Andromeda galaxia: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
No edit summary
1. lerroa:
PA-99-N2 ekitaldia eta balizko exoplaneta galaxian{{Galaxia infotaula
| izena = Andromeda galaxia
| irudia = [[Fitxategi:Andromeda Galaxy (with h-alpha).jpg|250px]]
24. lerroa:
Andromedaren galaxiak duen izar kopurua bilioi batean (1 × 10<sup>12</sup>) estimatzen da, hau da, Esne Biderako estimatutako kopuruaren bikoitza gutxi gorabehera.<ref name=":0">{{Erreferentzia|izena=Jorge|abizena=Peñarrubia|izenburua=A dynamical model of the local cosmic expansion|orrialdeak=2204–2222|abizena2=Ma|abizena3=Walker|abizena4=McConnachie|izena2=Yin-Zhe|izena3=Matthew G.|izena4=Alan|data=2014-07-29|url=http://dx.doi.org/10.1093/mnras/stu879|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|alea=3|zenbakia=443|issn=1365-2966|doi=10.1093/mnras/stu879|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
Esne Bidearen eta Andromedaren galaxiek 4.000 edo 5.000 milioi urte barru [[Andromeda-Esne Bidea talka|talka]] egitea espero da,<ref>{{Erreferentzia|izena=Riccardo|abizena=Schiavi|izenburua=Future merger of the Milky Way with the Andromeda galaxy and the fate of their supermassive black holes|orrialdeak=A30|abizena2=Capuzzo-Dolcetta|abizena3=Arca-Sedda|abizena4=Spera|izena2=Roberto|izena3=Manuel|izena4=Mario|data=2020-10|url=http://dx.doi.org/10.1051/0004-6361/202038674|aldizkaria=Astronomy & Astrophysics|zenbakia=642|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361/202038674|sartze-data=2021-05-28}}</ref> [[galaxia eliptiko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Cowen|izenburua=Hubble Telescope Eyes a Milky Way Squirt|orrialdeak=5|data=1995-01-07|url=http://dx.doi.org/10.2307/3979069|aldizkaria=Science News|alea=1|zenbakia=147|issn=0036-8423|doi=10.2307/3979069|sartze-data=2021-05-28}}</ref> erraldoi bat edo [[galaxia lentikular]]<ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=Junko|abizena=Ueda|izenburua=COLD MOLECULAR GAS IN MERGER REMNANTS. I. FORMATION OF MOLECULAR GAS DISKS|orrialdeak=1|abizena2=Iono|abizena3=Yun|abizena4=Crocker|abizena5=Narayanan|abizena6=Komugi|abizena7=Espada|abizena8=Hatsukade|abizena9=Kaneko|izena2=Daisuke|izena3=Min S.|izena4=Alison F.|izena5=Desika|izena6=Shinya|izena7=Daniel|izena8=Bunyo|izena9=Hiroyuki|data=2014-08-12|url=http://dx.doi.org/10.1088/0067-0049/214/1/1|aldizkaria=The Astrophysical Journal Supplement Series|alea=1|zenbakia=214|issn=1538-4365|doi=10.1088/0067-0049/214/1/1|sartze-data=2021-05-28}}</ref> handi bat sortzeko bat eginez. 3,4ko [[Itxurazko magnitude|itxurazko magnitudearekin]], Andromedaren galaxia [[Messier sistema|Messier objektu]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Apparent Magnitude – Visual Magnitude|argitaletxea=Springer New York|orrialdeak=31–31|data=2016|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-1-4419-8071-7_100009|aldizkaria=Encyclopedia of Color Science and Technology|isbn=978-1-4419-8070-0|sartze-data=2021-05-28}}</ref> distiratsuenen artean dago, Lurretik begi hutsez ilargirik gabeko gauetan ikusgarri bihurtzen duena,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=M 31, M 32 & M 110|hizkuntza=en|data=2016-10-15|url=https://messierobjects101.com/messier-object-m31-m32-m110-andromeda-galaxy/|aldizkaria=Messier Objects Mobile -- Charts, Maps & Photos|sartze-data=2021-05-28}}</ref> baita [[Argi kutsadura|argi-kutsadura]] moderatua duten guneetatik ikusten denean ere.
 
== Behaketen historia ==
30. lerroa:
964 inguruan, [[Abd ar-Rahman as-Sufi|Abd al-Rahman al-Sufi]] [[persiar]] astronomoa izan zen Andromedaren galaxia deskribatu zuen lehena. ''Izar finkoen liburuan'' "orban nebulosa" bezala aipatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ihsan|abizena=Hafez|izenburua=Abd al-Rahman al-Sufi and his book of the fixed stars: a journey of re-discovery|argitaletxea=James Cook University|data=2010|url=https://researchonline.jcu.edu.au/28854/|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
Garaiko izar mapek, ''Hodei Txikia'' bezala etiketatu zuten.<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=George Robert|abizena=Kepple|izenburua=The night sky observers guide|argitaletxea=Willmann-Bell|data=(2000 printing)-|url=https://www.worldcat.org/oclc/39763730|isbn=0-943396-58-1|pmc=39763730|sartze-data=2021-05-28}}</ref> 1612an, [[Simon Marius]] astronomo alemaniarrak Andromedaren galaxiaren lehen deskribapen bat egin zuen behaketa teleskopikoetan oinarrituta.<ref>{{Erreferentzia|izena=Norman|abizena=Davidson|izenburua=Astronomy and the imagination : a new approach to man's experience of the stars|argitaletxea=Routledge & Kegan Paul|data=1987|url=https://www.worldcat.org/oclc/11029890|isbn=0-7102-0371-3|pmc=11029890|sartze-data=2021-05-28}}</ref> [[Pierre-Louis Moreau de Maupertuis|Pierre Louis Maupertuisek]] 1745ean orban lausoa uharte unibertso bat zela suposatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Immanuel|abizena=Kant|izenburua=Universal natural history and theory of the heavens or essay on the constitution and the mechanical origin of the whole universe according to Newtonian principles (1755)|argitaletxea=Cambridge University Press|orrialdeak=182–308|url=http://dx.doi.org/10.1017/cbo9781139014380.007|aldizkaria=Kant: Natural Science|isbn=978-1-139-01438-0|sartze-data=2021-05-28}}</ref> 1764an, [[Charles Messier|Charles Messierrek]] Andromeda M31 objektu bezala katalogatu zuen, eta Marius aurkitzaile bezala behar ez bezala egiaztatu zuen, begi hutsez ikus zitekeen arren. 1785ean, [[William Herschel]] astronomoak, Andromeda nukleoan, tonu gorrixka ahul bat ikusi zuen. Andromeda, "[[Nebulosa]] handi" guztien artean hurbilena zela uste zuen, eta, nebulosaren kolore eta magnitudean oinarrituta, oker, [[Sirius|Sirioren]] distantzia baino 2.000 aldiz gehiago ez zela suposatu zuen, hau da, 18.000 [[Argi-urte|ly]] (5,5 [[Kiloparsec|kpc]]).<ref>{{Erreferentzia|izena=Herschel, William,|abizena=1738-1822.|izenburua=On the Construction of the Heavens. Read at the Royal Society.|data=1785|url=http://worldcat.org/oclc/559994941|pmc=559994941|sartze-data=2021-05-28}}</ref> 1850ean, [[William Parsons|William Parsonsek]], Rosseko hirugarren kondeak, Andromedaren [[Galaxia espiral|espiral egituraren]] lehen marrazkia egin zuen.
 
1864an, [[William Huggins|William Hugginsek]] Andromedaren [[Espektro (argipena)|espektroa]] gas-nebulosa batenaren ezberdina zela ikusi zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=W.|abizena=Huggins|izenburua=On the spectra of some of the fixed stars; and on the spectra of some of the nebulae|orrialdeak=73–81|abizena2=Miller|izena2=W. A.|data=1865-07-01|url=http://dx.doi.org/10.2475/ajs.s2-40.118.73|aldizkaria=American Journal of Science|alea=118|zenbakia=s2-40|issn=0002-9599|doi=10.2475/ajs.s2-40.118.73|sartze-data=2021-05-28}}</ref> Andromedaren espektroak [[frekuentzia]] segida bat erakusten du, objektu baten konposizio kimikoa identifikatzen laguntzen duten [[xurgapen lerro]] ilunekin gainjarria. Andromedaren espektroa banako izarren oso antzekoa da, eta hortik Andromedak izar izaera duela ondorioztatu zen. 1885ean, [[supernoba]] bat ikusi zen ([[S Andromedae]] bezala ezaguna) Andromedan, galaxia horretan behatutako lehena eta orain arte bakarra. Garai hartan, Andromeda gertuko objektu bat zela uste zen, eta, beraz, kausa, hain argitsua ez zen eta erlazionatua ez zegoen gertaera bat zela pentsatu zen, [[noba]] deitua, eta, ondorioz, "Nova 1885" deitu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=T. W.|abizena=Backhouse|izenburua=Nebula in Andromeda and Nova, 1885|orrialdeak=108–110|data=1888-01-13|url=https://doi.org/10.1093/mnras/48.3.108|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|alea=3|zenbakia=48|issn=0035-8711|doi=10.1093/mnras/48.3.108|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
160. lerroa:
 
== Nukleoa ==
[[Fitxategi:Double Nucleus of the Andromeda Galaxy (M31).tif|ezkerrera|thumb|Egitura bikoitza izan dezakeen Andromeda galaxiaren nukleoaren irudia. [[NASA]]<nowiki/>ren/[[Europako Espazio Agentzia|ESA]]<nowiki/>ren argazkia.]]
[[Fitxategi:Andromeda active core.jpg|thumb|Andromedaren galaxiaren nukleoaren kontzeptu artistikoa, zulo beltz supermasibo bat inguratzen duten izar gazte eta urdinen disko baten bidez bista bat erakutsiz. [[NASA]]<nowiki/>ren/[[Europako Espazio Agentzia|ESA]]<nowiki/>ren argazkia.]]
Andromedaren galaxiak bere erdian izar kumulu trinko eta trinko bat duela ezagutzen da. Tamaina handiko teleskopio batean, inguruko protuberantzia lausoenean txertatutako izar baten ikusizko inpresioa sortzen du. 1991n [[Hubble espazio teleskopioa]] erabili zen Andromeda galaxiaren barne nukleoaren irudiak lortzeko. Nukleoak 1,5 [[Parsec|pc]]-z (4,9 [[Argi-urte|ly]]) bereizitako bi kontzentrazio ditu. Kontzentraziorik distiratsuena, P1 bezala izendatua, galaxiaren erdigunetik desplazatua dago. Kontzentrazio ahulena, P2, galaxiaren benetako erdian dago, eta 3-5 × 10<sup>7</sup> <var>M</var><sub>☉</sub>-ko [[zulo beltz]] bat du 1993an,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Kinematic detection of the double nucleus in M31|data=1995-11-01|url=http://dx.doi.org/10.1093/mnras/277.1.l21|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|issn=1365-2966|doi=10.1093/mnras/277.1.l21|sartze-data=2021-05-28}}</ref> eta 1,1-2,3 × 10<sup>8</sup> <var>M</var><sub>☉</sub>-ko zulo beltz bat 2005ean.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ralf|abizena=Bender|izenburua=HSTSTIS Spectroscopy of the Triple Nucleus of M31: Two Nested Disks in Keplerian Rotation around a Supermassive Black Hole|orrialdeak=280–300|abizena2=Kormendy|abizena3=Bower|abizena4=Green|abizena5=Thomas|abizena6=Danks|abizena7=Gull|abizena8=Hutchings|abizena9=Joseph|izena2=John|izena3=Gary|izena4=Richard|izena5=Jens|izena6=Anthony C.|izena7=Theodore|izena8=J. B.|izena9=C. L.|data=2005-09-20|url=http://dx.doi.org/10.1086/432434|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=1|zenbakia=631|issn=0004-637X|doi=10.1086/432434|sartze-data=2021-05-28}}</ref> Materialaren abiadura 160 [[Metro segundoko|km/s]] (99 mi/s) neurtzen da.<ref>{{Erreferentzia|izena=Karl|abizena=Gebhardt|izenburua=A Relationship Between Nuclear Black Hole Mass and Galaxy Velocity Dispersion|orrialdeak=L13–L16|abizena2=Bender|abizena3=Bower|abizena4=Dressler|abizena5=Faber|abizena6=Filippenko|abizena7=Green|abizena8=Grillmair|abizena9=Ho|izena2=Ralf|izena3=Gary|izena4=Alan|izena5=S. M.|izena6=Alexei V.|izena7=Richard|izena8=Carl|izena9=Luis C.|data=2000-08-10|url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0006289|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=1|zenbakia=539|doi=10.1086/312840|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
[[Fitxategi:M31 Core in X-rays.jpg|thumb|Andromeda galaxiaren erdigunearen irudia, [[X Izpiko Chandra Behatokia|x izpiko Chandra teleskopioak]] lortua. X izpien zenbait iturri, ziuraski x izpien izar bitarrak, galaxiaren erdialdeko zatian, puntu horixka bezala agertzen dira. Erdialdeko iturri urdina [[Zulo beltz supermasibo|zulo beltz supermasiboaren]] posizioan dago.]]
Ikusitako nukleo bikoitza, P1, [[orbita eszentriko]] batean, erdiko zulo beltzaren inguruko izar disko baten proiekzioa den azal daitekeela proposatu da.<ref name=":13">{{Erreferentzia|izena=Scott|abizena=Tremaine|izenburua=An Eccentric-Disk Model for the Nucleus of M31|orrialdeak=628|data=1995-08|url=http://dx.doi.org/10.1086/117548|aldizkaria=The Astronomical Journal|zenbakia=110|issn=0004-6256|doi=10.1086/117548|sartze-data=2021-05-28}}</ref> Eszentrikotasuna, izarrak, [[Apside|apozentro]] orbitalean mantentzen direla da, izar kontzentrazio bat sortuz. P2k a [[Izarren sailkapena|espektro klaseko]] izar beroen disko trinko bat ere badu. A izarrak ez dira nabariak iragazki gorrienetan, baina argi urdin eta ultramorean nukleoa menderatzen dute, P2k P1 baino nabarmenagoa ematen duelarik.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=News Releases|hizkuntza=en|url=http://hubblesite.org/home/news/news-releases|aldizkaria=HubbleSite.org|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
Bere aurkikuntzaren hasieran, nukleo bikoitzaren zatirik distiratsuena, Andromedaren galaxiak "kanibalizatutako" galaxia txiki baten hondarra zela zioen hipotesia planteatu zen arren,<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Physics News Update Number 138 - THE ANDROMEDA GALAXY HAS A DOUBLE NUCLEUS|data=2009-08-15|url=https://web.archive.org/web/20090815062838/http://www.aip.org/pnu/1993/split/pnu138-2.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-05-28}}</ref> hau jada ez da azalpen bideragarritzat hartzen, neurri handi batean, mota honetako nukleo batek, oso bizitza laburra izango lukeelako, erdiko zulo beltzaren [[Itsasaldiaren indar|mareak eragindako asalduraren]] ondorioz. Hau partzialki konpon daitekeen arren, P1ak bere zulo beltza izango balu egonkortzeko, P1n dagoen izarren banaketak ez du bere erdian zulo beltz bat egotea iradokitzen.<ref name=":13" />
 
== Iturri diskretuak ==
[[Fitxategi:PIA20061 - Andromeda in High-Energy X-rays, Figure 1.jpg|ezkerrera|thumb|384x384px|Andromedaren galaxia, energia handiko x izpietan eta argi ultramorean (2016ko urtarrilaren 5ean argitaratua).]]
Dirudienez, 1968ko amaieran Andromedako galaxiatik ez zen [[X izpi|x izpirik]] atzeman.<ref>{{Erreferentzia|izena=M.|abizena=Fujimoto|izenburua=Correlation between the densities of X-ray sources and interstellar gas|orrialdeak=64–83|abizena2=Hayakawa|abizena3=Kato|izena2=S.|izena3=T.|data=1969-05|url=http://dx.doi.org/10.1007/bf00651263|aldizkaria=Astrophysics and Space Science|alea=1|zenbakia=4|issn=0004-640X|doi=10.1007/bf00651263|sartze-data=2021-05-28}}</ref> 1970eko urriaren 20an globoan egindako hegaldi batek Andromedaren galaxiatik zetozen x izpi gogor detektagarrientzako goiko muga bat ezarri zuen.<ref>{{Erreferentzia|izena=L. E.|abizena=Peterson|izenburua=Hard Cosmic X-Ray Sources|orrialdeak=51|data=1973|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1973IAUS...55...51P|zenbakia=55|sartze-data=2021-05-28}}</ref> [[Swift (satelitea)|Swift]] BAT all-sky zundaketak arrakastaz detektatu zituen x izpi gogorrak, galaxiaren erdigunetik 6 arkosegundora zegoen eskualde batetik zetozenak. Ondoren, 25 keV baino gehiagoko igorpena [[3XMM J004232.1+411314]] izeneko iturri bakar batetik zetorrela aurkitu zen, eta izar baten materia objektu trinko bat ([[Neutroi-izar|neutroi izar]] bat edo zulo beltz bat) duen sistema bitar bat bezala identifikatu zen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Martino|abizena=Marelli|izenburua=Discovery of Periodic Dips in the Brightest Hard X-Ray Source of M31 with EXTraS|orrialdeak=L27|abizena2=Tiengo|abizena3=Luca|abizena4=Salvetti|abizena5=Saronni|abizena6=Sidoli|abizena7=Paizis|abizena8=Salvaterra|abizena9=Belfiore|izena2=Andrea|izena3=Andrea De|izena4=David|izena5=Luca|izena6=Lara|izena7=Adamantia|izena8=Ruben|izena9=Andrea|data=2017-12-11|url=http://dx.doi.org/10.3847/2041-8213/aa9b2e|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=2|zenbakia=851|issn=2041-8213|doi=10.3847/2041-8213/aa9b2e|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
Ordutik, Andromedako galaxian x izpien iturri ugari aurkitu dira, [[Europako Espazio Agentzia|Europako Espazio Agentziaren]] XMM-Newton orbitan dagoen behatokiaren behaketei esker. Robin Barnard ''et al.''-ek planteatzen duten hipotesiaren arabera, zulo beltzak edo [[Neutroi-izar|neutroi izar]] hautagaiak dira, sartzen den gasa milioika [[Kelvin (unitatea)|kelvinetara]] berotzen dutenak eta x izpiak igortzen dituztenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=R.|abizena=Barnard|izenburua=Artificial variability in XMM‐Newton observations of X‐ray sources: M31 as a case study|argitaletxea=American Institute of Physics|abizena2=Trudolyubov|abizena3=Haswell|abizena4=Kolb|abizena5=Osborne|abizena6=Priedhorsky|izena2=S.|izena3=C. A.|izena4=U. C.|izena5=J. P.|izena6=W. H.|data=2007|url=http://dx.doi.org/10.1063/1.2774929|doi=10.1063/1.2774929|sartze-data=2021-05-28}}</ref> [[NuSTAR]] espazio misioaren behaketa kanpaina batek mota honetako 40 objektu identifikatu zituen galaxian.<ref>{{Erreferentzia|abizena=https://jpl.nasa.gov|izenburua=Andromeda Galaxy Scanned with High-Energy X-ray Vision|hizkuntza=en|url=https://www.jpl.nasa.gov/news/andromeda-galaxy-scanned-with-high-energy-x-ray-vision|aldizkaria=NASA Jet Propulsion Laboratory (JPL)|sartze-data=2021-05-28}}</ref> 2012an, Andromedaren galaxian [[Quasar|mikrokuasar]] bat detektatu zen, zulo beltz txikiago batetik datorren irrati-bolada bat. Guraso-zulo beltza erdigune galaktikotik gertu dago eta 10 <var>M</var><sub>☉</sub> inguru ditu. [[Europako Espazio Agentzia|Europako Espazio Agentziaren]] XMM-Newton zundak bildutako datuei esker aurkitu zen, eta, ondoren, [[Swift (satelitea)|Gamma izpien Swift Misioak]] eta [[X Izpiko Chandra Behatokia|X Izpien Chandra Behatokiak]], [[Very Large Array|Very Large Arrayk]] eta [[Very Long Baseline Array|Very Long Baseline Arrayk]] behatu zuten. Mikrokoadrarra, Andromeda galaxiaren barnean behatutako lehena izan zen, eta lehena Esne Bidetik kanpo.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Microquasar in Andromeda Galaxy Amazes Astronomers {{!}} Astronomy {{!}} Sci-News.com|hizkuntza=en-US|url=http://www.sci-news.com/astronomy/article00779.html|aldizkaria=Breaking Science News {{!}} Sci-News.com|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
== Kumulu globularrak ==
[[Fitxategi:Star cluster in the Andromeda galaxy.jpg|thumb|Izarren kumuluak Andromeda galaxian.<ref>{{Erreferentzia|abizena=information@eso.org|izenburua=Star cluster in the Andromeda galaxy|hizkuntza=en|url=https://www.spacetelescope.org/images/opo1518a/|aldizkaria=www.spacetelescope.org|sartze-data=2021-05-28}}</ref>]]
Andromeda galaxiari lotutako 460 [[kumulu globular]] inguru daude.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pauline|abizena=Barmby|izenburua=M31 Globular Clusters in the [ITAL]HUBBLE SPACE TELESCOPE[/ITAL][ITAL]Hubble Space Telescope[/ITAL] Archive. I. Cluster Detection and Completeness|orrialdeak=2458–2468|abizena2=Huchra|izena2=John P.|data=2001-11|url=http://dx.doi.org/10.1086/323457|aldizkaria=The Astronomical Journal|alea=5|zenbakia=122|issn=0004-6256|doi=10.1086/323457|sartze-data=2021-05-28}}</ref> Kumulu hauetatik masiboena, [[Mayall II]] bezala identifikatua, Globular One ezizena duena, galaxien [[Tokiko Taldea|Tokiko Taldean]] ezagutzen den beste edozein kumulu globularrek baino argitasun handiagoa du.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=HubbleSite - Hubble Spies Globular Cluster in Neighboring Galaxy - 4/24/1996|data=2006-07-01|url=https://web.archive.org/web/20060701083419/http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/1996/11/|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-05-28}}</ref> Milioika izar ditu eta [[Omega Centauri]] baino bi aldiz argitsuagoa da, Esne Bidean ezagutzen den kumulu globularrik distiratsuena. Bat Globularrak (edo G1) zenbait izar-populazio ditu, eta egitura masiboegia globular arrunt batentzat. Horregatik, batzuen ustez, G1 Andromedak iragan urrun batean kontsumitu zuen [[galaxia nano]] baten nukleo hondarra da.<ref>{{Erreferentzia|izena=G.|abizena=Meylan|izenburua=Mayall II = G1 in M31: Giant Globular Cluster or Core of a Dwarf Elliptical Galaxy?|orrialdeak=830–841|abizena2=Sarajedini|abizena3=Jablonka|abizena4=Djorgovski|abizena5=Bridges|abizena6=Rich|izena2=A.|izena3=P.|izena4=S. G.|izena5=T.|izena6=R. M.|data=2001-08|url=http://dx.doi.org/10.1086/321166|aldizkaria=The Astronomical Journal|alea=2|zenbakia=122|issn=0004-6256|doi=10.1086/321166|sartze-data=2021-05-28}}</ref> Distira handiena duen globularra [[G76]] da, hego-mendebaldeko besoaren ekialdeko erdian dagoena.<ref name=":12" /> Beste kumulu globular masibo bat, 037-B327 deitua eta 2006an aurkitua Andromedako galaxiaren [[Izarrarteko hautsa|izarrarteko hautsagatik]], G1 baino masiboagoa zela uste zen, eta Talde Lokaleko kumulu handiena,<ref>{{Erreferentzia|izena=J.|abizena=Ma|izenburua=A ‘super’ star cluster grown old: the most massive star cluster in the Local Group|orrialdeak=1443–1450|abizena2=De Grijs|abizena3=Yang|abizena4=Zhou|abizena5=Chen|abizena6=Jiang|abizena7=Wu|abizena8=Wu|izena2=R.|izena3=Y.|izena4=X.|izena5=J.|izena6=Z.|izena7=Z.|izena8=J.|data=2006-04-13|url=http://dx.doi.org/10.1111/j.1365-2966.2006.10231.x|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|alea=3|zenbakia=368|issn=0035-8711|doi=10.1111/j.1365-2966.2006.10231.x|sartze-data=2021-05-28}}</ref> baina, beste ikerketa batzuek, benetan, G1en antzeko propietateak dituela frogatu dute.<ref>{{Erreferentzia|izena=Judith G.|abizena=Cohen|izenburua=The Not So Extraordinary Globular Cluster 037-B327 in M31|orrialdeak=L21–L23|data=2006-11-21|url=http://dx.doi.org/10.1086/510384|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=1|zenbakia=653|issn=0004-637X|doi=10.1086/510384|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
Esne Bideko kumulu globularrak ez bezala, adin dispertsio erlatiboki baxua erakusten dutenak, Andromedako Galaxiako kumulu globularrek adin tarte askoz handiagoa dute: galaxia bera bezalako sistema zaharretatik hasi eta sistema askoz gazteagoetaraino, ehunka milioi urte eta bost mila milioi urte bitartean dituztenak.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Burstein|izenburua=Globular Cluster and Galaxy Formation: M31, the Milky Way, and Implications for Globular Cluster Systems of Spiral Galaxies|orrialdeak=158–166|abizena2=Li|abizena3=Freeman|abizena4=Norris|abizena5=Bessell|abizena6=Bland‐Hawthorn|abizena7=Gibson|abizena8=Beasley|abizena9=Lee|izena2=Yong|izena3=Kenneth C.|izena4=John E.|izena5=Michael S.|izena6=Joss|izena7=Brad K.|izena8=Michael A.|izena9=Hyun‐chul|data=2004-10-10|url=http://dx.doi.org/10.1086/423334|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=1|zenbakia=614|issn=0004-637X|doi=10.1086/423334|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
2005ean, astronomoek izar kumulu erabat berri bat aurkitu zuten Andromedako galaxian. Aurkitu berri diren kumuluek ehunka mila izar dituzte, kumulu globularretan aurki daitekeen kopuruaren antzekoa. Kumulu globularretatik bereizten dituena da askoz handiagoak direla -ehunka argi-urteko diametroa- eta ehunka aldiz ez hain trinkoak. Beraz, izarren arteko distantziak askoz handiagoak dira aurkitu berri diren kumulu hedatuetan.<ref>{{Erreferentzia|izena=A. P.|abizena=Huxor|izenburua=A new population of extended, luminous star clusters in the halo of M31|orrialdeak=1007–1012|abizena2=Tanvir|abizena3=Irwin|abizena4=Ibata|abizena5=Collett|abizena6=Ferguson|abizena7=Bridges|abizena8=Lewis|izena2=N. R.|izena3=M. J.|izena4=R.|izena5=J. L.|izena6=A. M. N.|izena7=T.|izena8=G. F.|data=2005-07|url=http://dx.doi.org/10.1111/j.1365-2966.2005.09086.x|aldizkaria=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|alea=3|zenbakia=360|issn=0035-8711|doi=10.1111/j.1365-2966.2005.09086.x|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
== Hurbileko Galaxiak eta Sateliteak ==
[[Fitxategi:M31 09-01-2011.jpg|thumb|262x262px|[[Messier 32]] erdiraketaren ezkerraldean dago, [[Messier 110]] erdiraketaren eskuinaldean.]]
Esne Bideak bezala, Andromedaren galaxiak [[galaxia sateliteak]] ditu, 20 [[galaxia nano]] baino gehiagoz osatuak. Galaxia satelite ezagunenak eta behatzeko errazenak [[Messier 32|M32]] eta [[Messier 110|M110]] dira. Gaur egungo proben arabera, badirudi M32k Andromedako galaxiarekin hurbileko topaketa bat izan zuela iraganean. Litekeena da M32 galaxia handiago bat izan izana, M31k bere izar diskoa kendu ziona eta nukleoaren eskualdeko izar eraketaren gehikuntza handi bat jasan zuena, nahiko oraintsu arte iraun zuena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Kenji|abizena=Bekki|izenburua=A New Formation Model for M32: A Threshed Early-Type Spiral Galaxy?|orrialdeak=L39–L42|abizena2=Couch|abizena3=Drinkwater|abizena4=Gregg|izena2=Warrick J.|izena3=Michael J.|izena4=Michael D.|data=2001-08-10|url=http://dx.doi.org/10.1086/323075|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=1|zenbakia=557|issn=0004-637X|doi=10.1086/323075|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
M110 Andromedaren galaxiarekin ere elkarreraginean ari dela dirudi, eta astronomoek, azken honen haloan, satelite galaxia hauek kendu dituztela diruditen metal aberatseko izar korronte bat aurkitu dute.<ref>{{Erreferentzia|izena=Rodrigo|abizena=Ibata|izenburua=A giant stream of metal-rich stars in the halo of the galaxy M31|orrialdeak=49–52|abizena2=Irwin|abizena3=Lewis|abizena4=Ferguson|abizena5=Tanvir|izena2=Michael|izena3=Geraint|izena4=Annette M. N.|izena5=Nial|data=2001-07|url=http://dx.doi.org/10.1038/35083506|aldizkaria=Nature|alea=6842|zenbakia=412|issn=0028-0836|doi=10.1038/35083506|sartze-data=2021-05-28}}</ref> M110k hautsezko errei bat du, izar eraketa berria edo bidean dagoena adieraz dezakeena.<ref>{{Erreferentzia|izena=L. M.|abizena=Young|izenburua=Properties of the Molecular Clouds in NGC 205|orrialdeak=2460–2470|data=2000-11|url=http://dx.doi.org/10.1086/316806|aldizkaria=The Astronomical Journal|alea=5|zenbakia=120|issn=0004-6256|doi=10.1086/316806|sartze-data=2021-05-28}}</ref> M32k ere izar populazio gazte bat du.<ref>{{Erreferentzia|izena=Pavlo|abizena=Rudenko|izenburua=INTERMEDIATE-AGE CLUSTERS IN A FIELD CONTAINING M31 AND M32 STARS|orrialdeak=1985–1989|abizena2=Worthey|abizena3=Mateo|izena2=Guy|izena3=Mario|data=2009-11-10|url=http://dx.doi.org/10.1088/0004-6256/138/6/1985|aldizkaria=The Astronomical Journal|alea=6|zenbakia=138|issn=0004-6256|doi=10.1088/0004-6256/138/6/1985|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
[[Triangeluko galaxia|Triangeluko Galaxia]], Andromedatik 750.000 argi-urteko distantziara dagoen galaxia ez nano bat da. Gaur egun, Andromedaren satelite bat ote den ez da ezagutzen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Messier Object 33|url=https://www.messier.seds.org/m/m033.html|aldizkaria=www.messier.seds.org|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
2006an aurkitu zen bederatzi galaxia satelite Andromeda galaxiaren nukleoa zeharkatzen duen plano batean daudela; ez daude ausaz jarriak interakzio independenteetatik espero zitekeen bezala. Honek sateliteentzako marea jatorri komun bat adieraz lezake.<ref>{{Erreferentzia|izena=Andreas|abizena=Koch|izenburua=The Anisotropic Distribution of M31 Satellite Galaxies: A Polar Great Plane of Early-type Companions|orrialdeak=1405–1415|abizena2=Grebel|izena2=Eva K.|data=2006-03|url=http://dx.doi.org/10.1086/499534|aldizkaria=The Astronomical Journal|alea=3|zenbakia=131|issn=0004-6256|doi=10.1086/499534|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
== PA-99-N2 ekitaldia eta balizko exoplaneta galaxian ==
[[PA-99-N2]] 1999an Andromedako galaxian detektatutako mikrolente gertaera bat izan zen. Azalpenetako bat erraldoi gorri baten lente grabitazionala da, izar batek eguzkiarena halako 0,02 eta 3,6 arteko masa duena, izarra, ziuraski, planeta batek orbitatua dagoela iradoki zuena. Balizko exoplaneta honek Jupiterrena baino 6,34 aldiz masa handiagoa izango luke. Azkenean baieztatzen bada, aurkitutako lehen [[planeta estragalaktikoa]] izango litzateke. Hala ere, gerora anomaliak aurkitu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jin H.|abizena=An|izenburua=The Anomaly in the Candidate Microlensing Event PA‐99‐N2|orrialdeak=845–857|abizena2=Evans|abizena3=Kerins|abizena4=Baillon|abizena5=Calchi Novati|abizena6=Carr|abizena7=Creze|abizena8=Giraud‐Heraud|abizena9=Gould|izena2=N. W.|izena3=E.|izena4=P.|izena5=S.|izena6=B. J.|izena7=M.|izena8=Y.|izena9=A.|data=2004-02|url=http://dx.doi.org/10.1086/380820|aldizkaria=The Astrophysical Journal|alea=2|zenbakia=601|issn=0004-637X|doi=10.1086/380820|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
== Andromeda-Esne Bidea talka ==
[[Fitxategi:Andromeda and Milky Way collision.ogv|thumb|286x286px|Ordenagailuz sortutako irudien bidezko talkaren [[NASA]]<nowiki/>ren kontzepzio bat]]
Andromedako galaxia Esne Bidetik 110 kilometro segundoko (68 milia segundoko) distantziara dago.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ron|abizena=Cowen|izenburua=Andromeda on collision course with the Milky Way|data=2012-05-31|url=http://dx.doi.org/10.1038/nature.2012.10765|aldizkaria=Nature|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature.2012.10765|sartze-data=2021-05-28}}</ref> Eguzkiarekiko 300 km/s-ko hurbilketa neurtu da (190 mi/s),<ref name=":9" /> Eguzkiak galaxiaren erdigunearen inguruan 225 km/s-ko abiaduran orbitatzen baitu (140 mi/s). Honen ondorioz, Andromedaren galaxia, [[Urdineranzko lerrakuntza|desplazamendu urdina]] duten 100 galaxia behagarrietako bat da.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Apart from Andromeda, are any other galaxies moving towards us? - Space Facts – Astronomy, the Solar System & Outer Space - All About Space Magazine|hizkuntza=en|data=2021-05-21|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Andromeda_Galaxy&oldid=1024382953|sartze-data=2021-05-28|encyclopedia=Wikipedia}}</ref> Andromedako Galaxiaren abiadura tangentziala edo albokoa, Esne Bidearekiko, hurbilketa abiadura baino erlatiboki txikiagoa da, eta, beraz, 4.000 milioi urte barru Esne Bidearekin zuzenean talka egitea espero da. Talkaren emaitza posible bat galaxiak bat egitea da, [[galaxia eliptiko]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Ron|abizena=Cowen|izenburua=Andromeda on collision course with the Milky Way|data=2012-05-31|url=http://dx.doi.org/10.1038/nature.2012.10765|aldizkaria=Nature|issn=0028-0836|doi=10.1038/nature.2012.10765|sartze-data=2021-05-28}}</ref> erraldoi bat edo, beharbada, [[disko galaxia]]<ref name=":11" /> handi bat sortzeko. Horrelako gertaerak ohikoak dira [[Galaxia talde|galaxia taldeen]] artean. [[Lurra|Lurraren]] eta [[Eguzki-sistema|Eguzki Sistemaren]] norakoa, talka gertatuz gero, gaur egun ezezaguna da. Galaxiak bat egin aurretik, Eguzki Sistema Esne Bidetik kanporatua izateko edo Andromedako galaxiara batzeko aukera txiki bat dago.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Here's What Happens When We Allow Facial Recognition Technology in Our Schools|url=http://dx.doi.org/10.1163/2210-7975_hrd-9970-20180120|aldizkaria=Human Rights Documents Online|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
== Behaketa amateurra ==
Andromedaren galaxia urruneneko objektua da, eta begi hutsez ikus daitekeen Esne Bidetik kanpoko galaxia kiribil bakarra.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Can you see other galaxies without a telescope?|url=https://starchild.gsfc.nasa.gov/docs/StarChild/questions/question15.html|aldizkaria=starchild.gsfc.nasa.gov|sartze-data=2021-05-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Here are 2 easy ways to find the Andromeda galaxy {{!}} Tonight {{!}} EarthSky|hizkuntza=en-US|data=2020-09-16|url=https://earthsky.org/tonight/find-the-andromeda-galaxy-in-autumn/|aldizkaria=earthsky.org|sartze-data=2021-05-28}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=How to See the Farthest Thing You Can See|hizkuntza=en-US|data=2015-09-09|url=https://skyandtelescope.org/observing/how-to-see-the-farthest-thing-you-can-see090920150909/|aldizkaria=Sky & Telescope|sartze-data=2021-05-28}}</ref> Galaxia zeruan kokatzen da, [[Cassiopeia (konstelazioa)|Casiopea]] eta [[Pegasus (konstelazioa)|Pegaso]] konstelazioei erreferentzia eginez. Andromeda hobeto ikusten da udazkeneko gauetan [[Ipar hemisferio|ipar hemisferioan]], altuera handira igarotzen denean, bere [[Zenit|punturik altuenera]] urriko gauerdi inguruan iristen delarik, eta bi ordu beranduago hilabetero. Gaueko lehen orduan, ekialdetik irteten da irailean, eta mendebaldetik jartzen da otsailean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=M31.html|url=http://www.physics.ucla.edu/~huffman/m31.html|aldizkaria=www.physics.ucla.edu|sartze-data=2021-05-28}}</ref> [[Hego hemisferio|Hego hemisferiotik]] Andromeda galaxia urria eta abendua bitartean ikus daiteke, eta iparraldetik hobeto ikusten da. [[Prismatikoak|Prismatikoek]], galaxiaren egitura handiago batzuk eta bere bi satelite distiratsuenak diren [[Messier 32|M32]] eta [[Messier 110|M110]] ikus ditzakete.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Watch Andromeda Galaxy Blossom in Binoculars|hizkuntza=en-US|data=2015-09-16|url=https://skyandtelescope.org/observing/watch-andromeda-blossom-in-binoculars091620151609/|aldizkaria=Sky & Telescope|sartze-data=2021-05-28}}</ref> Zaletu teleskopio batek Andromedaren diskoa, bere kumulu globular distiratsuenetako batzuk, hauts iluneko karrilak eta [[NGC 206]] izar hodei handia adieraz ditzake.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Globular Clusters in the Andromeda Galaxy|url=https://www.astronomy-mall.com/Adventures.In.Deep.Space/gcm31.htm|aldizkaria=www.astronomy-mall.com|sartze-data=2021-05-28}}</ref>
 
== Irudiak ==
<gallery mode="packed">
Fitxategi:The Great Andromeda Galaxy and Companions - Flickr - astrophotography andy.jpg
Fitxategi:A beginner's star-book; an easy guide to the stars and to the astronomical uses of the opera-glass, the field-glass and the telescope (1912) (14592347668).jpg
Fitxategi:Andromeda Galaxy - Astrophotography.jpg
Fitxategi:AndromidaM31.gif
Fitxategi:M31 - Andromeda Galaxy (Parkerbossier).jpg
Fitxategi:M31 - Andrómeda.jpg
Fitxategi:M31 MIR-RGB 2016s (27457664520).jpg
</gallery>
 
== Ikus, gainera ==