Hondamen natural: berrikuspenen arteko aldeak

[[Fenomeno natural]]ak ([[euri]]a, lurrikarak, [[urakan]]ak eta [[tsunami]]ak, besteak beste) hondamendi bihurtzen dira “normaltasun-muga” gainditzen dutenean, oro har [[parametro]] baten bidez neurtua dena. Fenomeno motaren arabera aldatzen da parametro hori, hala nola, [[momentu sismiko]]aren magnitudea, [[Richter eskala]] lurrikarentzat, [[Saffir-Simpson eskala]] urakanentzat, etab. Hondamendi baten ondorioak handitu egin daitezke [[lurralde antolakuntza]] txar baten ondorioz<ref>{{erreferentzia|url= https://www.euskadi.eus/contenidos/libro/lur_ingurumen_zientziak/es_10672/adjuntos/06UD.pdf |izenburua= Arrisku geologikoak |sartze-data=2021-3-26}}</ref>, edo segurtasun neurri, larrialdi plan eta alerta sistema faltagatik. Bestalde, azkenaldian zailagoa da zehazten hondamendi naturalen eta gizakiak eragindakoen edo areagotuen arteko desberdintasuna<ref>{{erreferentzia |hizkuntza=en | izenburua=Why natural disasters aren't all that natural | website=openDemocracy | data=2020-11-26 | url=https://www.opendemocracy.net/en/why-natural-disasters-arent-all-that-natural/ | sartze-data=2020-12-29}}</ref><ref>{{erreferentzia |hizkuntza=en | last1=Gould |first1=Kevin A. |last2=Garcia |first2=M. Magdalena |last3=Remes |first3=Jacob A.C. |izenburua=Beyond 'natural-disasters-are-not-natural': the work of state and nature after the 2010 earthquake in Chile |journal=Journal of Political Ecology |data=2016-12-1 |volume=23 |issue=1 |pages=93 |doi=10.2458/v23i1.20181 |doi-access=free }}</ref><ref>{{erreferentzia | hizkuntza=en | last=Smith | first=Neil | izenburua=There’s No Such Thing as a Natural Disaster | website=Items | data=2006-06-11 | url=https://items.ssrc.org/understanding-katrina/theres-no-such-thing-as-a-natural-disaster/ | sartze-data=2020-12-29}}</ref>, faktore ugarik parte hartzen baitu hondamendien sorreran, horien artean [[arkitektura|arkitekturak]]<ref>{{erreferentzia |hizkuntza=en | last1=Coburn |first1=Andrew W. |last2=Spence |first2=Robin JS |last3=Pomonis |first3=Antonios |chapter=Factors determining human casualty levels in earthquakes: mortality prediction in building collapse |pages=5989–5994 |chapter-url=https://www.iitk.ac.in/nicee/wcee/article/10_vol10_5989.pdf |izenburua=Proceedings of the tenth world conference on earthquake engineering |volume=10 |urtea=1992 |isbn=978-90-5410-060-7 }}</ref> [[su|suak]]a,<ref>{{erreferentzia |hizkuntza=en | izenburua=Wildfire Causes and Evaluations (U.S. National Park Service) | website=NPS.gov Homepage (U.S. National Park Service) | data=2018-11-27 | url=https://www.nps.gov/articles/wildfire-causes-and-evaluation.htm | sarrze-data=2020-12-29}}</ref><ref name="auto">{{erreferentzia |hizkuntza=en | last=DeWeerdt | first=Sarah | izenburua=Humans cause 96% of wildfires that threaten homes in the U.S. | website=Anthropocene | data=2020-09-15 | url=https://www.anthropocenemagazine.org/2020/09/humans-cause-most-wildfires-that-threaten-homes-in-the-united-states/ | sartze-data=2020-12-29}}</ref>, [[Baliabide natural|baliabideen kudeaketakudeaketak]]<ref name="auto" /><ref>{{erreferentzia |hizkuntza=en | last1=Smil |first1=Vaclav | izenburua=China's great famine: 40 years later |journal=BMJ |date=18 December 1999 |volume=319 |issue=7225 |orrialdeak=1619–1621 |doi=10.1136/bmj.319.7225.1619 |pmid=10600969 |pmc=1127087 }}</ref> eta are [[klima aldaketa|klima aldaketak]]<ref>{{erreferentzia |abizena=McGuire |izena=Bill |hizkuntza=en |izenburua=Waking the Giant: How a changing climate triggers earthquakes, tsunamis, and volcanoes |data=2012 |argitaletxe=Oxford University Press |isbn=978-0-19-959226-5 |url=https://1lib.eu/book/2583950/77162a }}{{Apurtutako esteka|date=maiatza 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Gertaera kaltegarri bat ez da hondamendi mailara igoko, baldin-eta populazio [[zaurgarri]] batean gertatzen ez bada.

Tornado bat sortzeko hiru osagai beharrezkoak dira: aire-masa bero eta hezea, beste aire-masa hotz eta idorra eta goranzko haizea. BeharrezkoakAipaturiko elementuak beharrezkoak badira ere, berez ez dituzte tornadoak sortzen, prozesua konplexuagoa baita. BereTornadoaren indarra neurtzeko [[Fujita eskala|Fujita-Pearson]] eskala erabiltzen da.

Antartidan izan ezik mundu osoan daude tornadoak baina leku batzuetan besteetan baino gehiago sortzen dira, Ameriketan bezalaesaterako.

Lehorteen eragineragile printzipalanagusia euri gaitzagabezia da. Hainbat hilabete edo zenbait urte ere iraun dezakete. Lehortea oso indartsuagogorra bada lurra [[arraildura|pitzaduraz]] bete eta basamortuko klimaklimaren bezalaantzeko geratzenbaldintzak dasortzen denadira.

LehorteakLehorteek hainbat zorigaitz eragiten dutedituzte:

* Basoetan zuhaitzak hil etaedo gaixotasungaixotasunek asko artzenjotzen dituzte

Lurrikarak, hainbat eskaletan neurtu ahal diraneur daitezke: [[Richter eskala]], momentuko magnitude eskala eta MSK eskala. Historia osoan zehar hainbat bider itzelezko lurrikarak egon dira milaka eta milaka pertsonei etxerik eta askori bizirik gabe uztean.

[[Luizi]] eta [[elur-jausi]]ak goitik beherako higidurahigidurak dadira, erorketak, batez ere elur, izotz, harkaitz, lur edo mendi-hegaleko landarediaren nahasketanahasketaz izanosatutako daitekeenamaterialena. Elur-jausien arrisku handiena neguan izaten da, kilometroak egin ditzakete, eta mendi-mazelaren erabateko suntsipena eragin, parean aurkitzen duen guztiarekinguztia txikituz. Luiziak lurrikarek, sumendi erupzioek edo inguruko eremuaren ezegonkortasunak eragin ditzakete. [[Lokatz]]- edo [[lohi]]-luiziak, luizi mota berezi bat dira, euri-jasen ondorioz lurrean sartzen den uraurak eragiten dutenakdituenak, lurra aldatuz eta irristatzea eraginez. Lurrikara, tsunami edo iraupen luzeko euriteen ondoren gertatzen dira lur-jausiak.

[[Uholde]]a urak normalean okupatzen ez duen eremu bat hartzen duenean gertatzen da, erreka eta ibaiek gainezka egiten dutenean, arruntetik ateratzen den itsas-mailaren ezohiko igoeragatik edo tsunamiengatik. Ibai-uholdea periodikoki leku batzuetan gertatzen den uholdeuholdea da.

PrehistorianAurre-historian hainbat eta hainbat uholde izugarri gertatu dira desglaziazioarengatik, eta gainera oraindik ere uholde erraldoiak eta ezin txarragoak gertatu dira (1959 Uruguai, 1972 New York…)

[[Tsunami]]ak itsasoan sortzen diren olatu erraldoiak dira. Tsunamiak jatorri ugariakugari dauzkate; itsasikara, itsaspeko sumendiak, luiziak… Baina tsunamien 90% 90 baino gehiago itsasikaren ondorioz dira.