Paralinpiar Jokoak: berrikuspenen arteko aldeak

'''Paralinpiar Jokoak''' edo '''Joko Paralinpikoak''' [[Ludwig Guttmann]]ek 1960an sortutako nazioarteko lehiaketa dira, era guztietako [[desgaitasun]] fisikoak, burukoak edo zentzumenezkoak dituzten [[atleta|atletentzakoak]], adibidez anputazioak, itsutasuna, garuneko paralisia eta adimeneko desgaitasunak dituztenentzakoak. Izenak πραπαρά (''pará'') aurrizki grekoa du, [[Olinpiar Joko]]ekiko hurbiltasuna edo antzekotasuna adierazteko; baina, bere garaian, paralisia edo paraplegia duten parte-hartzaileen desgaitasunaren izen-hasieratik hartu zen.

Paralinpiar Jokoak desgaitasunen bat duten pertsonei bideratuak diren arren, parte-hartzaile horiek Olinpiar Joko tradizionaletan parte har dezakete, diziplinan sailkatzeko behar diren gutxieneko helburuak lortzen badituzte. Udako Paralinpiar Jokoak eta Neguko Paralinpiar Jokoak daude. [[1988ko Udako Olinpiar Jokoak|1988ko Seulgo Udako Jokoak]] egin zirenetik egiten dira. Olinpiar Jokoen ondoren egiten dira. Paralinpiar Jokoetako organo gorena da [[Nazioarteko Paralinpiar Batzordea]] ({{lang|en|IPC}} ingelesezko siglez ezaguna).

Paralinpiar Jokoak [[Olinpiar Joko]]ekin batera antolatzen dira. [[Nazioarteko Olinpiar Batzordea]]k beste bi ekitaldi handi ere ezagutzen ditu: Olinpiada Bereziak (''Special OlympicsekOlympics''ek antolatuak) eta entzumen-urritasunen bat duten pertsonentzakoapertsonentzako jokoak (''Deaflympics'').

Desgaitasun ugari daudenez, Paralinpiar Jokoek kategoria ugari dituzte. Ezgaitasun bakoitza hamar kategoriatan banatzen da. Kategoriak hauek dira: muskulu-potentziaren ezgaitasuna, mugimendu pasiboarenmugikortasun-tarte mailapasiboa, kide baten edo batzuen urritasuna, garaiera laburra, [[hipertonia]], [[ataxia]], [[Atetosi|atetosia]], [[Itsutasun|ikusmen-ezgaitasuna]] eta [[Adimen-urritasun|adimen-ezgaitasuna]].

Desgaitasunak zituzten atletak Joko Olinpikoetan lehian aritu ziren lehen aldiz, Paralinpiar Jokoak iritsi aurretik. [[George Eyser]] [[Gimnastika|gimnasta]] germaniar-estatubatuarra izan zen lehen atleta, hankan [[protesi]] bat zuena, [[1904ko Udako Olinpiar Jokoak|1904an]]. Karoly[[Károly TakacsTakács]] [[Hungariar|hungariarra]] 1948[[1948ko Udako Olinpiar Jokoak|1948ko]] eta [[1952ko Udako Olinpiar Jokoak|1952ko JokoOlinpiar OlinpikoetanJokoetan]] aritu zen [[Tiro olinpiko|tiro-ekitaldietan]]. Eskuineko besoa moztuta, ezkerreko besoarekin egiten zuen tiro. [[Lis Hartel]] atleta daniarrak ere parte hartu zuen ezgaitasunarekin. [[Poliomielitis|Polio]] arrastoak zituen, eta [[Doma klasiko|doma klasikoan]] [[zilarrezko domina]] irabazi zuen.

Desgaitasuna duten pertsonentzat antolatutako lehen atletismo-ekitaldia 1948ko Udako Joko Olinpikoen inaugurazio-ekitaldian izan zen, [[Londres|Londresen]] ([[Erresuma Batua|Erresuma Batuan]]). Stoke Mandeville ospitaleko Ludwig Guttmann sendagile alemanak (1939)[[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerrako]] beteranoentzako lehen kirol-lehiaketa antolatu zuen, [[Hezur-muin|hezur-muineko]] lesioa zuten gaixoentzako,. etaGuttmanni Akademiko Errefuxiatuentzako Laguntza Kontseiluko kideek lagundu zioten [[1939|1939an]] [[Hirugarren Reicha|Alemania Nazitik]] ihes egiten lagundu zioten. Guttmann doktorearen helburua desgaitasunak dituzten pertsonentzako goi-mailako lehiaketa bat sortzea zen, Joko Olinpikoen parekoa. [[Gurpil-aulki|Gurpil-aulkiko]] lehen nazioarteko jokoak [[1948ko Udako Olinpiar Jokoak|1948ko Olinpiar Jokoekin]] bat egiteko prestatu ziren. Jokoak Londresek berritik hartu zituen 1952an, [[Herbehereak|Herbehereetako]] beteranoek britainiarren ondoan parte hartu zuten, eta mota horretako nazioarteko lehen ekitaldia izan zen. Lehen gaitasunjoko horiek, Stoke Mandevilleko Jokoak edo ''IWAS World Games'' izenez ere ezagutzen direnak, Paralinpiar Jokoen aitzindari gisa deskribatu dira.

Une garrantzitsuak izan ziren mugimendu paralinpikoan. Lehen Paralinpiar Joko ofizialak, Erromakoak[[1960ko 1960koakErromako Paralinpiar Jokoak|1960ko Erromakoak]], ez ziren gerrako beteranoei bakarrik zuzendutakoak izan. 23 herrialdetako 400 atleta elkartu ziren joko horietan. 1960tik aurrera, JokoParalinpiar OlinpikoakJokoak JokoOlinpiar OlinpikoenJokoen urte berean egiten dira. Hasieran, gurpil-aulkian zeuden atletentzat bakarrik antolatzen ziren jokoak; 1976an, berriz, bestelako desgaitasunak zituzten atletentzat. 1976ko Jokoetan desgaitasunen sailkapenak sartu zirenean, atleta kopuruak gora egin zuten, eta 40 herrialdetako 1.6001600 parte-hartzaile izatera iritsi ziren. [[1988ko Udako Olinpiar Jokoak|1988ko Olinpiar Jokoetan]], [[Seul|Seulen]], [[Hego Korea]]n, beste une garrantzitsu bat izan zen Mugimendu Paralinpikoarentzat; izan ere, lehen aldiz hartu zuten parte Udako Joko Olinpikoen ondoren, hiri berean eta instalazio berak erabiliz. Horrek aurrekari bat ezarri zuen 19921992ko, 19961996ko eta 2000ko Jokoetarako. 2001ean, Nazioarteko Paralinpiar Batzordeak (IPC) eta [[Nazioarteko Olinpiar Batzordea]]k hitzarmen bat sinatu zuten [[Neguko OlinpiarParalinpiar Jokoak|Neguko Paralinpiar Jokoetan]] instalazio berak erabiltzeko. Etorkizun ez oso urrunean, Olinpiar Jokoak eta Paralinpiarrak aldi berean egitea espero da, benetako integrazioa lortzeko.

Lehendabiziko Neguko Paralinpiar Jokoak [[Örnsköldsvik|Örnsköldsviken]] egin ziren, [[Suedia|Suedian]]. Joko horietan, hainbat desgaitasun eta kategoria zituzten atletak lehiatu ziren. Neguko Jokoak lau urtetik behin jokatzen dira, Neguko JokoOlinpiar OlinpikoakJokoak egin eta lau urtera eta udakoak baino bi urte geroago ospatzen dira. Tradizio hori 1992ko Jokoekin hasi zen [[Albertville|Albertvillen]] ([[Frantzia|Frantzian]]).

Aniztasun funtzionala dutenentzat kirola sustatzen zuen lehen erakundea Desgaituentzako Nazioarteko Kirol Erakundea izan zen, 1964an sortua. Erakunde horretako kideek desgaituentzat kirola gobernatuko zuen erakunde bat sortu nahi zuten, eta COIkNazioarteko Olinpiar Batzordeak (NOBk) Joko Olinpikoekin egiten zuen. Batzorde hori Desgaituentzako Kirolaren Nazioarteko Koordinazio BatzordeBatzordea (CICingelesez ICC) bihurtu zen, eta 1982an ezarri zen. Nazioarteko BatzordeOlinpiar Olinpikoan (COI)Batzordean, desgaitasuna duten atletek dituzten eskubideen alde egiteko eskatu zioten CICiICCri. CICICC eta COIrenNOBen arteko arrakastalankidetza eta lankidetzarenarrakastaren ondoren, emaitza SeulenSeulgo 1988ko Udako Paralinpiar Jokoak izan ziren. CICICC zabaldu egin behar izan zen, eta kirol egokituko programak dituzten nazio guztietako ordezkariak sartu. Halaber, batzorde horretako gobernu-taldean atletak ere sartu ziren, hartzen diren erabakietan zuzenean parte hartzeko. EntitateErakunde horrihari Nazioarteko Paralinpiar Batzordea (IPC) deitu zioten.

Paralinpiar Mugimendua gobernatzen duen erakundea da IPC. 176 paralinpiar batzorde nazional eta desgaituentzako lau kirol-federazio biltzen ditu. IPCko lehendakaria Andrew Parsons brasildarra da. IPCko lehendakari gisa, Parsons Nazioarteko Olinpiar Batzordeko kide ere bada. IPCko bulego nagusiak [[Bonn]]en (Alemanian) daude. IPC da udako eta neguko Paralinpiar Jokoak antolatzeko arduraduna. Bederatzi kiroletarako Nazioarteko Federazio gisa ere funtzionatzen du: ([[atletismo]]a, [[igeriketa]], [[tiro olinpiko|tiroa]], [[Halterofilia|potentzia pisu-pisuakaltxatzea]], [[alpetar eski]]a, [[biatloi]]a, [[Mendi-zeharkako eski|zeharbideko eskia]], [[Izotz hockey|izotz-hockeya]] eserita eta kirol-dantza),. kirolKirol horiek guztiek beren bertsio Paralinpikoakparalinpikoak dituzte. Horretarako, IPCk Munduko Txapelketak eta nazioarteko beste lehiaketa batzuk gainbegiratu eta koordinatu behar ditu bederatzi kirol horietako bakoitzerako. Paralinpiar batzorde nazionalez gain, nazioarteko kirol-federazioetako kideak ere badira. Federazio horiek paralinpiar kirol baten ordezkari gisa onartzen ditu IPCk. Federazio horien erantzukizunek barne hartzen dituzte jurisdikzio teknikoa eta Paralinpiar Jokoetako lehiaketetan gidatzea.

IPCk lankidetza-harremana du [[Nazioarteko Olinpiar Batzordea]]rekin (IOC)Batzordearekin. IPCren ordezkariak IOCekoNOBeko kideak ere badira eta IOCrenNOBen batzorde eta bileretan parte hartzen dute. Nahiz eta bi entitate desberdinekerakundeek joko bereizi eta desberdinak izan, harreman estua dago bien artean.

2019an, 30. urteurrena ospatzeko, 2004an estreinatutako ''agito''en logotipoa kolore koloretsuagoarekinbiziagoarekin aldatuko da, eta Tokioko 2020ko Paralinpiar Jokoetatik aurrera erabiliko da.

Karta Paralinpikoan adierazten denez, zenbaithainbait elementuk osatzen dute Paralinpiar Joko batzuenJokoen irekiera-ekitaldia. Erritu horietako gehienak [[1920ko Udako Olinpiar Jokoak|1920ko Udako Olinpiar Jokoetan]] ezarri ziren, [[Anberes]]en. Ohiko zeremonia herrialde antolatzailearen banderarekin hasten da eta ereserki nazionala kantatzen da. Ereserkiaren ondoren, nazioaren arabera bildutako atleten desfileari ekiten dio. Nazioak alfabetikoki ordenatzen dira, herrialde antolatzaileko atletak dira sartzen azkenak. Beti izaten dira musika, dantza eta herriko kultura ordezkatzen duten antzerkia. Diskurtsoak ematen dira, eta formalki inauguratzen dira Jokoak. Azkenik, zuzi paralinpikoa estadio barrura eramaten da, eta sua lurrin-ontzira pasatzen da.

2001ean, [[Nazioarteko Olinpiar Batzordea]]k (IOC)Batzordeak eta Nazioarteko Paralinpiar Batzordeak (IPC) akordio bat sinatu zuten, egoitza zuten hiriek Joko Olinpikoak eta Paralinpiar Jokoak antolatzeko konpromisoa har zezaten. Akordio hori 2020rako2020ko Jokoetan ere aplikatuko da.

COIkNOBek konpromisoa hartu du pertsona guztiek kirola egiteko aukera izan dezaten.

Gutunak ez du aipatzen ezgaitasunagatiko bereizkeria; baina uler dezakegu Mugimendu Olinpikoak bereizkeria mota ororen aurka egiten duela, Gutun Paralinpikoak bezala, arrazan, politikan, erlijioan, generoan, sexu-joeran edo ezgaitasunean oinarritutako etnia[[diskriminazio]] ororen aurka dagoela.

2014ko Neguko Paralinpiar Jokoak izan ziren [[Errusia]]k antolatutako lehenak. [[Sobietar Batasuna]]k, aurretik antolatutakoekin kontraste nahiko handia izan zutelarik. Izan ere, [[1980ko Udako Olinpiar Jokoak]] antolatu zituzten Moskun, eta ez zuten onartu Paralinpiar Jokoak beren lurraldean sartzea, eta adierazi zuten ez zutela ezgaitasunen bat zuen hiritarrik. Horren ondorioz, [[Arnhem]]ek ([[Herbehereak]]) antolatu zituen Udako Paralinpiar Jokoak. Jarrera hori aldatu egin zen Errusian aurreko hamarkadan, eta herrialdeak berretsi egin zuen Ezgaitasuna duten Pertsonentzako Giza Eskubideen NBEren Konbentzioa. 2010ean, Vancouverko Neguko Paralinpiar Jokoetan, Errusia izan zen lehena domina-koadroan, eta jarrera bera izan zuen 2014. urtean, Neguko Paralinpiar Jokoen egoitza izan zenean ere.

2008an, [[Oscar Pistorius]], Hegoafrikako abiadura-lasterkaria, [[2008ko Udako Olinpiar Jokoak|2008ko Joko Olinpikoetarako]] kalifikatzen saiatu zen. Pistoriusek hankak ebakita ditu belaunaren azpitik, eta karbono-zuntzezko bi protesi erabiltzen ditu. 400 metroan eutsi dio Paraolinpiko errekorrak. Pistorius 0,7 segundora gelditu zen 2008ko Joko OlinpikoakOlinpikoetarako kalifikatzeko. Hala ere, Paralinpiar Jokoetan parte hartu zuen, 100, 200 eta 400 metro lauko probetan garaikurra eskuratuz. 2012an, Pistoriusek kalifikazio historikoa lortu zuen [[2012ko Udako Olinpiar Jokoak|Londresko Joko OlinpikoetanOlinpikoetarako]]: finalerdiak 400 metroan lortufinalerdietara zitueniritsi zen eta zortzigarrenazortzigarren gelditu zen 4 x 400eko txandan.

Atleta olinpikoen eta paralinpikoen artean ez dago finantziazio berdintasunik. Horren adibide da Estatu Batuetako Tony Iñiguez, Scot Hollonbeck eta Jacob Heilveil atletek 2003an egindako eskaera. Haiek defendatzen zuten Estatu Batuetako Olinpiar Batzordea, Paralinpiar Batzordea ere barne, ez zela ari atleta paralinpikoenparalinpikoak era berean finantzatzen. Iñiguezek esan zuen kirolari paralinpikoen talde txiki batentzat soilik zegoela mediku-estaldura medikoa. Horrez gain, BatzordeOlinpiar OlinpikoakBatzordeak oso entrenamendu-leku gutxi eskaintzen zituen, eta ordainketa ekonomiko oso txikiak, Paralinpiar Jokoetan domina irabaztekoirabazten zutenentzat.

Estatu Batuetako atletek desabantaila gisa sumatu zuten hori, Kanadarekin eta Britainia Handiarekin alderatuta; izan ere, herrialde horiek berdintasunezko tratua zuten kirolari paralinpiko eta olinpikoentzat. Estatu Batuetako BatzordeOlinpiar OlinpikoakBatzordeak ez zuen desadostasuna ukatu, baina gobernuak inolako finantza-laguntzarik jasotzen ez zuelako gertatu zela adierazi zuen. Horren ondorioz, atleta olinpikoen lorpenek paralinpikoek baino estaldura handiagoa izan zuten. Hori gorteetara iritsi zen, eta COEkOnipiar Batzordeak atletei hainbat ordainketa desberdinak ezartzeko eskubidea zuela agindu zuten, beren lorpenen araberaaraberakoak. KasuaAtletek atletenepaiaren apelatuaurka jo zuten [[Ameriketako Estatu Batuetako Gorte Gorena|Justizia Gorte GoreneanGorenera]], eta 2008ko irailean jakinarazi zuten ez zutela onartukozela apelazioa onartuko. Gorteetan amaiera onik ez izan arren, emaitza izan zen paralinpiar kiroletarako aurrekontua hirukoiztu egin zela, 2004an 3 milioi dolar izatetik 2008an 11,4 milioi izatera.

Paralinpiar Jokoen telebista-estaldura berantiarra 1976an hasi zen, baina estaldura berantiar hori herrialde edo eskualde batzuetan bainobakarrik ezegon zenda erabilieskura. 1992ko Paralinpiar Jokoetan 45 orduko zuzeneko transmisioa baino ez zen izan Europan. Beste herrialde batzuek Jokoen laburpenak zituzten programak eskaini zituzten. Sidney 2000ko Paralinpiar Jokoetara arte ez zen hasi komunikabideen bidezko estaldura-kultura.

Horren ondorioz, Asiako, Europako eta Hego Amerikako komunikabideekin beste akordio batzuk egin ziren estaldura banatzeko eta beste herrialde batzuetan transmititzeko. Jokoak ere Internet bidez ere transmititu ziren, eta lehen aldiz egin zen. Ahalegin horiei esker, kalkulatzen da Sidneyko Paralinpiar Jokoek 300 milioi pertsonaikusle izan zituztela mundu osoan.

[[NBC Sports]] estatubatuar kateak Olinpiarren eskubideak ditu, eta IPCko atletek eta ofizialek kritikatu egin zuten, Paralinpiar Jokoen estaldura txiki bat eskaintzeagatik. Atenasko estaldura kezkagarria izan zen IPCrentzat, Estatu Batuak 2012an Jokoen egoitza izatearen aldeko apustua egiten ari baitziren. 2012an, NBCk 5 ordu bakarrik eskaini zizkien Jokoei, eta ez zituen zeremoniak eman. Philip Craven HLHIko lehendakariak NBCren estaldurari buruzko bere haserrea adierazi zuen 2012an, eta azpimarratu zuen "Askokaskok uste dute Estatu Batuak beti direla lider gauza guztietan, eta oraingo honetan ezetzez dira". 2012ko Jokoak itxiamaitu ondoren, IPCko lehendakariak adierazi zuen selektiboagoak izango zirela Paralinpiar Jokoen eskubideak eskuratuko zituzten bitartekoekinhedabideekin: "Gure balioakbalioekin bat ez direla sartzendatozela ikusten badugu, beste norbait bilatuko dugu".

2010ean, [[Columbia Britainiarreko Unibertsitatea|Columbia Britainiarreko Unibertsitateak]] Paralinpiar Jokoen eraginari buruz egindako azterketa baten arabera, inkesta egin zitzaien 1.6001600 kanadarretatik %41-50ek uste dutezuten 2010ean Vancouver-eko Paralinpiar JokoetanJokoen irisgarritasunaondoren eraikinetanirisgarritasun hobea zutela eraikinek, aulkietanaulkiek eta leku publikoetan utzi zituztelapublikoek. Enplegatzaileen % 23k esan zuen JokoekJokoen ondorioz ezgaitasunak dituzten pertsonak kontratatzeko interesa handitu zutela. Xavier González IPCko zuzendari exekutiboak esan zuen 2008ko Udako Paralinpiar Jokoak osoeraldaketarako aberasgarriaktresna izan zirela Txina osoan, desgaitasuna duten pertsonen alde, hirian irisgarritasuna sortzeko, legeak aldatzeko eta desgaitasuna duten pertsonak gizartearen parte gisa onartzeko.

2016. urtean hogeita bost kirol zeuden Udako Paralinpiar Jokoetan eta bost kirol negukoetan. Kirol bakoitzean proba ugari daude. Adibidez, eski alpinoan jaitsiera, super konbinatua, super G, slaloma eta slalom erraldoia daude. IPCk kirol horietako asko gobernatzenzuzentzen ditu, baina ez guztiak. Nazioarteko FederazioakFederazio izenez ezagutzen diren nazioarteko beste erakunde batzuek ere egiten dute lan hori. Horien artean daude AnputatuenAnputatuentzako eta Gurpil-aulkian DaudenenDaudenentzako Kirolaren Nazioarteko Federazioa, Itsuentzako Kirolaren Nazioarteko Federazioa eta Garun Paralisia duten Pertsonentzako JostetaKirolaren Nazioarteko Elkartea. Batzorde Paralinpiko Nazionalak ere badaude, herrialde bakoitzeko kirolak eta atletak gainbegiratu eta Kirolarenkoordinatzeaz Nazioartekoarduratzen Elkarteadirenak.

** Ataxia: muskulu-mugimenduen koordinazioa galtzea (adibidez, garun-perlesiaparalisia, Friedreich-en ataxia)<ref name=":0" />

** Atetosia: oro har, desoreka, nahi gabeko mugimenduak eta jarrera simetrikoari eusteko zailtasuna ditu ezaugarri. Horien adibide dira garuneko paralisia, koreoatetosia.<ref name=":0" />