|
'''Sonia Bazanta Vides''' (Talaigua Nuevo, [[Kolonbia]], 1940ko abuztuaren 1a), '''Totó la Momposina''' bezala ezagunagoa, musika folklorikoko abeslaria da, Kolonbiako [[Karibe itsasoa|Karibeko]] kostaldekoa.
{{Biografia infotaula automatikoa
}}
}}'''Bartolomé Maximiliano Moré Gutiérrez''', (Santa Isabel de la Lajas, [[Kuba]], [[1919]]- [[Habana]], [[Kuba]], [[1963]])<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Benny Moré y el camino de la leyenda (+Video)|hizkuntza=es|url=http://www.granma.cu/cultura/2021-02-19/benny-more-y-el-camino-de-la-leyenda-19-02-2021-11-02-44|aldizkaria=Granma.cu|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=El Bárbaro del Ritmo, Benny Moré, sigue cantando a 58 años de su muerte (+Video)|hizkuntza=es|url=http://www.granma.cu/cultura/2021-02-19/el-barbaro-del-ritmo-benny-more-sigue-cantando-a-58-anos-de-su-muerte-19-02-2021-13-02-24|aldizkaria=Granma.cu|sartze-data=2021-03-13}}</ref> '''Benny Moré''' bezala ezagunagoa,<ref name=":1" /> [[kubatar]] [[Musika|musikaria]] izan zen.
[[Musika mota]] ugari landu zituen: sona eta son montunoa, [[Mambo|mamboa]], [[Bolero|boleroa]], guaracha, [[Merengue|merenguea]] edota [[runba]].<ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Laura Mercedes Giraldez|abizena=Collera|izenburua=El Benny, lo más autóctono de la música cubana (+Video)|hizkuntza=es|data=2020-02-20|url=http://www.cubahora.cu/cultura/el-benny-lo-mas-autoctono-de-la-musica-cubana|aldizkaria=Cubahora|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Ezizen hauek eduki zituen: Erritmoaren Barbaroa eta Mamboaren Printzea.<ref name=":6">https://www.telesurtv.net/news/benny-more-vivo-siempre-natalicio-20190823-0054.html</ref>
Morék formazio autodidakta eduki zuen,<ref name=":8">ACOSTA, Leonardo (2008), "Benny Moré, the musician", ''A contra corriente'', 3. zenbakia, 122-126. orrialdeak. Hemen kontsultatua (2021eko martxoaren 14an): https://projects.ncsu.edu/project/acontracorriente/spring_08/Acosta%20sobre%20More.pdf</ref> ez zuen musika akademikorik ikasi eta ez zekien [[Partitura|partiturarik]] irakurtzen. Horregatik, bere inguruko musikarien laguntza behar izaten zuen berak sortutako abestiak [[Pentagrama (musika)|pentagrametan]] ipintzeko.<ref name=":2" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Rafael Lam|abizena=Marimón|izenburua=Los músicos de Benny cuentan sus experiencias|hizkuntza=es|data=2013-08-24|url=http://www.cubahora.cu/cultura/los-musicos-de-benny-cuentan-sus-experiencias|aldizkaria=Cubahora|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
== Biografia ==
=== HaurtzaroaLehen eta gaztaroaurteak ===
Musikari familia batean jaio zen. Lan hobeagoen bila, familia bizilekuz aldatu zen. Lehenengo Barrancabermejara eta gero Villavicenciora. Garai hau Biolentziaren aroa lez ezagutzen da Kolonbian, eta Bazanta Vides familia jazarri egin zuten alderdi liberalaren jarraitzaile zelako. Ondorioz, Bogotara joan ziren bizitzera. Amak kostaldeko musika instrumentuak eraman zituen hiriburura, eta horien laguntzaz musika jotzen, abesten eta dantzatzen erakutsi zien bere umeei.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=BIOGRAPHY {{!}} Totó la Momposina : Sitio Oficial : Official Site : Le Site Officiel|hizkuntza=en-US|url=http://www.totolamomposina.com/about/|sartze-data=2021-06-17}}</ref><ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Totó La Momposina - Enciclopedia {{!}} Banrepcultural|url=https://enciclopedia.banrepcultural.org/index.php?title=Tot%C3%B3_La_Momposina|aldizkaria=enciclopedia.banrepcultural.org|sartze-data=2021-06-17}}</ref>
Santa Isabel de las Lajas herrian jaio zen, [[Kuba|Kuban]].<ref name=":1" /> Bere ama Virginia Moré izan zen, eta aita Silvestre Gutiérrez.<ref name=":7">https://latinpop.fiu.edu/SECCION04Mpt2.pdf</ref> 18 anaia zituen eta bera zen zaharrena. Bere herenaitona Moré kondearen esklaboa zenez, handik zetorkion abizena. Bere herenaitona herriko errege izendatu omen zuten [[Esklabotza|esklabo]] [[Beltz (pertsona)|beltzek]], kongotarren tradizioari jarraiki.
XIX. mendean kongoar jatorriko beltz askatuek sortutako elkarteak (''cabildo''ak) laguntza eskaini zion Moréri umea zela, bere herenaitona erregea izana zelako.<ref name=":1" /> Elkarte hauek antolatutako jaialdietan parte hartzen zuen, bai kongotar edo [[bantu]] jatorrikoenetan eta baita ''lucumí'' edo [[Joruba|jorubatarrenetan]]. Ziurrenik han ikasi zituen afro-kubatar abestiak, dantzak eta errituak, eta baita perkusioa jotzen ere.
Jatorria Afrika mendebaldean zuten abesteko bi modu zeuden Kuban. Morék bi tradizioak barneratu zituen: hirudun eta seidun [[Bitarte (musika)|bitartekoak]] (troba, son eta [[Bolero|boleroan]] agertzen direnak), eta bostun, laudun eta zortzidun [[Bitarte (musika)|bitartekoak]] ([[runba]] eta guaguancóan agertzen direnak). Bi tradizioak ezagutu eta inork baino hobeto menderatzea izan zen Moréren moldagarritasunaren ezaugarri bat.<ref name=":8" />
Beranduago ikasi zuen gitarra jotzen (harekin konposatuko zituen bere abestiak) eta trobadore gisa abesten hasi zen duetoetan.<ref name=":8" />
Eskola utzi behar izan zuen [[nekazari]] lanetan hasteko. Han, ''repentista'' (inprobisatzaile) gisa abesten zuen beste nekazarien aurrean. 1930ean familia herriz aldatu zen, [[Camagüeyko probintzia|Camagüeyo probintziako]] ''Central Vertientes'' [[azukre]] fabrikatik gertu bizitzeko. Amak arropa garbitzen lan egiten zuen eta Benny Morék azukre fabrikarako orgatilak mugituz. <ref name=":1" /><ref name=":3">{{Erreferentzia|izenburua=Grandeza y certezas de Benny|hizkuntza=es|url=http://www.granma.cu/cultura/2019-08-23/grandeza-y-certezas-de-benny-23-08-2019-21-08-13|aldizkaria=Granma.cu|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref name=":7" /> Bitartean'', Conjunto Avance'' taldea sortu zuen eta, beranduago, hirukote bat.<ref name=":1" />
Totók Bogotako Unibertsitate Nazionaleko kontserbatorioan ikasi zuen, baina horretaz gain Magdalena ibai ertzeko herrietan ibili zen, hango biztanleen erritmoak eta abestiak ikasten.<ref name=":1" /> 60. hamarkadan bere lehen taldea osatu zuen.<ref name=":0" />
=== Lehen urteak Habanan ===
1936an heldu zen [[Habana|Habanara]] lehen aldiz, sei hilabeterako. Baina Vertientes herrira bueltatu zen, eta [[Azukre-kanabera|azukre-kanaberak]] mozten aritu zen.<ref name=":7" /> 1940an Habanara bueltatu zen eta han geratu zen lauzpabost urtez.<ref name=":0" /> Lau urte igaro zituen gitarra batekin [[kafetegi]], [[taberna]], [[hotel]], [[jatetxe]] eta [[Putetxe|putetxeetan]] abesten.<ref name=":1" />
=== Nazioarteratzea ===
CMQ irratiko lehiaketa batera aurkeztu zen bi aldiz, eta bigarrengo aldian lehen saria irabazi zuen.<ref name=":5" />
1970. hamarkadatik aurrera Totó eta bere musika taldea nazioartean jotzen hasi zen. Besteak beste, Estatu Batu, Frantzia edota Sobietar Batasunean.
1982an García Marquez idazleari lagundu zion Nobel saria hartzera, beste artista batzuekin batera, honek Kolonbiako kunbia eta vallenato artean hartu nahi zuelako saria.<ref name=":1" /><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gabriel García Márquez recibió el premio Nobel de Literatura en 1982|hizkuntza=eu-ES|url=https://www.youtube.com/watch?v=8-egjN1ISHo|sartze-data=2021-06-17}}</ref>
=== Mexikoko urteak ===
Lázaro Corderoren taldearekin lanean hasi zen,<ref name=":1" /> eta baita Cauto taldearekin.<ref name=":3" /> Beranduago ''Trío Matamoros'' hirukotearekin abesten hasi zen. Hirukote honekin lehen diskoa grabatu zuen eta 1945ean bira bat egitera joan ziren [[Mexiko|Mexikora]]. Han, irratietan eta kabaretetan jotzen zuten.<ref name=":7" /> Taldeari kontratua amaitu zitzaionean, eta besteek Kubara itzultzea erabaki zutenean, Morék Mexikon geratzea erabaki zuen, eta orduan hasi zen Benny izena erabiltzen,<ref name=":1" /> asko miresten zuen [[Benny Goodman]]<nowiki/>en omenez<ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Mauricio|abizena=Vicent|izenburua=Benny Moré, el bárbaro del son|hizkuntza=es|data=2019-08-18|url=https://elpais.com/cultura/2019/08/17/actualidad/1566066348_315643.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2021-03-13}}</ref>. 1946an Juana Bocanegra Durán erizainarakin ezkondu zen.<ref name=":1" /><ref name=":2" />
[[Fitxategi:Benny Morè in Cienfuegos, Cuba.jpg|thumb|Benny Moréren estatua, [[Cienfuegos]] hirian]]
Dámaso Pérez Pradoren ''jazz band''ean aritu zen lehen abeslari gisa, eta hainbat disko grabatu zituen harekin.<ref name=":1" /><ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=DEMOS, Desarrollo de Medios, S. A. de|abizena=C.V|izenburua=La Jornada: Benny Moré tendrá placa en la Fonoteca Nacional|hizkuntza=es-MX|data=2019-08-28|url=https://jornada.com.mx/2019/08/28/espectaculos/a08n1esp|aldizkaria=jornada.com.mx|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref name=":8" /> Mexikon grabatutako hainbat pelikulatan ere parte hartu zuen.<ref name=":2" /> Ospe handia lortu zuen.<ref name=":5" />
Ekitaldiaren ondoren, Totók Parisen denboraldi bat pasatzea erabaki zuen. La Sorbonne unibertsitatean matrikulatu zen, dantza, koreografia eta erritmoaren historia ikasteko.
=== Kubara itzulera eta ''Banda Gigante''ren sorrera ===
1952an Kubara itzuli zen.<ref name=":3" /> Urte hartan [[Cienfuegos]]<nowiki/>eko ''Orquesta Aragón'' taldearekin grabatu zuen<ref name=":1" /> eta [[Bebo Valdés]]<nowiki/>en ''big band''arekin ere abestu zuen.<ref name=":7" /><ref name=":8" /> Ernesto Duarterekin ere lan egin zuen.<ref name=":9">{{Erreferentzia|izenburua=Benny Moré: el Bárbaro del Ritmo - Colombia Informa Un día como hoy|hizkuntza=es|data=2019-02-19|url=http://www.colombiainforma.info/benny-more-el-barbaro-del-ritmo/|aldizkaria=Colombia Informa|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
1984an Womad jaialdira gonbidatu zuten lehen aldiz.<ref name=":1" />
1953an bere orkestra propioa sortzea erabaki zuen, Kubako perkusioak sartuz.<ref name=":1" /> 1953ko abuztuaren 3an aurkeztu zuen ''Banda Gigante'' orkestra.<ref name=":3" /> 40 pertsonako taldea zen,<ref name=":9" /> eta hango kide izan ziren, besteak beste, Fernando Alvarez abeslaria, Alfredo ''Chocolate'' Armenteros tronpetista, Generoso Jiménez tronbonista eta Rolando Laserie bateria. Arrakasta handia lortu zuten bai Kuban eta baita nazioartean ere.<ref name=":5" /> 1956 eta 1957 urteetan [[Venezuela]], [[Jamaika]], [[Haiti]], [[Kolonbia]], [[Panama]], [[Mexiko]] eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] ibili ziren, eta [[Oscar Sariak|Oscar sarien]] zeremonian ere jo zuten.<ref name=":6" /><ref name=":7" />
2017an honoris causa errekonozimendua jaso zuen Kolonbiako Unibertsitate Pedagogiko Nazionalean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=HONORIS CAUSA EN EDUCACIÓN A TOTÓ LA MOMPOSINA {{!}} CANAL CNC|data=2019-12-11|url=https://web.archive.org/web/20191211162620/https://canalcnc.com.co/honoris-causa-en-educacion-a-toto-la-momposina/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-06-17}}</ref>
[[Kubako Iraultza|Kubako Iraultzaren]] ondoren, irlan geratzea erabaki zuen, nahiz eta kanpoan birak egiteko eta diskoak grabatzeko dirutzak eskaini zizkioten.<ref name=":4" /> Night and Day kabaretean abesten hasi zen.<ref name=":9" />
== Diskografia aipagarria == ▼Alkoholarekin zuen arazoaren ondorioz, [[zirrosi]] hepatiko batekin hil zen 1963an.<ref name=":2" /><ref name=":6" />
1989an atera zuen bere lehen diskoa, Pacantó izenekoa. Bertan Kolonbiako hainbat musika estilo nahastu zituen: porroak, kunbiak, chandeak edo bullerengueak. 1993an La Candela Viva argitaratu zuen.<ref name=":1" />
=== Albumak ===
▲== Diskografia aipagarria ==
* ''Pacantó'' (1989) MTM
* ''Pare... que llegó el Bárbaro'' (1958)<ref name=":2" />
* ''La candela viva'' (1993) MTM
* ''Carmelina'' (1996) Yard High
* ''La bodega'' (2008) MTM
* ''El asunto'' (2014) Soba Producciones, Sony Music
* ''Tambolero'' (2015) Real World Records<ref name=":1" />
== BitxikeriakSariak ==
2006an "El Benny" filma ekoitzi zuen ''Instituto Cubano de Arte e Industria Cinematográfica''k.<ref name=":9" />
* Urrezko kongoak, Barranquillako Jaialdian (1999 eta 2009)
2019an [[Omara Portuondo]]<nowiki/>k ''Siempre tu voz'' izeneko disko bat atera zuen Benny Moréren abestiak interpretatuz.<ref name=":2" />
* Ibilbideari saria Womex Jaialdian (2006)
* Grammy Latino Sari Berezia Bikaintasun Musikalari (2013)<ref name=":1" />
== Erreferentziak ==
| 