=http://dx.doi.org/10.1159/000013463|aldizkaria=American Journal of Nephrology|alea=2|zenbakia=19|issn=0250-8095|doi=10.1159/000013463|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Louis Pasteur]]<nowiki/>rek uste zuen izaki bizidunengan bakarrik aurkitzen diren erreakzio kimikoak eragiten zituzten [[Hartzidura|hartzidurakhartzidura]]k organismo osoak behar zituela. [[Hans Driesch]] enbriologoak, [[itsas triku]]<nowiki/>aren arrautzekin esperimentatuz, lehen bi zelulen banaketak bi [[blastula]] oso baina txiki gidatu zituela frogatu zuen, honek, itxuraz, erakusten du banaketa zelularrak ez duela arrautza azpimekanismoetan banatzen, baizik eta zelula gehiago sortzen dituela, bakoitza organismo berri bat sortzeko bizi arteko ahalmenarekin. Bitalismoa desagertu egin zen zelula edo organismo bizidun baten funtzio bakoitzaren azalpen mekanizista gogobetegarrienen erakustaldiarekin.<ref name=":9" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Hans|abizena=Driesch|izenburua=The history & theory of vitalism,|argitaletxea=Macmillan and Co., limited,|abizena2=Ogden|izena2=C. K.|data=1914|url=http://dx.doi.org/10.5962/bhl.title.88054|sartze-data=2021-03-13}}</ref> 1931n biologoek "ia aho batez alde batera utzi zuten bitalismoa, aitortutako sinesmen gisa".<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The nature of life : classical and contemporary perspectives from philosophy and science|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/668425578|isbn=978-0-511-72941-6|pmc=668425578|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
=== Bilakaera (eboluzio) teista ===
Ortogenesia ezaguna izan zen [[Henry Fairfield Osborn]] bezalako paleontologoen artean. [[Erregistro fosil]]<nowiki/>ak norabide bakarreko aldaketa bat erakusten zuela uste zuten, baina ez zuten nahitaez onartzen ortogenesia bultzatzen zuen mekanismoa teleologikoa izatea (helburuetara zuzendua). 1918ko ''Origin and Evolution of Life'' liburuan Osbornek [[Titanothere]]<nowiki/>aren adarretako joerak ortogenetikoak eta ez moldagarriak zirela argudiatu zuen, eta organismoarentzat kaltegarriak izan zitezkeela. Adibidez, Irlandako [[altze]]<nowiki/>aren adar handiek desagertzea eragin zutela suposatu zuten. <ref name=":10" /><ref name=":11" />
 
Ortogenesirako laguntza 1940ko hamarkadan erori zen [[Sintesi modernoaren teoria|sintesi modernoa]]<nowiki/>ren baitan, erregistro fosilaren analisi estatistikoak errebelatutako eboluzioaren adarkatze-patroi konplexuak ezin zituela azaldu argi geratu zenean.<ref name=":3" /><ref name=":5" /> XXI. mendeko lanak mutazioen araberako egokitzapen lerratuaren mekanismoa eta existentzia babestu ditu (mutazionismo forma bat), eta horrek esan nahi du orain ortogenesi mugatua posible dela.<ref>{{Erreferentzia|izena=Lev Y.|abizena=Yampolsky|izenburua=Bias in the introduction of variation as an orienting factor in evolution|orrialdeak=73–83|abizena2=Stoltzfus|izena2=Arlin|data=2001-03|url=http://dx.doi.org/10.1046/j.1525-142x.2001.003002073.x|aldizkaria=Evolution and Development|alea=2|zenbakia=3|issn=1520-541X|doi=10.1046/j.1525-142x.2001.003002073.x|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Arlin|abizena=Stoltzfus|izenburua=Mutation-Biased Adaptation in a Protein NK Model|orrialdeak=1852–1862|data=2006-07-20|url=http://dx.doi.org/10.1093/molbev/msl064|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=10|zenbakia=23|issn=1537-1719|doi=10.1093/molbev/msl064|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Gainera, [[Enbriogenesi|enbriogenesianenbriogenesi]]an zenbait alderditan inplikatutako [[autoantolaketa]]-prozesuek sarritan erakusten dituzte emaitza morfologiko estereotipatuak, eta horrek iradokitzen du eboluzioa norabide gogokoenetan egingo dela funtsezko osagai molekularrak haien lekuan daudenean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Stuart A|abizena=Newman|izenburua=Form and function remixed: developmental physiology in the evolution of vertebrate body plans|orrialdeak=2403–2412|data=2014-06-01|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4048098/|aldizkaria=The Journal of Physiology|alea=Pt 11|zenbakia=592|issn=0022-3751|pmid=24817211|pmc=4048098|doi=10.1113/jphysiol.2014.271437|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
=== Lamarckismoa ===
 
=== Estrukturalismoa ===
[[Estrukturalismo biologiko|Estrukturalismo biologikoa]]a hautespen naturalaren azalpen darwiniar soil baten aurka dago, beste mekanismo batzuek ere eboluzioa gidatzen dutela, eta batzuetan, hauek hautespena erabat ordezkatzen dutela argudiatuz.<ref name=":14" /> Estrukturalistek zenbait mekanismo proposatu dituzte, [[gorputzeko plan]]<nowiki/>en eraketa gida zezaketenak. Darwinen aurretik, [[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire|Etienne Geoffroy Saint-Hilaire]]<nowiki/>k, animaliek, zati [[Homologia|homologo]]<nowiki/>ak partekatzen zituztela, eta, bat handituz gero, besteak, konpentsazio bezala murriztuko zirela argudiatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Essay: The Cuvier-Geoffroy Debate {{!}} The Embryo Project Encyclopedia|url=https://embryo.asu.edu/pages/essay-cuvier-geoffroy-debate|aldizkaria=embryo.asu.edu|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Darwinen ondoren, [[Sir D 'Arcy Wenteorth Thompson|D 'Arcy Thompson]]<nowiki/>ek bitalismoa iradoki zuen eta azalpen geometrikoak eman zituen 1917ko ''[[On Growth and Form]]'' liburu klasikoan.<ref name=":14" /> [[Adolf Seilacher]]<nowiki/>rek inflazio mekanikoa iradoki zuen "pneu" egitura zuten [[Ediacararreko biota|Ediacarreko biota]]<nowiki/>ko fosiletan, [[Dickinsonia]] kasu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Norbert|abizena=Schmidt-Kittler|izenburua=Constructional Morphology and Evolution|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|data=1991|url=https://www.worldcat.org/oclc/851767987|isbn=978-3-642-76156-0|pmc=851767987|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=ADOLF|abizena=SEILACHER|izenburua=Vendozoa: Organismic construction in the Proterozoic biosphere|orrialdeak=229–239|data=1989-07|url=http://dx.doi.org/10.1111/j.1502-3931.1989.tb01332.x|aldizkaria=Lethaia|alea=3|zenbakia=22|issn=0024-1164|doi=10.1111/j.1502-3931.1989.tb01332.x|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Günter P. Wagner]]<nowiki/>rek garapen-alborapena defendatu zuen, enbrioi-garapenaren egiturazko mugak.<ref name=":15">{{Erreferentzia|izena=Vega|abizena=María Eugenia|izenburua=Cuarta parte. Pensar el medio ambiente: un desafío en américa latina. Capítulo 16. Desafíos para la construcción de una agenda ambiental en el regionalismo. El caso de la Alianza del Pacífico|argitaletxea=Universidad Santo Tomás|abizena2=Hadrien|izena2=Lafosse|data=2021|url=http://dx.doi.org/10.15332/dt.inv.2020.01723|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Günter P.|abizena=Wagner|izenburua=Homology, genes, and evolutionary innovation|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/874563217|isbn=978-1-4008-5146-1|pmc=874563217|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Stuart Kauffman]]<nowiki/>ek [[autoantolaketa]] bultzatu zuen; egitura konplexua modu [[holistiko]] eta espontaneoan organismo baten zati guztien elkarrekintza dinamikotik sortzen delako ideia.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ronald F.|abizena=Fox|izenburua=Review of Stuart Kauffman, The Origins of Order: Self-Organization and Selection in Evolution|orrialdeak=2698–2699|data=1993-12|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1226010/|aldizkaria=Biophysical Journal|alea=6|zenbakia=65|issn=0006-3495|pmc=1226010|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Michael Denton]]<nowiki/>ek unibertsal platonikoek edo "tipoek" beren burua antolatzeko erabiltzen dituzten legeak defendatu zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Denton|url=https://bio-complexity.org/ojs/index.php/main/article/view/BIO-C.2013.3|aldizkaria=bio-complexity.org|sartze-data=2021-03-13}}</ref> 1979an, [[Stephen Jay Gould|Stephen J. Gould]]<nowiki/>ek eta [[Richard Lewontin]]<nowiki/>ek [["enjuta" biologiko|"argal" biologiko]]<nowiki/>ak proposatu zituzten, hurbileko egituren egokitzapenaren azpiproduktu gisa sortutako ezaugarriak.<ref name=":15" />
 
Darwindar biologoek estrukturalismoa kritikatu dute, [[eboluzioaren historia]]<nowiki/>n zehar [[gene]]<nowiki/>ek organismoen eraketan parte hartu duten [[homologia sakon]]<nowiki/>aren ebidentzia ugari dagoela azpimarratuz. Onartzen dute egitura batzuek, hala nola [[Zelula mintz|mintz zelularrek]], beren burua mihiztatzen dutela, baina autoantolamenduak bilakaera eskala handian bultzatzeko duen gaitasuna zalantzan jartzen dute.<ref>{{Erreferentzia|izena=Larry|abizena=Moran|izenburua=Sandwalk: What is "structuralism"?|data=2016-02-02|url=https://sandwalk.blogspot.com/2016/02/what-is-structuralism.html|aldizkaria=Sandwalk|sartze-data=2021-03-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=How the Snake Lost Its Legs|hizkuntza=en|data=2021-03-13|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=How_the_Snake_Lost_Its_Legs&oldid=1011863778|sartze-data=2021-03-14|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>
 
=== Saltazionismoa edo mutazionismoa ===
[[Saltazionismo|Saltazionismoak]]ak<ref>{{Erreferentzia|izena=Arlin|abizena=Stoltzfus|izenburua=Mendelian-Mutationism: The Forgotten Evolutionary Synthesis|orrialdeak=501–546|hizkuntza=en|abizena2=Cable|izena2=Kele|data=2014-11-01|url=https://doi.org/10.1007/s10739-014-9383-2|aldizkaria=Journal of the History of Biology|alea=4|zenbakia=47|issn=1573-0387|doi=10.1007/s10739-014-9383-2|sartze-data=2021-03-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=The eclipse of Darwinism : anti-Darwinian evolution theories in the decades around 1900|argitaletxea=Johns Hopkins University Press|data=(1992 [printing])|url=https://www.worldcat.org/oclc/26547189|isbn=0-8018-4391-X|pmc=26547189|sartze-data=2021-03-14}}</ref> zioenaren arabera espezie berriak [[mutazio]] handien ondorioz sortuak dira. Hautespen naturalak eragiten dien ausazko aldakuntza txikien prozesu mailakatu baten kontzeptu darwiniarraren alternatiba askoz azkarragoa bezala ikusia izan zen. Ezaguna izan zen lehen genetisten artean, [[Hugo de Vries]] kasu, zeinak, [[Carl Correns]]<nowiki/>ekin batera, [[Gregor Mendel]]<nowiki/>en herentzia legeak berraurkitzen lagundu zuen 1900ean, [[William Bateson]], genetikara aldatu zuen zoologo britainiarra, baita, [[Thomas Hunt Morgan]], bere karreraren hasieran. Ideia hauek [[mutazionismo]] bihurtu ziren; mutazio bidezko eboluzioaren teoria.<ref name=":16" /><ref name=":17" /> Honen arabera, espezieak azkar aldatzen ziren aldietan, beharbada inguruneko estresaren ondorioz, hainbat mutazio sor zitzaketen, eta, kasu batzuetan, belaunaldi bakarrean, erabat berriak ziren espezieak, De Vriesek ''[[Oenothera]]'' [[onagra]]<nowiki/>rekin 1886az geroztik egindako esperimentuen arabera. Bazirudien [[primula]]<nowiki/>k etengabe aldaki berriak sortzen ari zirela forma eta kolore aldaketa harrigarriekin, hauetako batzuk espezie berriak ziruditelarik, belaunaldi berriko landareak euren artean bakarrik gurutza zitezkeelako, ez gurasoekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jim|abizena=Endersby|izenburua=A guinea pig's history of biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/132681500|isbn=978-0-674-02713-8|pmc=132681500|sartze-data=2021-03-14}}</ref> Hala ere, [[Hermann Joseph Muller]]<nowiki/>rek 1918an frogatu zuen Vriesen barietate berriak hibrido [[Poliploidia|poliploide]]<nowiki/>en emaitza zirela, mutazio genetiko azkar baten ordez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jim|abizena=Endersby|izenburua=A guinea pig's history of biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/132681500|isbn=978-0-674-02713-8|pmc=132681500|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
[[Fitxategi:Oenothera_rubricaulis_2014_G1.jpg|thumb|[[Onagra]], dirudienez saltazio bidez espezie berriak sortu dituen landarea.]]
Hasiera batean, De Vries eta Morganek, uste zuten mutazioak hain handiak zirela non azpiespezie edo espezie bezalako forma berriak sortzeko gai ziren. Morganek 1910eko fruituen [[euli]]<nowiki/>ekin egindako esperimentuekin iritziz aldatu zuten, honetan mutazioak isolatu zituen begi zuriak bezalako ezaugarriak lortzeko. Mutazioek [[Mendelian Inheritance in Man|mendeliar]] ezaugarri txikiak irudikatzen zituztela ikusi zuen, populazio batean zehar, onuragarriak zirenean bakarrik hedatuko zirenak, hautespen naturalak lagunduta. Honek [[Sintesi modernoaren teoria|sintesi moderno]]<nowiki/>aren sorburu eta indar ebolutibo bezala mutazionismoaren amaieraren hastapena irudikatu zituen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=The eclipse of Darwinism : anti-Darwinian evolution theories in the decades around 1900|argitaletxea=Johns Hopkins University Press|data=(1992 [printing])|url=https://www.worldcat.org/oclc/26547189|isbn=0-8018-4391-X|pmc=26547189|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
 
== Teoria konbinatuak ==
Hautespen naturalaren bidezko darwiniar eboluzioaren alternatiba ezberdinek ez zuten zertan elkarren baztertzaile izan behar. [[Edward Drinker Cope]] paleontologo estatubatuarraren filosofia ebolutiboa adibide ona da. Copek, erlijiosoa zenak, eboluzioaren aukera ukatuz hasi zuen bere karrera. 1860ko hamarkadan, eboluzioa gerta zitekeela onartu zuen, baina, [[Agassi|Agassiz]]z<nowiki/>en eraginez, hautespen naturala arbuiatu zuen. Copek, aldiz, enbrioiaren hazkuntzan historia ebolutiboaren laburbiltzearen teoria onartu zuen, [[ontogeniak filogenia laburbiltzen du]]<nowiki/>ena, honen baitan Agassizek uste baitzuen gizakia zuzenean gidatzen zuen jainkozko plan bat erakusten zuela, [[enbriologia]]<nowiki/>n zein [[paleontologia]]<nowiki/>n errebelatutako patroi bat. Cope ez zen hain urruti joan, Darwinek iradoki bezala, eboluzioak formaz adarkatutako zuhaitz bat sortu baitzuen. Hala ere, urrats ebolutibo bakoitza ez zen ausazkoa izan: norabidea aldez aurretik zehaztu zen eta patroi erregular bat zuen (ortogenesia), eta pausoak ez ziren moldagarriak, baizik eta plan jainkotiar baten parte (eboluzio teista). Horrek erantzunik gabe utzi zuen pauso bakoitza eman beharraren zergatia, eta Copek bere teoria moldatu zuen aldaketa bakoitzerako egokitzapen funtzionalari eusteko. Hautespen naturala egokitzapenaren kausa bezala baztertuta ere, Copek lamarckismora jo zuen eboluzioa gidatzen duen indarra bilatzeko. Azkenik, Copek suposatu zuen Lamarcken erabilerak eta erabilerarik ezak hazkuntza-indarra zuen biziarteko substantzia bat, "Batmismoa", gehien erabiltzen ziren gorputzeko eremuetan kontzentratzea eragiten zuela; era berean, eremu horiek gainerakoen kontura garatzea eragiten zuelarik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=The eclipse of Darwinism : anti-Darwinian evolution theories in the decades around 1900|argitaletxea=Johns Hopkins University Press|data=(1992 [printing])|url=https://www.worldcat.org/oclc/26547189|isbn=0-8018-4391-X|pmc=26547189|sartze-data=2021-03-14}}</ref> 1930eko hamarkadan beste paleontologo eta naturalista batzuek ortogenesia eta lamarckismoaren sintesia konbinatzen zituzten usteak mantentzen jarraitu zuten.
 
== Hautespen naturalaren berpizkundea, alternatiba jarraituekin ==
== Ikus, gainera ==
 
* [[Eboluzio|Eboluzionismo]]nismo
* [[Kreazionismo]]
* [[Biziaren jatorria]]
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Berezi:MobileDiff/8570790"(e)tik eskuratuta