10:44, 3 ekaina 2021ko berrikusketa aldatu Ane.S.Gaztañaga (eztabaida \| ekarpenak) 49 edits Orri berria: «Britainiar Inperioa munduko inperiorik handiena izan zen. XX. mende hasieran lortu zuen bere tamainarik handiena; garai horretan Britainia Handiak munduaren laurden bat menderatz...» Etiketa: Ikusizko edizioa		13:06, 6 ekaina 2021ko berrikusketa aldatu desegin Koldo Biguri (eztabaida \| ekarpenak) Administratzaileak 9.642 edits No edit summary Hurrengo ezberdintasuna →
1. lerroa: {{Banner\|Flag of the United Kingdom.svg}} Britainiar Inperioa munduko inperiorik handiena izan zen. XX. mende hasieran lortu zuen bere tamainarik handiena; garai horretan Britainia Handiak munduaren laurden bat menderatzen zuen. ▼ [[Fitxategi:The British Empire1.png\|550px\|thumb\|<center>Britainiar Inperioaren mendeko lurraldeak.]] ▲'''Britainiar Inperioa''' munduko inperiorik handiena izan zen. XX. mende hasieran lortu zuen ~~bere~~ tamainarik handiena; garai horretan {{Txp\|Britainia Handia eta Irlandako Erresuma Batua\|Britainia Handiak}} munduaren ~~laurden bat~~laurdena menderatzen zuen. Britainia Handiak bere {{Txp\|Kolonialismo\|kolonietako}} aberastasun eta lehengai asko lortu zituen inperioari esker. Oso herrialde aberatsa bihurtu zen eta horrela, industriaren, zientziaren eta kulturaren garapena sustatzeko diru asko gastatzeko aukera izan zuen. Dena dela, ~~Britaniar~~Britainiar ~~inperioaren~~Inperioaren amaiera heldu zen XX. mende erdian. Batetik, inperioak menderatzen zituen lurralde eta nazioek aurka egin zioten ~~britaniarren~~britainiarren ~~agintaldiari~~aginteari; eta bestetik, hain handia zen inperio bat kontrolatzea oso garesti bihurtu zen Britainia Handiarentzat. Egun, Britainia Handiak kolonia gisa irla txiki batzuk baino ez ditu, edo bestela esanda, itsasoz bestaldeko lurraldeak. Zein herrialdek osatzen zuten inperioa?▼ ▲==Zein herrialdek osatzen zuten inperioa?== Bere unerik boteretsuenean, Britainia Handiak biztanledun kontinente guztietan zituen koloniak. {{Txp\|Ekialde ~~Ertainean~~Hurbila\|Ekialde Hurbilean}}, {{Txp\|Egipto\|Egiptok}} eta {{Txp\|Arabiar penintsula\|Arabiar penintsulak}} osatzen zuten inperioa, eta geroago, gaur egun {{Txp\|Israel}} eta {{Txp\|Jordania}} izenez ezagutzen ditugunek ere. Asiako beste lurralde batzuei dagokienez, ~~britaniarrek~~britainiarrek nagusiki honako lurralde hauetan gobernatu zuten: herrialdeei dagokienez, {{Txp\|India}}, {{Txp\|Pakistan}}, {{Txp\|Sri Lanka}} eta {{Txp\|Myanmar}}; hiriak ere gobernatu zituzten, {{Txp\|Hong Kong}}, {{Txp\|Singapur}} eta {{Txp\|Malaysia}}, esaterako~~. Ozeaniar koloniak Australia, Zelanda Berria eta Fiji izan ziren. Afrikan, Hegoafrikak, Ghanak, Nigeriak, Sudanek, Ugandak, Kenyak eta Tanzaniak osatzen zuten inperioa~~. {{Txp\|Ozeania\|Ozeaniar}} koloniak {{Txp\|Australia}}, {{Txp\|Zelanda Berria}} eta {{Txp\|Fiji}} izan ziren. Amerikan denbora luzez menderatu zuten britaniarrek gaur egun Kanada dena. Estatu Batuetako ekialdea ere britaniarren mende egon zen 1776 arte. Gainera, munduko inperioaren parte izan ziren irla asko daude Kariben eta Pazifikoan. Europan, Irlanda osoa inperio britaniarrarena zen, Malta, Zipre eta Gibraltaren modura. Leku batzuk oraindik ere britaniarrak dira: Malvina eta Bermuda uharteak, adibidez. ▼ {{Txp\|Afrika\|Afrikan}}: {{Txp\|Hegoafrika}}, {{Txp\|Ghana}}, {{Txp\|Nigeria}}, {{Txp\|Sudan}}, {{Txp\|Uganda}}, {{Txp\|Kenya}} eta {{Txp\|Tanzania}}. Nola sortu zen Britaniar inperioa?▼ ▲{{Txp\|Amerika\|Amerikan}} denbora luzez menderatu zuten ~~britaniarrek~~britainiarrek gaur egun {{Txp\|Kanada}} dena. {{Txp\|Estatu Batuak\|Estatu Batuetako}} ekialdea ere ~~britaniarren~~britainiarren mende egon zen 1776 arte. Gainera, munduko inperioaren parte izan ziren irla asko daude {{Txp\|Karibe itsasoa\|Kariben}} eta ~~Pazifikoan.~~{{Txp\|Ozeano ~~Europan, Irlanda osoa inperio britaniarrarena zen, Malta, Zipre eta Gibraltaren modura. Leku batzuk oraindik ere britaniarrak dira: Malvina eta Bermuda uharteak,~~Barea\|Ozeano ~~adibidez~~Barean}}. Erdi Aro bukaeran, 1500 inguruan, europar herrialde batzuk koloniak konkistatzen hasi ziren. Ingalaterra kolonoak bidaltzen hasi zen, Ipar Amerikan lurraldeak okupatzeko asmoz. Gauza bera egin zuen Hegoamerikako kostekin, Indiarekin eta Afrikarekin. Batzuetan indar militarra erabiltzen zuten lurralde horiez jabetzeko, eta zenbait kasutan lurraldeak erosten zituzten edo itunak egiten zituzten jatorrizko biztanleekin.▼ {{Txp\|Europa\|Europan}}, {{Txp\|Irlanda}} osoa inperio britainiarrarena zen, bai eta {{Txp\|Malta}}, {{Txp\|Zipre}} eta {{Txp\|Gibraltar}} ere. Leku batzuk oraindik ere britainiarrak dira: {{Txp\|Falklandak\|Malvina}} eta {{Txp\|Bermuda}} uharteak, adibidez. Ingalaterra eta Eskozia elkartu zirenean hartu zuen Britainia Handia izena. 1800 inguruan, Britainia Handiak Ipar Amerikako kolonien zatirik handiena galdu zuen: independizatu ziren eta Ameriketako Estatu Batuak (AEB) bihurtu ziren. ▼ ▲==Nola sortu zen ~~Britaniar~~Britainiar inperioa?== Britainia Handiak esploratzaileak bidaltzen jarraitu zuen beste lurraldeetara, bereziki Afrikako kostaldera, Asiako hegoaldera eta Ozeaniara. Hala ere, 1880tik aurrera, ondasun gehiago eskuratu nahian, kontinenteetako barrualdeak konkistatzen hasi ziren.▼ ▲{{Txp\|Erdi Aroa\|Erdi Aro}} bukaeran, 1500 inguruan, ~~europar~~Europako herrialde batzuk koloniak konkistatzen hasi ziren. {{Txp\|Ingalaterra}} {{Txp\|Kolonizazio\|kolonoak}} bidaltzen hasi zen, {{Txp\|Ipar Amerika\|Ipar Amerikan}} lurraldeak okupatzeko asmoz. Gauza bera egin zuen ~~Hegoamerikako~~{{Txp\|Hego Amerika\|Hego Amerikako}} kostekin, Indiarekin eta Afrikarekin. Batzuetan indar militarra erabiltzen zuten lurralde horiez jabetzeko, eta zenbait kasutan lurraldeak erosten zituzten edo itunak egiten zituzten jatorrizko biztanleekin. ▲Ingalaterra eta {{Txp\|Eskozia}} elkartu zirenean hartu zuen Britainia Handia izena. 1800 inguruan, Britainia Handiak Ipar Amerikako kolonien zatirik handiena galdu zuen: independizatu ziren eta Ameriketako Estatu Batuak (AEB) bihurtu ziren. Zein izan ziren mundu mailako inperioaren ondorioak?▼ ▲Britainia Handiak {{Txp\|esplorazio\|esploratzaileak}} bidaltzen jarraitu zuen beste lurraldeetara, bereziki Afrikako kostaldera, Asiako hegoaldera eta Ozeaniara. Hala ere, 1880tik aurrera, ondasun gehiago eskuratu nahian, kontinenteetako barrualdeak konkistatzen hasi ziren. Gune batzuk britaniarrek gobernatzen zituzten zuzenean: bertako funtzionarioek Londrestik jasotzen zituzten aginduak. Beste gune batzuek lehengo gobernatzaileak zituzten, baina britaniarrek jarraitzen zuten erabaki garrantzitsuak hartzen, tokiko agintarien aurretik.▼ ▲==Zein izan ziren mundu mailako inperioaren ondorioak?== Inperioak ingelesa hizkuntza menderatzaile izatea eragin zuen, konkistatutako lurraldeetan; gainera, britaniar legea ezarri zuten, baita kultura guztiz bestelakoa zuten tokietan ere. Britaniarrek burdinbideak eta telegrafia-lineak eraikiarazi zituzten lurralde horietan. Britaniarren boterea mantentzeko beharrezkoa zen, baina okupatutako lurraldeentzat ere onuragarria zen. ▼ ▲Gune batzuk ~~britaniarrek~~britainiarrek gobernatzen zituzten zuzenean: bertako funtzionarioek {{Txp\|Londres\|Londrestik}} jasotzen zituzten aginduak. Beste gune batzuek lehengo gobernatzaileak zituzten, baina ~~britaniarrek~~britainiarrek jarraitzen zuten erabaki garrantzitsuak hartzen, tokiko agintarien aurretik. ▲Inperioak {{Txp\|Ingeles hizkuntza\|ingelesa}} hizkuntza menderatzaile izatea eragin zuen, konkistatutako lurraldeetan; gainera, ~~britaniar~~britainiar legea ezarri zuten, baita kultura guztiz bestelakoa zuten tokietan ere. ~~Britaniarrek~~Britainiarrek {{Txp\|Burdinbide\|burdinbideak}} eta {{Txp\|telegrafo\|telegrafia}}-lineak eraikiarazi zituzten lurralde horietan. ~~Britaniarren~~Britainiarren boterea mantentzeko beharrezkoa zen, baina okupatutako lurraldeentzat ere onuragarria zen. Britaniarrek merkataritza menderatu zuten eta ondasun izugarriak eskuratu zituzten. Beste inperio askok lurralde asko menderatzen zituztela esan ohi zen, Errusiak, adibidez; baina Britainia Handiak itsasoa kontrolatzen zuen. Ez zegoen Britania Handiak bezainbeste itsasontzi zituen herrialderik. ▼ ▲~~Britaniarrek~~Britainiarrek {{Txp\|merkataritza}} menderatu zuten eta ondasun izugarriak eskuratu zituzten. Beste inperio askok lurralde asko menderatzen zituztela esan ohi zen, {{Txp\|Errusia\|Errusiak}}, adibidez; baina Britainia Handiak itsasoa kontrolatzen zuen. Ez zegoen ~~Britania~~Britainia Handiak bezainbeste itsasontzi zituen herrialderik. Nola bukatu zen?▼ ▲==Nola bukatu zen?== XX. mendea hasi zenetik egon ziren ~~Britaniar~~Britainiar inperioko herriak askatasun eske eta Londresen kontrola arintzearen eske. ~~Lehenengo~~{{Txp\|Lehen Mundu Gerra\|Lehen Mundu Gerran}}, Britainia Handiak borroka, bereziki, Europan egin zuen. Horretarako, bere kolonietako soldaduak eta bestelako babesa behar izan zituen. Gerraren ostean, kolonia haietako biztanleek askatasuna eskatu zuten, gerran emandako babesaren truke. Hasieran, Britainia Handiak askatasun batzuk onartu zituen kolonia batzuetan, orokorrean azal zuriko pertsonak bizi zirenetan: Kanada, Australia, Zelanda Berria eta Hegoafrikan. 1930 inguruan, lurralde horiek burujabe bihurtu ziren, gutxi gorabehera; dena den, Britainia Handiko erregeak jarraitzen zuen estatuburu izaten. {{Txp\|Bigarren Mundu Gerra\|Bigarren Mundu Gerran}}, Britainia Handiak berriro behar izan zuen bere inperioko lurraldeen laguntza. Gero eta indartsuagoa zen kolonien independentzia-eskaera. India ~~britaniarra~~britainiarra izan zen independentzia lortu zuen lehenengo herrialde handia, gero 1947an India eta Pakistan herrialdeetan banatu zena. Pixkanaka, gero eta gehiago ziren Britainia Handiak galdu zituen koloniak, batez ere 1960tik aurrera. Garai batean ~~Britaniar~~Britainiar inperioa osatu zuten herrialde burujabe ia gehienek {{Txp\|Commonwealth}} delakoa osatzen dute gaur egun. Oraingo ~~Britania~~Britainia Handiko erreginak zuzentzen duen organizazio bat da eta erakundea osatzen duten herrialdeen bakea, askatasuna eta oparotasuna bermatzea du helburu.▼ [[Kategoria:Txikipedia]] ▲Garai batean Britaniar inperioa osatu zuten herrialde burujabe ia gehienek Commonwealth delakoa osatzen dute gaur egun. Oraingo Britania Handiko erreginak zuzentzen duen organizazio bat da eta erakundea osatzen duten herrialdeen bakea, askatasuna eta oparotasuna bermatzea du helburu. [[Kategoria:Txikipedia:Erresuma Batua]]

Txikipedia:Britainiar Inperioa: berrikuspenen arteko aldeak