Enpresa: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Rescuing 0 sources and tagging 4 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
Formato egokitzapenak |
||
49. lerroa:
== Enpresaburua ==
Enpresaburuak bereganatzen duen arriskuaz haraindi, beste [[teoria]] zenbaitek enpresaburuaren zeregina azaltzen saiatu dira. [[Alfred Marshall]]ek enpresaburuak bere antolakuntza edo kudeaketa ekartzen duela iradoki zuen, lurra, kapitala eta lanaz gainera "laugarren ekoizpen-faktorea" osatuz. [[Joseph Schumpeter]]en teorian, enpresaburuaren ezaugarri nagusia berritzailea izatea da: ekonomia orekan dagoenean, enpresaburuak ez du aparteko mozkinik lortzen eta enpresan berrikuntza bat sartzean ekonomia osoan sortzen den desorekaren ondorioz lortzen du aparteko saria. [[John Kenneth Galbraith]] ekonomialariak
Egun, [[globalizazio]]aren ondorioz, enpresak merkatuak etengabe sortzen duen [[informazio]]a aztertu behar du, gero eta zabalagoa eta konplexuagoa den errealitatean egokitasunez murgiltzeko. [[Teknologia]], [[antolakuntza]] eta [[kudeaketa]] arloetan sortzen diren berrikuntzak bereganatu eta enpresara egokitu ere egin behar ditu. Halatan, [[ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekinzale]] terminoa sortu da, sortzen diren dema eta aukera berriak aztertzen dituen pertsona izendatzeko, enpresaburuaren izaera dinamikoa nabarmenduz.
57. lerroa:
== Enpresaren antolakuntza ==
[[Fitxategi:Organization chart wide01.svg|thumb|300px|
[[Fitxategi:Organization chart long01.svg|thumb|150px|Antolaketa-egitura luzeko organigrama: agintaritza eta kontrol katea luzatu egiten da; kudeaketa lana zuzenagoa da, baino komunikazio zuzena eragotzi.]]
[[Antolakuntza]]-sistema zenbait eratu daitezke enpresa batean, formalizazio-maila, agintaritza-kate eta komunikazio-modu ezberdinekin. Muturreko bi antolakuntza-sistema bereiz daiteke enpresa batean: [[burokrazia]] eta
Garai berean, [[Henri Fayol|Henry Fayol]] ingeniariak antolakuntza-teoria garatu zuen,
Antolaketa-egiturak enpresako eragile eta sail edo departamentuen arteko aginte, komunikazio eta erantzukizun harremanak zehazten ditu. Antolaketa-egiturak zabalak edo estuak izan daitezke. Antolaketa-egitura zabaletan zuzendari batek sail anitz ditu bere mendean: horrela egitura arinagoa eta komunikazioa errazagoa bada ere, zuzendarien lana gehiegizkoa izan daiteke, sail asko kontrolatu behar baititu. Antolaketa-egitura estuetan aginte-maila anitz dago: zuzendaritzaren lana erraztu egiten da, bere mendean sail gutxi dituelako, baina komunikazioa zaildu egin daiteke. [[Hierarkia]]zko antolaketa-egitura hauekin batera, aholkularitza lana egiten duten sailak edo ''
Sail bakoitzaren ardurak finkatu edo departamentalizaziorako irizpide anitz dago: enpresako funtzioen arabera eratu daiteke, [[marketin]], [[finantzak|finantza]], [[ekoizpen (argipena)|ekoizpen]], [[kontabilitate]] eta [[giza baliabideak|giza-baliabideen]] sailak bereiziz, besteak beste; enpresak eskaintzen dituen produktu edo zerbitzuen arabera antola daiteke edota enpresa aritzen den eskualde edo bezeroen arabera. Enpresa barneko ekoizpen-azpiprozesuak kontuan hartuz ere egin daiteke
Nolanahi ere, antolakuntza formalaren parean, enpresa guztietan langileen arteko harreman pertsonalak (adiskidetasunezkoak eta ezinikusiak), komunikazio modu alternatiboak eta berehalako lankidetza ere badaude, antolakuntza informala osatzen dutenak.
[[Fitxategi:Organigrama eu 01.svg|thumb|erdian|650px|Enpresa bateko [[organigrama]]: departamentalizazioa funtzioen arabera ([[kontabilitate]]a, [[marketin]], [[finantzak]], [[giza baliabideak|giza-baliabideak]], [[Ikerkuntza eta garapena|I+G]], [[mantentze|mantenimendua]]) eta produktu motaren arabera (nekazaritza-tresnak, etxerako tresnak eta tresna industrialak) eratuta dago.]]
96 ⟶ 80 lerroa:
Oinarrian, enpresari [[sistema ekonomiko]] eta soziopolitikoak eragiten dio. Kapitalismoa edo merkatu-ekonomia, alde batetik, enpresa eta bertako ekoizpen-baliabideen jabego pribatuan eta enpresak sortu eta jarduteko askatasun-printzipioetan oinarritzen da. Horrela, gizabanakoaren ekimen askeak gizartearen aberastasuna eta ongizatea ekarriko dituztela esaten da, enpresa guztietan era optimoan zenbat ekoiztu eta zer [[prezio]]tan saldu behar den finkatuko duen [[merkatu]] orekatzaileari esker. Kapitalismoaren baitan, ordea, aldaera zenbait ere badago. Alde batetik badira [[estatu]]aren esku sartzea aldezten dutenak, enpresen jarduera askeak erregulatu eta kontrolatu nahian eta enpresa pribatuek ekoizten ez dituzten ondasunak eta zerbitzuak modu eraginkorrago batez eskaintzeko, gizartearen ongizatearen mesedetan. [[Liberalismo ekonomiko]]aren muturreko ikuspuntu baten arabera, berriz, estatuak ez du enpresen jardueren arlo ekonomikoan <ref>Orokorrean onartzen da, noski, estatuak enpresek eskaintzen dituzten produktuen eta euren jardueren segurtasuna erregulatu eta kontrolatu behar dela.</ref> inongo parte hartzerik izan behar.
Kapitalismoaren aurka eta [[marxismo]]aren ideologian oinarritua, [[komunismo]]a aldarrikatzen zuten herrialde zenbaitek ([[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]], [[Kuba]], [[Vietnam]], ...) ekonomia planifikatu baten alde egin zuten [[XX. mendea]]n zehar, enpresen sorrera eta funtzionamendua [[estatu]]aren esku utziz. Enpresa hauek, ordea, inefizientzia arazo handiak jasan zituzten, lehiakortasun-ezak zekarren desmotibazioaren eta burokrazia zentralizatu eta zurrun baten eraginez. Merkatu erregulatzaile bat ez egoteak ere prezio eta kopuruei buruzko erabaki egokiak hartzea eragozten zituen, produktu askoren eskasia ekarriz. Abantaila gisa, merkatuak izaten dituen gorabeheren mendean ez egotea aipa daiteke. Sistema komunistak zekartzan eragozpenei aurre egiteko, estatuaren kontroletik at eta langileek beraiek kudeatzen dituzten autogestio-enpresak ere izan dira, SESBeko [[kolkhoz]] enpresak esaterako, estatuaren jabetzakoak ziren
Sistema politikoaren egonkortasunak ere badu eragin nabarmena enpresen garapenean. [[Diktadura]], [[ustelkeria]] eta gutxieneko segurtasun juridikoa eskaintzen ez duten herrialdeetan enpresak berriak sortu eta daudenen proiketuak garatzeko inbertsioak uxatu egiten ditu. Era zehatzagoan, herrialde bateko [[zuzenbide]]ak eta enpresen inguruko erabaki politikoek enpresak garatu eta inbertsio berriak erakartzeko balio izaten dute, zerga-politikako
=== Ingurune ekonomiko orokorra ===
119 ⟶ 103 lerroa:
|urtea=1998}}</ref>.
|izenburua= Disneyland Parisen porrota
}}Enpresa batek [[koiuntura (ekonomia)|koiuntura ekonomikoa]] edo uneko egoera ekonomikoa zein ekonomia epe luzera eragiten duen egitura aztertu behar ditu bere jarduera kudeatzeko. Aztertu beharreko koiuntura-faktoreak [[ziklo ekonomiko]]a, [[inflazio]]a, [[trukaneurri]]ak eta [[langabezia]] dira, besteak beste. Egiturari buruz kontuan hartu beharreko faktoreak garapen eta industrializazio-maila, soldata-maila, langileen trebakuntza eta [[lehiakortasun]]a izaten dira. Koiunturak enpresak epe labur eta ertainera egin behar dituen inbertsioak edo burutu beharreko proiektu berriak baldintzatzen ditu. Herrialde bateko egitura ekonomikoak, berriz, enpresa berrien sorrera, atzerriko kapitalentzeko erakargarritasuna eta bertako enpresen [[deslokalizazio]]a eragin dezake. [[Globalizazio]]aren eraginez, enpresek euren jardueretarako ingurune ekonomiko eta soziopolitiko egokienak dituzten herrialdeak hautatzea ohikoa bilakatu da XX. mendearen bukaeratik. Adibidez, [[Mexiko]]ko ''maquiladora'' <small>(gaztelaniaz)</small> izeneko enpresen eredua (non arantzelik ordaindu gabe lehengaiak inportatu, bertako eskulan merkeaz baliatu eta produktu bukatuak esportatu egiten diren) mudu osora zabaldu da, [[Txinako Herri Errepublika|Txina]], [[India]] eta [[Afrika]]n. Globalizazioaren beste efektu bat enpresen nazioarteratzea izan da. Mundu osoan,
=== Ingurune zehatza ===
127 ⟶ 111 lerroa:
Merkatuaren egitura, [[monopolio]]a, [[oligopolio]]a edo [[konpetentzia monopolistiko]]a den alegia, funtsezko faktorea da enpresa baten jardunean, enpresa murgiltzen den konkurrentzia-giroa eragiten baitu. Monopolioan, merkatuan enpresa bakarra aritzen denean alegia, enpresak lehiakiderik izan ez eta neurri batean prezio altuak jartzeko abantaila izaten du. Monopolio bat sortzeko beste lehiakideentzat [[sarrera hesi|sarrera-hesiak]] izan behar dira, hala nola enpresa sortzeko egin beharreko inbertsio itzela, teknologia konplexua edo enpresak bere jardueran duen eraginkortasun konparatibo handia. Oligopolioetan lehiakide kopurua txikia eta konkurrentzia handia da: enpresa erne egon behar da beste lehiakideek nolako erabakiak hartzen dituzten behar bezalako erantzuna emateko. Konpententzia monopolistan lehiakide kopurua oso handia da, sarrera eta irteera hesiak txikiak dira, merkatuko egoerari buruzko informazioa nahiko gardena izaten da eta produktuak antzekoak izan arren, enpresak saiatzen dira horiek desberdintzen (askotan [[marka]] eta bestelako atributu ukiezinen bitartez), [[bezero (argipena)|bezeroa]] erakarri eta fidelizatzearren. Uneko merkatu-egitura gorabehera, enpresak lehikide berrien sarrera une oro aurreikusi behar du. Enpresak ekoizten duen produktu edo ematen duen zerbitzua mehatxatu dezaketen ordezko produktu eta zerbitzurik badagoen ere aztertu behar du. Lehiakideez gainera, enpresak [[bezero (argipena)|bezero]] eta [[hornitzaile]]en negoziazio-ahalmena ere kontuan hartu behar ditu. Adibidez, [[denda]] txiki batek hornitzaileek inposatzen dizkioten baldintza gogorrei aurre egiteko, beste denda txikiekin elkartu eta bere negoziazio-ahalmena handituko du.
Produktuak ekoizterakoan enpresak abantailak lor ditzake kostuetan, [[eskala-errendimendu|eskala-ekonomiak]],
|izena=Eduardo
|abizena=Bueno Campos
143 ⟶ 122 lerroa:
=== Ekoizpen-arloa ===
[[Fitxategi:PERT toimintaverkko5.jpg|thumb|320px|Enpresa bateko ekoizpenak bata bestearen ondoren egin beharreko lanak zein aldi berean burutu daitezkeenak barnehartzen ditu. Lan hauek behar bezala programatu eta atzerapenik ez sortzeko,
Ekoizpen-funtzioa, zentzu teknikoan harturik, enpresaren muinean kokatzen da, enpresak ''input'' edo lehengai zenbaitetatik [[ekoizpen-prozesu]]aren bitartez [[balio erantsi]]a duten [[ondasun|ondasun eta zerbitzuak]] ekoizten baititu funtsean. Hala ere, balio erantsia enpresaren beste arloetan ere sor daitekeela ohartu behar da, produktuak berezko balioaz gainera, besteak beste produktua aurkezteko moduak eta saldu ondorengo zerbitzuak ere balio erantsia gehitzen baitute.
150 ⟶ 129 lerroa:
Ekoizpen-prozesuaz gainera, ekoizpen-arloan hartu beharreko erabakiak ekoizpen-ahalmena (enpresa ekoizteko gauza izango den bolumenerako dimentsioa, alegia), lan-indarra (zenbat langile, bakoitzak egin beharreko lanak eta erantzukizunak, erredimenduak, ikuskapena), [[kalitate]]a (produktuak bete beharreko zehaztapenak zentzu teknikoan, kalitatea enpresa osoko arloetara zabaltzen den kontzeptua baita), [[inbentarioaren balorazio|inbentarioak]] eta [[lan-segurtasun]]a dira besteak beste. Kontuan hartu behar da ekoizpen-arloan hartu beharreko erabakiak estrategikoak (ekoizpen-prozesuaren dimentsioa, esaterako) eta taktikoak (jardueren programazioa, esaterako) izan daitezkeela.
=== Marketin-arloa ===
Aintzinean, bezeroa enpresaren salmenten iturri moduan soilik ikusten bazen ere, gaur egungo enpresaren filosofian bezeroaren beharrak asetzea funtsezkoa da konkurrentzia nagusi diren ingurunean, non bezeroak aukera zabalak dituen edozein ondasun edo zerbitzu eskuratzeko. [[Marketin]]a da bezeroaren beharrak asetzea helburutzat hartzen duen enpresa-arloa. Marketin arloak
▲Aintzinean, bezeroa enpresaren salmenten iturri moduan soilik ikusten bazen ere, gaur egungo enpresaren filosofian bezeroaren beharrak asetzea funtsezkoa da konkurrentzia nagusi diren ingurunean, non bezeroak aukera zabalak dituen edozein ondasun edo zerbitzu eskuratzeko. [[Marketin]]a da bezeroaren beharrak asetzea helburutzat hartzen duen enpresa-arloa. Marketin arloak [[merkatuaren ikerketa]]rekin abiaraziko du bere jarduera, merkatuak eskatzen dituen produktu eta zerbitzuak eta horien ezaugarriak zehazteko; ekoiztu beharreko produktuaren [[salmenta aurreikuspen]]a ere bere erantzunkizuna da. Produktua merkaturatzeko estrategietako bat [[merkatu-segmentazio]]a da, non enpresak merkatuko kontsumitzaile talde jakin eta zehatz bati bakarrik ekiten dio, bere beharrak kontuan hartuz, talde horren fideltasuna irabazi nahian. Produktuaren banaketa nolakoa izango den (dendak erabiliz, [[online]], ...) eta [[ontziratze]]a ere erabaki behar dira marketin-arloan. Prezio-politikan ere marketin-arloak badu bere zeregina, [[salmenta-sustapen]]aren bitartez adibidez. Produktuaren atributu fisikoetaz gainerak, marketinak [[marka]] ere lantzen duen eremu bat da. Produktua eta marka zabaltzeko, enpresak [[publizitate]]a erabiltzen du.
=== Finantza-arloa ===
167 ⟶ 144 lerroa:
=== Zuzendaritza ===
[[Zuzendaritza (
Bestalde, enpresaren antolaketa-egituran beste zuzendaritza-maila apalagoak izan daitezke, enpresa handietan batik bat; hala nola, marketin, finantza edo giza-baliabideen arloan. Arlo-zuzendaritza hauen funtzioa zuzendaritza nagusiarekin lankidetzan aritzea eta bertan hartzen diren erabakiak eta zehazten diren politikak eta programak egunez egun aurrera eramatea da. Zuzendaritza nagusiarentzat informazioa osatzea, txostenak osatuz, ere izaten dute eginkizun. Euren rola, beraz, [[administrazio|administratiboa]] dela esan daiteke, enpresaren egunez eguneko jardunean. Hartara, zuzendaritza gorenaren gaitasunak kontzeptualak eta lidergoarekin lotutakoak izan behar diren bitartean, administrazio-zuzendaritzak gaitasun teknikoak izan behar ditu batez ere. Hori guztia dela eta, antzinean enpresen buruzagitza jabearen esku soilik bazen ere, egun trebakuntza zorrotza duten pertsonak behar dira kudeaketa eta administrazioa behar bezala egiteko; era horretan, jabetza eta zuzendaritza bereizirik ageri dira egun eta enpresaren boterea [[teknokrazia]] baten esku geratu da kasu askotan.
183 ⟶ 160 lerroa:
Berrikuntzak [[merkaturatze]]a enpresen zeregin nagusia izan arren, badira ikerkuntzan eta garapenean ere aritzen direnik. Eta hiru arloen mugak definitzeko, hainbat saio egin dira azken hamarkadetan, nazioarteko eragileak ados jarri arte. Horrela sortu ziren [[Frascati Eskuliburua|Frascatiko Eskuliburua,]]<ref>{{erreferentzia|izena=Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE)|abizena=|urtea=2018|izenburua=Manual de Frascati 2015|argitaletxea=FECYT - Ministerio de Ciencia, Innocavión y Universidades|orrialdea=|orrialdeak=447|ISBN=NIPO: 057-17-100-0|hizkuntza=Es}}</ref> Ikerkuntza eta Garapenaren motak eta arloak sailkatzen zein aztertzen dituena, eta [[Osloko Eskuliburua]],<ref>{{erreferentzia|izena=Diego|abizena=Ruiz Quejido|urtea=2019|izenburua=Sistemas de gestión de la innovación|argitaletxea=Editor Antonio Madrid Vicente|orrialdea=|orrialdeak=466|ISBN=9788494891984|hizkuntza=Es}}</ref> berrikuntzari buruzko informazioa biltzeko eta aztertzeko nazioarteko gida nagusia.
Hain zuzen, eta orokorki aztertuta, enpresa gehienak soilik berrikuntza arlora murgiltzen dira, [[berrikuntza ireki]]a<nowiki/>ren kontzeptuan (''[[:en:Open_innovation|Open innovation]]'' bezala ezagutua)<ref>{{erreferentzia|izena=Henry|abizena=Chesbrough|urtea=2003|izenburua=Open Innovation: the new imperative for creating and profiting from technology.|argitaletxea=Harvard Business School Publishing|orrialdea=|orrialdeak=352|ISBN=9781578518371|hizkuntza=En}}</ref>. Horrek dakar, Ikerkuntza nagusiki [[Unibertsitate]]<nowiki/>en zeregina dela, eta Garapena [[Bizkaiko Zientzia eta Teknologia Parkea|Teknologi Zentroena]]. Halaber, enpresen artean sortutako [[kluster]]<nowiki/>retan ere, berrikuntza lankidetzan eginaz sinergiak lortzen dira<ref>{{erreferentzia|izena=Michael|abizena=Porter|urtea=2010|izenburua=Ventaja competitiva: creación y sostenimiento de un desarrollo superior|argitaletxea=Piramide|orrialdea=|orrialdeak=592|ISBN=9788436823219|hizkuntza=
Berrikuntza departamenduetan barne-ekintzailetza sustatzen da, katalogoko produktu zein zerbitzu berriak merkaturatzeko. Eta tarteka, baita, enpresa nagusiko dinamikatik kanpo arituko diren [[Enpresa Spin-off|spin-off edo enpresa berriak]] sortzen dituzte, sarritan beste enpresa batzuekin [[Jabetza pribatu|jabetza]] partekartuz.
199 ⟶ 176 lerroa:
Enpresaren faktore nagusietako, [[kapital (argipena)|kapitalarekin]] batera, [[lan]]a burutzen duten langilegoa da. Enpresak bere langileekin dituen harremanak modu zenbaitetan gauza daitezke. Enpresa kapitalistan langileek euren lana saltzen dute, [[soldata]] izeneko ordainsari baten trukean, enpresaren kudeaketan inongo parte hartzerik gabe. Gainera, [[marxismo]]an enpresaburuak langileak egindako lanaren balioaren zati bat bereganatzen duela baieztatzen da, kapitalismotik gainbalio hori enpresaburuak jarritako kapitalarengatiko ordainsaria dela adieraziz justifikatzen den bitartean. Enpresaburuen eta langileen arteko [[dialektika]] hori dela eta, bien arteko harremana gatazkatsua izan da historian. Kapitalismo modernoan, antzinako [[klase-borroka]] alde batera utzita, harreman hori langileen interesak defendatzen dituzten [[sindikatu]]en bitartez erregulatu da. Hala ere, maiz gertatzen da enpresaburuen eta langileen arteko gatazkak soldata eta lan-baldintzen eztabaidaren inguruan. Euren eskaeren alde langileek [[greba]]k egiteko eskubidea dute eta [[negoziazio kolektibo]]a enpresaburuekin funtsezko tresna izaten da enpresa eta langileen arteko [[lan harreman]]ak zehazteko.<ref>{{Cite aldizkari|izena=Jean-Paul|abizena=Tricart|urtea=2019|izenburua=Legislative implementation of European social partner agreements: challenges and debates|argitaletxea=European Trade Unions Institute- ETUI, Brussels|orrialdea=|orrialdeak=68|ISBN=1994-4446|hizkuntza=En}}</ref>
[[Hirugarren Industria Iraultza]]k eta XX. mendeko amaierak ekarritako globalizazioak ekoizpen-metodo berriak ekarri ditu, errendimendu hutsaren ordez [[kalitate]]a eta malgutasuna bultzatuz. Halatan, [[taylorismo]] eta [[fordismo]]an oinarritutako lehengo hierarkiazko antolaketa-egituren aldean, langileen esperientzia eta lankidetza eskatzen dituzten ekoizpen-prozesuak dira egun nagusi, [[toyotismo]] eta [[just-in-time]] metodoetan bezala esaterako. Kasu gehienetan, ordea, langileen partehartze zuzen honek ez du lan-baldintzetan hobekuntzarik ekarri eta esplotazio-modu berriak sortu ere egin dira, hala nola langileen prekarietatea, mugikortasuna, langilegoaren sailkapena eta lan-harremanen indibidualizazioa
Enpresa langileek beraiek kudeatzen dute beste kasu batzuetan. [[Kooperatiba]] izeneko enpresetan enpresaren jabeak langileak beraiek dira eta kudeaketari buruzko erabaki garrantzitsuenak beraiek hartzen dituzte modu [[demokrazia|demokratikoan]], zuzendarien esku [[administrazio]]a soilik utziz eta langileen soldatak parekatuz. Dena den, [[merkatu-ekonomia|merkatu ekonomian]] txertaturik jardun behar izateak kooperatibak praktika kapitalistak burutzera bultzatu ditu, jabeak ez diren eta ondorioz eskubide mugatuak dituzten langileak kontratatuz eta langileen soldaten arteko ezberdintasunak areagotuz.
216 ⟶ 186 lerroa:
[[Fitxategi:Accion Altos Hornos Vizcaya (1948).jpg|thumb|300px|[[Sozietate anonimo]] diren enpresetan jabetza ziurtatzen duen agiria [[akzio]]a: akzio bat daukana enpresaren zati txiki baten jabea da eta bere erantzukizuna akzioaren baliora mugatzen da. Akzioak etengabe eta modu askean eskualdatzen dira [[burtsa]]n. Irudian, [[1948]] urteko [[Bizkaiko Labe Garaiak]] enpresako akzio bat, 500 pezetako balioko jabetza ziurtatzen duena. Akzio guztien balioa edo [[kapital sozial (argipena)|kapital soziala]] 375.000.000 pezetakoa da.]]
Enpresaren jabetza-motak eta ondoriozko [[nortasun juridiko]]ak enpresaren helburuak eta antolakuntza, erabakiak hartzeko eskumena eta [[hartzekodun]]ekiko erantzunkizuna eragiten dituzte. Enpresaren nortasun juridikoei buruzko legeria herrialde bakoitzaren
==== Banakako enpresak ====
==== Enpresa familarrak ====
[[Enpresa familiar]]retan jabetzaren gehiengoa familiaren baten <ref>{{erreferentzia|izena=Ignacio|abizena=Aragoneses|urtea=2013|izenburua=La empresa familiar y el pequeño negocio|argitaletxea=Starbook Editorial|orrialdea=|orrialdeak=292|ISBN=9788415457619|hizkuntza=
==== Sozietate anonimoak ====
233 ⟶ 203 lerroa:
==== Kooperatibak ====
[[Kooperatiba|Kooperatibe]]<nowiki/>tan enpresaren [[Jabetza pribatu|jabea]]<nowiki/>k eta [[Kudeatzaile (eraikuntza)|kudeatzaile]] nagusiak enplegatuak beraiek dira, era [[autogestio]]<nowiki/>natuan. Mundu osoan barreiaturik daude, bereziki lehen sektorekoak, eta normalean tamaina txiki edo ertainekoak izaten dira. [[Euskal Herria]]<nowiki/>n arlo ia guztietan daude:<ref>{{erreferentzia|url=http://www.erkide.coop/index.php?id=eu|izenburua=Elkartutako Kooperatiben zerrenda|sartze-data=18.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=ERKIDE - Euskadiko Kooperatiben Federazioa|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=Eu|formatua=}}</ref>
==== Sozietate zibilak ====
Sozietate zibiletan eta ondasun komunitateetan, enpresaren izaera bazkideak diren pertsona fisikoekin dator bat eta beraz,
==== Sozietate kolektiboak ====
249 ⟶ 219 lerroa:
==== Enpresa publikoak ====
[[Enpresa publiko]]ak: estatua da enpresaren jabea enpresa publikoetan eta horietan helburua ez da izaten ahalik eta irabazi handienak lortzea, baizik eta [[errentagarritasun]] ezagatik [[merkatu]]ak batzuetan eskaintzen ez dituen ondasun eta zerbitzuak eskaintzea. Hor azpisektore asko daude, hala nola [[garraio publiko]]a, ur zerbitzuak, zaborra eta hondakinak, etabar. [[Euskotren Trena|Euskotren]] edo [http://www.ekpsa.eus/es/ Euskadiko Kirol Portuak] dira adibide garbiak.
=== Tamainaren arabera ===
Tamainaren arabera enpresa handiak, ertainak eta txikiak bereizten dira. Askotan enpresa txikiak eta ertainak batera sailkatzen dira, [[Enpresa txiki eta ertain|ETE]] edo ''[[Enpresa txiki eta ertain|Enpresa Txiki eta Ertainak]]'' [[akronimo]]a erabiliz, 1etik 249 arteko enplegatu dituztela, eta urtero 50 milioi euroko fakturazioa gehienez.<ref>Gazteleraz ''pyme'' ("Pequeña y Mediana Empresa") eta frantsesez [[PME]] ("Petit moyenne entreprise") erabiltzen dira.</ref>. Enpresak horrela sailkatzeko irizpideak langile kopurua edo [[fakturazio]]a izaten da, [[sektore ekonomiko]] ezberdinetan enpresak berez handiagoak edo txikiagoak izaten direla ere kontuan hartuz. Enpresaren tamainaren araberako sailkapenerako irizpide zehatzak izaten dira herrialde guztietan
▲Tamainaren arabera enpresa handiak, ertainak eta txikiak bereizten dira. Askotan enpresa txikiak eta ertainak batera sailkatzen dira, [[Enpresa txiki eta ertain|ETE]] edo ''[[Enpresa txiki eta ertain|Enpresa Txiki eta Ertainak]]'' [[akronimo]]a erabiliz, 1etik 249 arteko enplegatu dituztela, eta urtero 50 milioi euroko fakturazioa gehienez.<ref>Gazteleraz ''pyme'' ("Pequeña y Mediana Empresa") eta frantsesez [[PME]] ("Petit moyenne entreprise") erabiltzen dira.</ref>. Enpresak horrela sailkatzeko irizpideak langile kopurua edo [[fakturazio]]a izaten da, [[sektore ekonomiko]] ezberdinetan enpresak berez handiagoak edo txikiagoak izaten direla ere kontuan hartuz. Enpresaren tamainaren araberako sailkapenerako irizpide zehatzak izaten dira herrialde guztietan [[estatistika-erakunde]] ofizialen eskutik, enpresei buruzko estatistikak osatzearren.<ref>{{erreferentzia|url=https://ec.europa.eu/eurostat/web/structural-business-statistics/structural-business-statistics/sme|izenburua=European Statistics - EUROSTAT|sartze-data=18.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=En|formatua=}}</ref>
[[Europar Batasuna]]<nowiki/>k ETEak sustatzera zuzendutako hainbat finantzaketa-programa ditu, hainbat lehentasunezko eremutan kontzentratuz, adibidez, ekintzailetza eta gaitasunak sustatu, ETEek merkatuetara sarbidea eta hazkunde potentziala hobetu, eta dituzten eragileekin elkarrizketa eta kontsulta sendotu. Mundu mailan berriz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.worldbank.org/en/topic/smefinance|izenburua=Small and Medium Enterprises (SMEs) Finance|sartze-data=18.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=The World Bank|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=En|formatua=}}</ref>, ETEen gain dago negozioen %90a eta enpleguaren %50 baino gehiago.
==== Enpresa txikiak ====
Enplegatu batetik berrogeita bederatzi arte dituztenak dira. Batetik hamar artekoei, [[Mikroenpresa|mikro-enpresak]] ere deitzen zazkie, azpikategoria bezala. Normalean [[Zuzendaritza (argipena)|zuzendaria]]<nowiki/>ren esku geratzen dira arlo funtzionalen ardura gehienak, eta ez da departamendu egituraturik egoten. Enplegatuek arlo desberdinetako betebeharrak izaten dituzte, lan egiteko era malguagoan. Enpresa txikiek hainbat [[Abantaila konparatibo|abantaila]] dituzte, hala nola giza [[Erlazio bitar|harreman]] estuagoak mantentzea, negozioaren [[Ikuspegi komunikatibo|ikuspegi]] osoagoa izatea, mami aberatsagoko lanpostuetan jardutea, eta pertenentzia sentimendu handiagoa izatea. Eragozpenen artean berriz, negozioaren larregizko [[menpekotasun]]<nowiki/>a zuzendariarenganako, enplegatuen [[Espezializazio (argipena)|espezializazio]] falta, eta [[Finantzak|finantza]]-baliabideak lortzerakoan zailtasun handiagoak izaten dituztela.<ref>{{erreferentzia|izena=Carlos|abizena=Cleri|urtea=2012|izenburua=El libro de las Pymes|argitaletxea=Granica|orrialdea=|orrialdeak=448|ISBN=9789506415006|hizkuntza=
==== Enpresa ertainak ====
Berrogeita hamar enplegatutik berrehun eta berrogeita bederatzi artekoak dira. [[Departamendu]]<nowiki/>ak egituratuta daude, eta zuzendaritzan talde batek hartzen ditu erabakiak. Badira handitzerik nahi ez duten tamaina honetako enpresak, [[Dinamika|dinamiko]]<nowiki/>tasuna mantentzeko eta jarduera [[Burokrazia|burokratiko]]<nowiki/>etan ez erorzteko<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2006|izenburua=Cooperativas, globalización y deslocalización|argitaletxea=Mondragon Unibertsitatea|orrialdea=|orrialdeak=269|ISBN=8460604879|hizkuntza=
==== Enpresa handiak ====
Berrehun eta berrogeita hamar enplegatutik gorakoak dira. Bizpahiru arrazoi nagusi daude enpresa hauen handitasunerako. Alde batetik sektoreak berak eskatzen du, [[inbertsio]] garrantzizko [[azpiegitura]]k behar dituztelako, hala nola energia [[elektriko]]a<nowiki/>n edo [[petrokimika]]<nowiki/>n. Beste kasu batzuetan, [[eskalako ekonomia]]<nowiki/>k ezinbestekoak dira [[Errentagarritasun|errentagarri]]<nowiki/>ak izateko, hots, [[automobilgintza]]<nowiki/>n edo [[aeronautika]]<nowiki/>n.<ref>{{erreferentzia|izena=Jorge|abizena=Díaz-Cardiel|urtea=2015|izenburua=Recuperación económica y grandes empresas|argitaletxea=S.A. Eiunsa. Ediciones internacionales universitarias.|orrialdea=|orrialdeak=290|ISBN=9788484693352|hizkuntza=
=== Produktuaren arabera ===
Saikapen hau ekoizpen enpresetara soilik mugatzen da, zerbitzuen sektoreak ezaugarri ezberdinak dituelako.
==== Azken produktua ====
Ekoizpen [[kate]]<nowiki/>ko azken enpresa denean, produktua [[merkaturatze]]n duena. Horrek produktuaren aurkezpen komertziala eskatzen du, eta [[marketin]] zein [[salmenta]] indarraren aldetik egitura sendoak, bereziki:<ref>{{erreferentzia|izena=Rodolfo|abizena=Vazquez Casielles|urtea=1998|izenburua=Estrategias de marketing para mercados industriales: producto y distribución.|argitaletxea=S.L. Civitas Ediciones|orrialdea=|orrialdeak=388|ISBN=9788447010448|hizkuntza=
- [[Marka]] edo markak, izen komertzialak, [[logotipo]]<nowiki/>ak eta [[Sektore ekonomiko|sektore]]<nowiki/>ak erabiltzen dituen ezaugarri guztien [[Jabetza pribatu|jabe]] izatea.
280 ⟶ 248 lerroa:
==== Osagaiak ====
Osagaiak ekoizten dituen enpresa bat beste enpresa baten hornitzailea da. Bigarren honek bere produktua merkaturatu egingo du. Euskal Herrian enpresa industrial gehienak osagaiak ekoizten dituzte, eta azpisektore garrantzisuak daude, hala nola [[automobilgintza]]n, [[Aeronautika|aeronautikan,]] [[Makina erreminta|makina eremintan]] eta [[eraikuntza]]n. Kasu askotan, gainera, nahiz eta tamainaz enpresa ertainak edo ez oso handiak izan, multinazionalak dira, [[Txinako Herri Errepublika|Txina]]<nowiki/>n, [[Europar Batasuna|Europa]] ekialdeko eta mendebaldeko hainbat estatutan, [[Ameriketako Estatu Batuak|USA]]<nowiki/>n, [[Mexico, DC|Mexico]]<nowiki/>n eta [[Hego Amerika|Hegoameriketan]] filialak mantenduz<ref>{{erreferentzia|
=== Kokapenaren arabera ===
288 ⟶ 256 lerroa:
==== Multinazionalak ====
[[Multinazional]]ak euren jarduerak [[herrialde]] anitzetan burutzen dituzten enpresak dira. Herrialdeak aukeratzerakoan, irizpide desberdinak izaten dituzte, hala nola enplegatuen kostua, eskala ekoni¡omiak, hornitzaile sarea, legedia, edo merkatu berriak lortzeko abagunea.<ref>{{erreferentzia|izena=Jeffrey K.|abizena=Liker|urtea=2010|izenburua=Las claves del éxito de Toyota: 14 principios de gestión del fabricante más grande del mundo.|argitaletxea=Ediciones Gestión 2000|orrialdea=|orrialdeak=480|ISBN=9788498750744|hizkuntza=
==== Frankiziakoak ====
297 ⟶ 265 lerroa:
==== Kontzesionarioak ====
== Euskal Herriko enpresak ==
=== Aro modernoan ===
Euskal Herriko egungo enpresa-sarea XV-XVI [[mende]]<nowiki/>etan du jatorri, [[burdingintza]] industria nabarmen garatu zen garaian. [[Meategi]]<nowiki/>etan eta [http://lenbur.com/ burdinoletan] enpresa bezala antolatzen ziren, garairako [[aurrekontu]] handiak kudeatuz. [[Ezpata]]<nowiki/>k eta [[arma]]<nowiki/>k egiteko [[burdina]] lortzen zuten, [[Galdaketa|galdatu]]<nowiki/>tako totxoak [[Toledo]]<nowiki/>ra eta [[Flandria]]<nowiki/>ra bidaliz. Era berean [[iltze]]<nowiki/>ak egiteko totxoak saltzen zizkieten inguruetako iltzegile [[artisau]]<nowiki/>ei.<ref>{{erreferentzia|izena=Jose Antonio|abizena=Azpiazu|urtea=1990|izenburua=Ferrerías en Legazpi|argitaletxea=Gipuzkoako Kutxa|orrialdea=|orrialdeak=274|ISBN=8472315339|hizkuntza=
Beste enpresa garrantzitsuak kostaldeko [[ontziola]]<nowiki/>k ziren. Ospe handia zuten euskal [[itsasontzi]]<nowiki/>ak, eta [[Amerika]]<nowiki/>rekin konkistatzaileek sortutako negozioetarako erabililtzen ziren, edo [[Terra Nova (itsasontzia)|Terranoba]]<nowiki/>ra baleen [[olio]]a<nowiki/>ren bila joateko. [[Armada]] espainiarra ere ontzioletako enpresen bezeroa zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Jose Antonio|abizena=Azpiazu|urtea=1990|izenburua=Sociedad y vida social vasca en el siglo XVI: mercaderes guipuzcoanos.|argitaletxea=Fundación cultural Caja de Guipúzcoa|orrialdea=|orrialdeak=315|ISBN=84-505-9682-3|hizkuntza=
=== Hemeretzigarren mendean ===
[[Industria Iraultza|Industria iraultza]]<nowiki/>ren<ref>{{erreferentzia|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Industria_Iraultza|izenburua=Industria Iraultza|sartze-data=20.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=Eu|formatua=}}</ref> harira sortutako enpresa handi batzuk aipatuko ditugu soilik, adibide bezala, nahiz eta jakina izan enplegu eta aktibitate ekonomiko nagusia enpresa txikien esku zegoela.
314 ⟶ 282 lerroa:
Ehungintzan, Bergaran 1850an Algodonera San Antonio sortu zuten. Oihalgintzako enpresa oso garrantzitsua izan zen, [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] [[Nanjing]] hirian asmatutako prozesu baten bidez, [[mahoi]] izenarekin ezagutzen dugun oihala egiten hasi ziren, kolore [[urdin]]ean.
Gaur [https://www.hjgaray.es/la-empresa/historia/ Hijos de Juan de Garai S.A] izenarekin ezagutzen den enpresa [[1864]]<nowiki/>an sortu zen Gipuzkoan<ref>{{erreferentzia|
1870an, Gasteizen, gaur arte arrakasta handiz iraun duen [[Naipes Heraclio Fournier]] karta-enpresa sortu zen. Merkatu globalaren % 35eko kuota du. Bestalde, <br />[[Armagintza]] Eibarren eta inguruetako herrietan hedatu zen, eta 1887an 130.000 arma ekoiztera ailegatu ziren.
321 ⟶ 289 lerroa:
[[1900]]. urtean [[Euskalduna ontziola]] <ref>{{erreferentzia|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskalduna_ontziola|izenburua=Euskalduna ontziola|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=Eu|formatua=}}</ref>sortu zuten [[Bilbo]]<nowiki/>n, gaur egun [[Euskalduna jauregia]] dagoen lekuan. Bestalde, aurretik zeuden 14 siderurgia fabrika garrantzitsuren elkartze prozsu baten ondoren, 1902an sortu zen urte askotan Espainiako enpresarik handiena izan zen [[Bizkaiko Labe Garaiak|Bizkaiko Labe Garaiak S.A.]].
Fagor Elektrotresnak [[Mondragon (korporazioa)|Mondragon Korporazio]]<nowiki/>ko lehen [[kooperatiba]] [[1955]]<nowiki/>ea sortu zen [[Gasteiz]]<nowiki/>en, hurrengo urtean [[Arrasate]]<nowiki/>ra mugitzeko. Euskal Herriko azken produktua [[Merkaturatze|merkaturat]]<nowiki/>zen zuen enpresa handiena izatera iritsi zen, bost mila [[bazkide]]<nowiki/>izatera ailegatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragón|argitaletxea=Garaia Berrikuntza Gunea, Arrasate,|orrialdea=|orrialdeak=198|ISBN=|hizkuntza=
=== Gaur egun ===
Euskal Herriko egungo enpresa-sarea XV-XVI mendeetan du jatorri, [[burdingintza]] industria nabarmen garatu zenena. Handik, batez ere [[Gipuzkoa]]n eta [[Bizkaia]]n, dator egungo [[industria]]-enpresen garrantzia. [[Industria Iraultza]]rekin batera, Euskal Herriko ekonomia eta enpresa kopurua nabarmen goratu zen. Geroztik, enpresak eta ekonomia kolokan jarri dituzten [[krisi ekonomiko]]ak izan badira ere, enpresa sarea zabaldu eta egun Euskal Herria, [[Europar Batasuna]]ren baitan, [[batezbesteko]]tik gorako ekonomia-adierazleak dituen herrialdea da. Enpresen ezaugarriak aldatu dira, ordea, azken hamarkadetan: industriak bere garrantzia atxikitzen badu ere, zerbitzuen sektoreko enpresek dute pisu gehien [[Barne produktu gordin|BPG]] edo produkzio osoan. Zehatzago, industriak eta zerbitzuek %27 eta %60 pisua zuten hurrenik hurren, gutxi gorabehera, 2004. urtean<ref
|abizena=Gaindegia
|urtea=2008
|orrialdea=19}}</ref>.
Enpresa handienen zerrenda aipatzerakoan, irizpide ezberdinak eman daitezke. [[Fakturazio]]ari buruz, [[Iberdrola]], [[Eroski]], [[Petronor]], [[Gamesa]] eta [[Arcelor Mittal]] nabarmentzen dira, ordena horretan eta denak enpresa industrialak, Eroski ezik <ref>{{es}} [http://cybereuskadi.com/iberdrola-sigue-al-frente-de-las-empresas-vascas-por-su-facturacion-en-2009 Iberdrola sigue al frente de las empresas vascas por su facturación en 2009], ''cybereuskadi.com'', 2010-09-29an kontsultatua.</ref>. Langile kopuruari buruz,
== Enpresaren teoria ==
|izena=Mario Alberto
|abizena=Morales Sánchez
|urtea=2009
|izenburua=Teoría económica evolutiva de la empresa:¿una alternativa a la economía neoclásica?
|url=http://www.ejournal.unam.mx/pde/pde158/PDE004015808.pdf}}</ref>. [[Ronald Coase]] ekonomialariak enpresaren izaera transakzio-kostuen bitartez azaldu zuen [[1937]] urteko ''
|url=http://www.elblogsalmon.com/conceptos-de-economia/de-los-costes-de-transaccion-a-la-ley-de-coase
|izenburua=¿Qué son los costes de transacción y la Ley de Coase?
|