Enpresa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Rescuing 0 sources and tagging 4 as dead.) #IABot (v2.0.8
Formato egokitzapenak
49. lerroa:
== Enpresaburua ==
 
[[Enpresa kapitalista]]nkapitalistan funtsezkoa da [[enpresaburu]]aren figura. Historian zehar ezaugarri ezberdinak izan ditu. Iraultza Industriaren hasieran, enpresaburua kapitalista edo ekoizpen-baliabideen jabea da eta aldi berean modu pertsonalean enpresa zuzentzen duena. [[Kapitalismo]]tik jabe kapitalista den enpresaburuak aparteko mozkina jaso behar duela ezartzen da, enpresaren jarduerak dakarren ziurgabetasuna eta arriskua saritzeko. [[Marxismo]]tik berriz enpresaburuak legez kanpo eskuratzen du irabazia, langileei erositako lanaren zati bat, [[gainbalio]] izenekoa, bereganatuz.
 
Enpresaburuak bereganatzen duen arriskuaz haraindi, beste [[teoria]] zenbaitek enpresaburuaren zeregina azaltzen saiatu dira. [[Alfred Marshall]]ek enpresaburuak bere antolakuntza edo kudeaketa ekartzen duela iradoki zuen, lurra, kapitala eta lanaz gainera "laugarren ekoizpen-faktorea" osatuz. [[Joseph Schumpeter]]en teorian, enpresaburuaren ezaugarri nagusia berritzailea izatea da: ekonomia orekan dagoenean, enpresaburuak ez du aparteko mozkinik lortzen eta enpresan berrikuntza bat sartzean ekonomia osoan sortzen den desorekaren ondorioz lortzen du aparteko saria. [[John Kenneth Galbraith]] ekonomialariak [[teknoestruktura]]tekno-estruktura terminoa sortu zuen XX. mendean zehar enpresaren jabetzaren eta kudeaketaren artean sortutako bereizketaren ondorioz enpresetan sortutako botere berria izendatzeko. Bere iritziz, XX. mendean zehar enpresa handietan jabeek enpresaren kontrola galdu egin dute zuzendari eta teknikoen mesedetan. Ondorioz, enpresaburua ia ez da enpresaren jabea baizik eta enpresako zuzendarien taldea izango.
 
Egun, [[globalizazio]]aren ondorioz, enpresak merkatuak etengabe sortzen duen [[informazio]]a aztertu behar du, gero eta zabalagoa eta konplexuagoa den errealitatean egokitasunez murgiltzeko. [[Teknologia]], [[antolakuntza]] eta [[kudeaketa]] arloetan sortzen diren berrikuntzak bereganatu eta enpresara egokitu ere egin behar ditu. Halatan, [[ekintzaile (enpresa arlokoa)|ekinzale]] terminoa sortu da, sortzen diren dema eta aukera berriak aztertzen dituen pertsona izendatzeko, enpresaburuaren izaera dinamikoa nabarmenduz.
57. lerroa:
== Enpresaren antolakuntza ==
 
[[Fitxategi:Organization chart wide01.svg|thumb|300px|[[Antolaketa-egitura]] zabaleko [[organigrama]]: [[zuzendaritza (argipena)|zuzendari]] batek sail anitz batera kudeatzen ditu; [[komunikazio]]a erraztu egiten da, baino [[kudeaketa]]-jarduera konplexuagotu.]]
[[Fitxategi:Organization chart long01.svg|thumb|150px|Antolaketa-egitura luzeko organigrama: agintaritza eta kontrol katea luzatu egiten da; kudeaketa lana zuzenagoa da, baino komunikazio zuzena eragotzi.]]
 
[[Antolakuntza]]-sistema zenbait eratu daitezke enpresa batean, formalizazio-maila, agintaritza-kate eta komunikazio-modu ezberdinekin. Muturreko bi antolakuntza-sistema bereiz daiteke enpresa batean: [[burokrazia]] eta [[adhokrazia]]. Sistema burokratikoak edozein unetan sor daitezkeen egoeretarako irtenbideak ematen ditu: enpresan burutu beharreko jarduera eta lanak egonkorrak dira eta noiz, nork eta nola egin behar diren guztiz zehazturik dago arau ofizialen arabera, hierarkia eta lanaren espezializazioa bultzatuz. Adhokrazian, berriz, unean-unean erabakitzen da egoera eta arazo bakoitzari aplikatu beharreko irtenbiderik egokiena, erabateko malgutasunez. XX. mendearen hasieran [[Max Weber]] soziologoak burokrazia goraipatu eta antolakuntza-modu gorentzat hartu zuen eta geroztik enpresetan ere garatu den antolakuntza mota ugariena izan da <ref>Egun, ordea, "burokrazia" terminoak gizatasun eza duen erakunde batekin lotu eta zentzu txarrekotzat jotzen da.</ref>.
 
Garai berean, [[Henri Fayol|Henry Fayol]] ingeniariak antolakuntza-teoria garatu zuen, [[''fayolismo]]'' izeneko eskola sortuz: bere administraziorako 14 puntuak (besteak beste, lanaren zatiketa, agintaritza, zuzendaritza bakarra) eta enpresa bateko sei funtzio bereizi zituen (teknikoa, komertziala, finantzarioa, [[kontabilitate]]a, segurtasuna eta aurreko guztiak kontrolatzen dituen funtzio [[administrazio|administratiboa]]) <ref>{{es}} [http://www.virtual.unal.edu.co/cursos/economicas/2006862/lecciones/capitulo%204/cap4_a.htm Fundamentos de Administración]{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, ''Universidad nacional de Colombia'', 2010-09-09an kontsultatua.</ref> , gerora enpresa gehienak sail ezberdinetan antolatzeko balio izan duena. [[Kudeaketa]] arloan ere zuzendari baten eginbeharrak zehaztu zituen Fayolek eta egun ere indarrean dagoen kudeaketa-metodologia arruntena da: aurreikusi edo [[plangintza|planifikatu]], antolatu, agindu, koordinatu eta, azkenik, kontrolatu.
 
Antolaketa-egiturak enpresako eragile eta sail edo departamentuen arteko aginte, komunikazio eta erantzukizun harremanak zehazten ditu. Antolaketa-egiturak zabalak edo estuak izan daitezke. Antolaketa-egitura zabaletan zuzendari batek sail anitz ditu bere mendean: horrela egitura arinagoa eta komunikazioa errazagoa bada ere, zuzendarien lana gehiegizkoa izan daiteke, sail asko kontrolatu behar baititu. Antolaketa-egitura estuetan aginte-maila anitz dago: zuzendaritzaren lana erraztu egiten da, bere mendean sail gutxi dituelako, baina komunikazioa zaildu egin daiteke. [[Hierarkia]]zko antolaketa-egitura hauekin batera, aholkularitza lana egiten duten sailak edo ''[[staff]]'' izeneko sailak eta erabakiak batera hartzen dituzten eragileen taldeak edo [[batzorde]]ak ere era daitezke enpresa batean. Antolaketa-egitura matriziala ere osa daiteke, proiektu baten inguruko eragile eta adituak bilduz, buru anitzeko koordinazio batekin batera, hierarkia bertikalaren ordez erantzukizun horizontala bultzatuz. Modu zabalago eta iraunkorrago batez, [[autogestio]]a ere agertzen da hierarkia eta botere-harremanetan oinarritzen diren antolaketa-egituren alternatiba moduan. Hauetan, kudeaketa osoa modu demokratikoan egiten da enpresako langile guztien artean. <ref>{{es}}Nolanahi {{Erreferentziaere, [[komunikazio]] egokia eta langile guztien parte hartzea enpresan izaten diren gatazkak ekiditeko funtsezkoak dira.
|izena=Luis
|abizena=Razeto Migliaro
|izenburua=Las empresas alternativas
|urtea=1990
|url=http://www.luisrazeto.net/content/decima-unidad-la-empresa-de-trabajadores-y-la-autogestion
|atala=La empresa de trabajadores y la autogestión
}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref>. Nolanahi ere, [[komunikazio]] egokia eta langile guztien parte hartzea enpresan izaten diren gatazkak ekiditeko funtsezkoak dira.
 
Sail bakoitzaren ardurak finkatu edo departamentalizaziorako irizpide anitz dago: enpresako funtzioen arabera eratu daiteke, [[marketin]], [[finantzak|finantza]], [[ekoizpen (argipena)|ekoizpen]], [[kontabilitate]] eta [[giza baliabideak|giza-baliabideen]] sailak bereiziz, besteak beste; enpresak eskaintzen dituen produktu edo zerbitzuen arabera antola daiteke edota enpresa aritzen den eskualde edo bezeroen arabera. Enpresa barneko ekoizpen-azpiprozesuak kontuan hartuz ere egin daiteke<ref>{{eu}} {{Erreferentzia.
|izena=Iñaki
|abizena=Heras
|izenburua=Enpresaren ekonomia eta zuzendaritza: teoria eta praktika
|orrialdeak=153-175
|urtea=2004}}</ref>.
 
Nolanahi ere, antolakuntza formalaren parean, enpresa guztietan langileen arteko harreman pertsonalak (adiskidetasunezkoak eta ezinikusiak), komunikazio modu alternatiboak eta berehalako lankidetza ere badaude, antolakuntza informala osatzen dutenak. [[Antolakuntza informal]]ainformala aukera bat izan daiteke enpresaren garapenerako, berrikuntzarako ideiak sortu, kudeaketa lana erraztu eta langileen arazo pertsonalak konponduz adibidez, baina askotan antolakuntza formalaren aurka jo ere egiten dute (zurrumurruak sortzen direnean, esaterako) enpresaren jarduna oztopatuz. Antolakuntza informala bere ohiturak eragingo dituen aldaketen aurkakoa izaten dela ere kontuan hartu behar da. [[Enpresaren kultura]] kontzeptua ere garatu da, enpresako kideek partekatzen dituzten balore eta gogoen multzoa adierazteko, balio sinbolikoaz gainera enpresako helburuak lortzeko ere kontuan har daitekeena <ref>{{es}} {{Erreferentzia.
|izena=Miguel
|abizena=González Simón
|izenburua=Cultura, liderazgo y rentabilidad de las empresas
|url=http://www.ucm.es/info/ec/jec5/pdf/area6/area6-6.pdf}}</ref>.
 
[[Fitxategi:Organigrama eu 01.svg|thumb|erdian|650px|Enpresa bateko [[organigrama]]: departamentalizazioa funtzioen arabera ([[kontabilitate]]a, [[marketin]], [[finantzak]], [[giza baliabideak|giza-baliabideak]], [[Ikerkuntza eta garapena|I+G]], [[mantentze|mantenimendua]]) eta produktu motaren arabera (nekazaritza-tresnak, etxerako tresnak eta tresna industrialak) eratuta dago.]]
96 ⟶ 80 lerroa:
Oinarrian, enpresari [[sistema ekonomiko]] eta soziopolitikoak eragiten dio. Kapitalismoa edo merkatu-ekonomia, alde batetik, enpresa eta bertako ekoizpen-baliabideen jabego pribatuan eta enpresak sortu eta jarduteko askatasun-printzipioetan oinarritzen da. Horrela, gizabanakoaren ekimen askeak gizartearen aberastasuna eta ongizatea ekarriko dituztela esaten da, enpresa guztietan era optimoan zenbat ekoiztu eta zer [[prezio]]tan saldu behar den finkatuko duen [[merkatu]] orekatzaileari esker. Kapitalismoaren baitan, ordea, aldaera zenbait ere badago. Alde batetik badira [[estatu]]aren esku sartzea aldezten dutenak, enpresen jarduera askeak erregulatu eta kontrolatu nahian eta enpresa pribatuek ekoizten ez dituzten ondasunak eta zerbitzuak modu eraginkorrago batez eskaintzeko, gizartearen ongizatearen mesedetan. [[Liberalismo ekonomiko]]aren muturreko ikuspuntu baten arabera, berriz, estatuak ez du enpresen jardueren arlo ekonomikoan <ref>Orokorrean onartzen da, noski, estatuak enpresek eskaintzen dituzten produktuen eta euren jardueren segurtasuna erregulatu eta kontrolatu behar dela.</ref> inongo parte hartzerik izan behar.
 
Kapitalismoaren aurka eta [[marxismo]]aren ideologian oinarritua, [[komunismo]]a aldarrikatzen zuten herrialde zenbaitek ([[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|SESB]], [[Kuba]], [[Vietnam]], ...) ekonomia planifikatu baten alde egin zuten [[XX. mendea]]n zehar, enpresen sorrera eta funtzionamendua [[estatu]]aren esku utziz. Enpresa hauek, ordea, inefizientzia arazo handiak jasan zituzten, lehiakortasun-ezak zekarren desmotibazioaren eta burokrazia zentralizatu eta zurrun baten eraginez. Merkatu erregulatzaile bat ez egoteak ere prezio eta kopuruei buruzko erabaki egokiak hartzea eragozten zituen, produktu askoren eskasia ekarriz. Abantaila gisa, merkatuak izaten dituen gorabeheren mendean ez egotea aipa daiteke. Sistema komunistak zekartzan eragozpenei aurre egiteko, estatuaren kontroletik at eta langileek beraiek kudeatzen dituzten autogestio-enpresak ere izan dira, SESBeko [[kolkhoz]] enpresak esaterako, estatuaren jabetzakoak ziren [[sovjoz]] izenekoen aldean.
 
Sistema politikoaren egonkortasunak ere badu eragin nabarmena enpresen garapenean. [[Diktadura]], [[ustelkeria]] eta gutxieneko segurtasun juridikoa eskaintzen ez duten herrialdeetan enpresak berriak sortu eta daudenen proiketuak garatzeko inbertsioak uxatu egiten ditu. Era zehatzagoan, herrialde bateko [[zuzenbide]]ak eta enpresen inguruko erabaki politikoek enpresak garatu eta inbertsio berriak erakartzeko balio izaten dute, zerga-politikako [[pizgarri fiskal]]enfiskalen bitartez adibidez. Enpresaren itxiera partziala edo totala planteatzean ere tokiko araudia aztertu behar da; lan-kontratuen inguruko araudiak, esaterako, oztopoak jar ditzake langileak kanporatzerakoan. Aldi berean eta nazioartean jarduten duten enpresen kasuan, kontuan hartu behar dira merkataritzarako oztopoak ([[muga-zerga|arantzelak]]) eta nazioarteko merkataritzarako blokeak ([[Europar Batasuna]], [[Mercosur]], ...), abantaila zein oztopo izan daitezkeenak, enpresa merkataritza-bloke baten barruan edo kanpoan dagoen. Aurrekoez gainera, faktore soziokulturalek ere garrantzi handia dute. Biztanleen kontsumitu eta lan-bizitza baloratzeko ohiturek, eta modu zabalagoan, sinesmen eta baloreek, enpresa bateko jarduera nabarmen eragiten duten faktoreak izan daitezke.
 
=== Ingurune ekonomiko orokorra ===
119 ⟶ 103 lerroa:
|urtea=1998}}</ref>.
|izenburua= Disneyland Parisen porrota
}}Enpresa batek [[koiuntura (ekonomia)|koiuntura ekonomikoa]] edo uneko egoera ekonomikoa zein ekonomia epe luzera eragiten duen egitura aztertu behar ditu bere jarduera kudeatzeko. Aztertu beharreko koiuntura-faktoreak [[ziklo ekonomiko]]a, [[inflazio]]a, [[trukaneurri]]ak eta [[langabezia]] dira, besteak beste. Egiturari buruz kontuan hartu beharreko faktoreak garapen eta industrializazio-maila, soldata-maila, langileen trebakuntza eta [[lehiakortasun]]a izaten dira. Koiunturak enpresak epe labur eta ertainera egin behar dituen inbertsioak edo burutu beharreko proiektu berriak baldintzatzen ditu. Herrialde bateko egitura ekonomikoak, berriz, enpresa berrien sorrera, atzerriko kapitalentzeko erakargarritasuna eta bertako enpresen [[deslokalizazio]]a eragin dezake. [[Globalizazio]]aren eraginez, enpresek euren jardueretarako ingurune ekonomiko eta soziopolitiko egokienak dituzten herrialdeak hautatzea ohikoa bilakatu da XX. mendearen bukaeratik. Adibidez, [[Mexiko]]ko ''maquiladora'' <small>(gaztelaniaz)</small> izeneko enpresen eredua (non arantzelik ordaindu gabe lehengaiak inportatu, bertako eskulan merkeaz baliatu eta produktu bukatuak esportatu egiten diren) mudu osora zabaldu da, [[Txinako Herri Errepublika|Txina]], [[India]] eta [[Afrika]]n. Globalizazioaren beste efektu bat enpresen nazioarteratzea izan da. Mundu osoan, [[enpresen kontzentrazio]]rakokontzentraziorako joera ere nabarmena da, enpresak elkartuz eta merkatuan oligopolio egiturak sortuz, enpresa txikien jardun bakartia eragotziz.
 
=== Ingurune zehatza ===
127 ⟶ 111 lerroa:
Merkatuaren egitura, [[monopolio]]a, [[oligopolio]]a edo [[konpetentzia monopolistiko]]a den alegia, funtsezko faktorea da enpresa baten jardunean, enpresa murgiltzen den konkurrentzia-giroa eragiten baitu. Monopolioan, merkatuan enpresa bakarra aritzen denean alegia, enpresak lehiakiderik izan ez eta neurri batean prezio altuak jartzeko abantaila izaten du. Monopolio bat sortzeko beste lehiakideentzat [[sarrera hesi|sarrera-hesiak]] izan behar dira, hala nola enpresa sortzeko egin beharreko inbertsio itzela, teknologia konplexua edo enpresak bere jardueran duen eraginkortasun konparatibo handia. Oligopolioetan lehiakide kopurua txikia eta konkurrentzia handia da: enpresa erne egon behar da beste lehiakideek nolako erabakiak hartzen dituzten behar bezalako erantzuna emateko. Konpententzia monopolistan lehiakide kopurua oso handia da, sarrera eta irteera hesiak txikiak dira, merkatuko egoerari buruzko informazioa nahiko gardena izaten da eta produktuak antzekoak izan arren, enpresak saiatzen dira horiek desberdintzen (askotan [[marka]] eta bestelako atributu ukiezinen bitartez), [[bezero (argipena)|bezeroa]] erakarri eta fidelizatzearren. Uneko merkatu-egitura gorabehera, enpresak lehikide berrien sarrera une oro aurreikusi behar du. Enpresak ekoizten duen produktu edo ematen duen zerbitzua mehatxatu dezaketen ordezko produktu eta zerbitzurik badagoen ere aztertu behar du. Lehiakideez gainera, enpresak [[bezero (argipena)|bezero]] eta [[hornitzaile]]en negoziazio-ahalmena ere kontuan hartu behar ditu. Adibidez, [[denda]] txiki batek hornitzaileek inposatzen dizkioten baldintza gogorrei aurre egiteko, beste denda txikiekin elkartu eta bere negoziazio-ahalmena handituko du.
 
Produktuak ekoizterakoan enpresak abantailak lor ditzake kostuetan, [[eskala-errendimendu|eskala-ekonomiak]], [[esperientzia-kurba]]kkurbak eta [[hedadura-ekonomia]]kekonomiak erabiliz. Adibidez, eskala-ekonomietan ekoizpenaren bolumena handitzean unitateko kostuak murriztu egiten dira. Baina kostuak murrizteko aukera hauek ez dira sektore guztietan gertatzen<ref>{{eues}} {{Erreferentzia
|izena=Iñaki
|abizena=Heras
|izenburua=Enpresaren ekonomia eta zuzendaritza: teoria eta praktika
|urtea=2004
|orrialdeak=41-80}}</ref><ref>{{es}} {{Erreferentzia
|izena=Eduardo
|abizena=Bueno Campos
143 ⟶ 122 lerroa:
=== Ekoizpen-arloa ===
 
[[Fitxategi:PERT toimintaverkko5.jpg|thumb|320px|Enpresa bateko ekoizpenak bata bestearen ondoren egin beharreko lanak zein aldi berean burutu daitezkeenak barnehartzen ditu. Lan hauek behar bezala programatu eta atzerapenik ez sortzeko, [[PERT]] eta [[Bide Kritikoaren Metodoa|CPM]] teknikak erabil daitezke. Irudian, [[PERT]] diagrama bat.]]
 
Ekoizpen-funtzioa, zentzu teknikoan harturik, enpresaren muinean kokatzen da, enpresak ''input'' edo lehengai zenbaitetatik [[ekoizpen-prozesu]]aren bitartez [[balio erantsi]]a duten [[ondasun|ondasun eta zerbitzuak]] ekoizten baititu funtsean. Hala ere, balio erantsia enpresaren beste arloetan ere sor daitekeela ohartu behar da, produktuak berezko balioaz gainera, besteak beste produktua aurkezteko moduak eta saldu ondorengo zerbitzuak ere balio erantsia gehitzen baitute.
150 ⟶ 129 lerroa:
 
Ekoizpen-prozesuaz gainera, ekoizpen-arloan hartu beharreko erabakiak ekoizpen-ahalmena (enpresa ekoizteko gauza izango den bolumenerako dimentsioa, alegia), lan-indarra (zenbat langile, bakoitzak egin beharreko lanak eta erantzukizunak, erredimenduak, ikuskapena), [[kalitate]]a (produktuak bete beharreko zehaztapenak zentzu teknikoan, kalitatea enpresa osoko arloetara zabaltzen den kontzeptua baita), [[inbentarioaren balorazio|inbentarioak]] eta [[lan-segurtasun]]a dira besteak beste. Kontuan hartu behar da ekoizpen-arloan hartu beharreko erabakiak estrategikoak (ekoizpen-prozesuaren dimentsioa, esaterako) eta taktikoak (jardueren programazioa, esaterako) izan daitezkeela.
 
 
=== Marketin-arloa ===
Aintzinean, bezeroa enpresaren salmenten iturri moduan soilik ikusten bazen ere, gaur egungo enpresaren filosofian bezeroaren beharrak asetzea funtsezkoa da konkurrentzia nagusi diren ingurunean, non bezeroak aukera zabalak dituen edozein ondasun edo zerbitzu eskuratzeko. [[Marketin]]a da bezeroaren beharrak asetzea helburutzat hartzen duen enpresa-arloa. Marketin arloak [[merkatuaren ikerketa]]rekinikerketarekin abiaraziko du bere jarduera, merkatuak eskatzen dituen produktu eta zerbitzuak eta horien ezaugarriak zehazteko; ekoiztu beharreko produktuaren [[salmenta aurreikuspen]]a ere bere erantzunkizuna da. Produktua merkaturatzeko estrategietako bat [[merkatu-segmentazio]]a da, non enpresak merkatuko kontsumitzaile talde jakin eta zehatz bati bakarrik ekiten dio, bere beharrak kontuan hartuz, talde horren fideltasuna irabazi nahian. Produktuaren banaketa nolakoa izango den (dendak erabiliz, [[online]], ...) eta [[ontziratze]]a ere erabaki behar dira marketin-arloan. Prezio-politikan ere marketin-arloak badu bere zeregina, [[salmenta-sustapen]]aren bitartez adibidez. Produktuaren atributu fisikoetaz gainerak, marketinak [[marka]] ere lantzen duen eremu bat da. Produktua eta marka zabaltzeko, enpresak [[publizitate]]a erabiltzen du.
 
Aintzinean, bezeroa enpresaren salmenten iturri moduan soilik ikusten bazen ere, gaur egungo enpresaren filosofian bezeroaren beharrak asetzea funtsezkoa da konkurrentzia nagusi diren ingurunean, non bezeroak aukera zabalak dituen edozein ondasun edo zerbitzu eskuratzeko. [[Marketin]]a da bezeroaren beharrak asetzea helburutzat hartzen duen enpresa-arloa. Marketin arloak [[merkatuaren ikerketa]]rekin abiaraziko du bere jarduera, merkatuak eskatzen dituen produktu eta zerbitzuak eta horien ezaugarriak zehazteko; ekoiztu beharreko produktuaren [[salmenta aurreikuspen]]a ere bere erantzunkizuna da. Produktua merkaturatzeko estrategietako bat [[merkatu-segmentazio]]a da, non enpresak merkatuko kontsumitzaile talde jakin eta zehatz bati bakarrik ekiten dio, bere beharrak kontuan hartuz, talde horren fideltasuna irabazi nahian. Produktuaren banaketa nolakoa izango den (dendak erabiliz, [[online]], ...) eta [[ontziratze]]a ere erabaki behar dira marketin-arloan. Prezio-politikan ere marketin-arloak badu bere zeregina, [[salmenta-sustapen]]aren bitartez adibidez. Produktuaren atributu fisikoetaz gainerak, marketinak [[marka]] ere lantzen duen eremu bat da. Produktua eta marka zabaltzeko, enpresak [[publizitate]]a erabiltzen du.
 
=== Finantza-arloa ===
167 ⟶ 144 lerroa:
=== Zuzendaritza ===
 
[[Zuzendaritza (karguaargipena)|ZuzendaritzarenZuzendaritza]]<nowiki/>ren eginkizuna, kargu goren moduan, enpresaren [[kudeaketa]] estrategikoa da: enpresako helburuak finkatu eta horretarako politikak eta programak erabaki ([[plangintza]]), helburu horiek lortzeko baliabideak prestatu eta koordinatu ([[antolakuntza]]), pertsonak ekintza horietarako bultzatu (zuzendaritza [[lidergo]] moduan) eta helburuen lorpenaren [[kontrol]]a burutzea alegia. Halatan, zuzendaritzaren zeregin nagusia erabakiak hartzea da, helburuak, politikak eta kontrola zehazteko jasotzen den informazioa aztertuta ekintzarako bidea zabalduz<ref>{{erreferentzia|izena=Ray|abizena=Dalio|urtea=2019|izenburua=Principles for Success|argitaletxea=Avid Reader Press|orrialdea=|orrialdeak=160|ISBN=1982147210|hizkuntza=En}}</ref>.
 
Bestalde, enpresaren antolaketa-egituran beste zuzendaritza-maila apalagoak izan daitezke, enpresa handietan batik bat; hala nola, marketin, finantza edo giza-baliabideen arloan. Arlo-zuzendaritza hauen funtzioa zuzendaritza nagusiarekin lankidetzan aritzea eta bertan hartzen diren erabakiak eta zehazten diren politikak eta programak egunez egun aurrera eramatea da. Zuzendaritza nagusiarentzat informazioa osatzea, txostenak osatuz, ere izaten dute eginkizun. Euren rola, beraz, [[administrazio|administratiboa]] dela esan daiteke, enpresaren egunez eguneko jardunean. Hartara, zuzendaritza gorenaren gaitasunak kontzeptualak eta lidergoarekin lotutakoak izan behar diren bitartean, administrazio-zuzendaritzak gaitasun teknikoak izan behar ditu batez ere. Hori guztia dela eta, antzinean enpresen buruzagitza jabearen esku soilik bazen ere, egun trebakuntza zorrotza duten pertsonak behar dira kudeaketa eta administrazioa behar bezala egiteko; era horretan, jabetza eta zuzendaritza bereizirik ageri dira egun eta enpresaren boterea [[teknokrazia]] baten esku geratu da kasu askotan.
183 ⟶ 160 lerroa:
Berrikuntzak [[merkaturatze]]a enpresen zeregin nagusia izan arren, badira ikerkuntzan eta garapenean ere aritzen direnik. Eta hiru arloen mugak definitzeko, hainbat saio egin dira azken hamarkadetan, nazioarteko eragileak ados jarri arte. Horrela sortu ziren [[Frascati Eskuliburua|Frascatiko Eskuliburua,]]<ref>{{erreferentzia|izena=Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económicos (OCDE)|abizena=|urtea=2018|izenburua=Manual de Frascati 2015|argitaletxea=FECYT - Ministerio de Ciencia, Innocavión y Universidades|orrialdea=|orrialdeak=447|ISBN=NIPO: 057-17-100-0|hizkuntza=Es}}</ref> Ikerkuntza eta Garapenaren motak eta arloak sailkatzen zein aztertzen dituena, eta [[Osloko Eskuliburua]],<ref>{{erreferentzia|izena=Diego|abizena=Ruiz Quejido|urtea=2019|izenburua=Sistemas de gestión de la innovación|argitaletxea=Editor Antonio Madrid Vicente|orrialdea=|orrialdeak=466|ISBN=9788494891984|hizkuntza=Es}}</ref> berrikuntzari buruzko informazioa biltzeko eta aztertzeko nazioarteko gida nagusia.
 
Hain zuzen, eta orokorki aztertuta, enpresa gehienak soilik berrikuntza arlora murgiltzen dira, [[berrikuntza ireki]]a<nowiki/>ren kontzeptuan (''[[:en:Open_innovation|Open innovation]]'' bezala ezagutua)<ref>{{erreferentzia|izena=Henry|abizena=Chesbrough|urtea=2003|izenburua=Open Innovation: the new imperative for creating and profiting from technology.|argitaletxea=Harvard Business School Publishing|orrialdea=|orrialdeak=352|ISBN=9781578518371|hizkuntza=En}}</ref>. Horrek dakar, Ikerkuntza nagusiki [[Unibertsitate]]<nowiki/>en zeregina dela, eta Garapena [[Bizkaiko Zientzia eta Teknologia Parkea|Teknologi Zentroena]]. Halaber, enpresen artean sortutako [[kluster]]<nowiki/>retan ere, berrikuntza lankidetzan eginaz sinergiak lortzen dira<ref>{{erreferentzia|izena=Michael|abizena=Porter|urtea=2010|izenburua=Ventaja competitiva: creación y sostenimiento de un desarrollo superior|argitaletxea=Piramide|orrialdea=|orrialdeak=592|ISBN=9788436823219|hizkuntza=ErEs}}</ref>.
 
Berrikuntza departamenduetan barne-ekintzailetza sustatzen da, katalogoko produktu zein zerbitzu berriak merkaturatzeko. Eta tarteka, baita, enpresa nagusiko dinamikatik kanpo arituko diren [[Enpresa Spin-off|spin-off edo enpresa berriak]] sortzen dituzte, sarritan beste enpresa batzuekin [[Jabetza pribatu|jabetza]] partekartuz.
199 ⟶ 176 lerroa:
Enpresaren faktore nagusietako, [[kapital (argipena)|kapitalarekin]] batera, [[lan]]a burutzen duten langilegoa da. Enpresak bere langileekin dituen harremanak modu zenbaitetan gauza daitezke. Enpresa kapitalistan langileek euren lana saltzen dute, [[soldata]] izeneko ordainsari baten trukean, enpresaren kudeaketan inongo parte hartzerik gabe. Gainera, [[marxismo]]an enpresaburuak langileak egindako lanaren balioaren zati bat bereganatzen duela baieztatzen da, kapitalismotik gainbalio hori enpresaburuak jarritako kapitalarengatiko ordainsaria dela adieraziz justifikatzen den bitartean. Enpresaburuen eta langileen arteko [[dialektika]] hori dela eta, bien arteko harremana gatazkatsua izan da historian. Kapitalismo modernoan, antzinako [[klase-borroka]] alde batera utzita, harreman hori langileen interesak defendatzen dituzten [[sindikatu]]en bitartez erregulatu da. Hala ere, maiz gertatzen da enpresaburuen eta langileen arteko gatazkak soldata eta lan-baldintzen eztabaidaren inguruan. Euren eskaeren alde langileek [[greba]]k egiteko eskubidea dute eta [[negoziazio kolektibo]]a enpresaburuekin funtsezko tresna izaten da enpresa eta langileen arteko [[lan harreman]]ak zehazteko.<ref>{{Cite aldizkari|izena=Jean-Paul|abizena=Tricart|urtea=2019|izenburua=Legislative implementation of European social partner agreements: challenges and debates|argitaletxea=European Trade Unions Institute- ETUI, Brussels|orrialdea=|orrialdeak=68|ISBN=1994-4446|hizkuntza=En}}</ref>
 
[[Hirugarren Industria Iraultza]]k eta XX. mendeko amaierak ekarritako globalizazioak ekoizpen-metodo berriak ekarri ditu, errendimendu hutsaren ordez [[kalitate]]a eta malgutasuna bultzatuz. Halatan, [[taylorismo]] eta [[fordismo]]an oinarritutako lehengo hierarkiazko antolaketa-egituren aldean, langileen esperientzia eta lankidetza eskatzen dituzten ekoizpen-prozesuak dira egun nagusi, [[toyotismo]] eta [[just-in-time]] metodoetan bezala esaterako. Kasu gehienetan, ordea, langileen partehartze zuzen honek ez du lan-baldintzetan hobekuntzarik ekarri eta esplotazio-modu berriak sortu ere egin dira, hala nola langileen prekarietatea, mugikortasuna, langilegoaren sailkapena eta lan-harremanen indibidualizazioa<ref>{{es}} {{Erreferentzia.
|izenburua=La participación de los trabajadores en la nueva empresa
|izena=Josep María
|abizena=Álvarez
|egunkaria=La factoría
|urtea=1997
|url=http://www.revistalafactoria.eu/articulo.php?id=37
}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref>.
 
Enpresa langileek beraiek kudeatzen dute beste kasu batzuetan. [[Kooperatiba]] izeneko enpresetan enpresaren jabeak langileak beraiek dira eta kudeaketari buruzko erabaki garrantzitsuenak beraiek hartzen dituzte modu [[demokrazia|demokratikoan]], zuzendarien esku [[administrazio]]a soilik utziz eta langileen soldatak parekatuz. Dena den, [[merkatu-ekonomia|merkatu ekonomian]] txertaturik jardun behar izateak kooperatibak praktika kapitalistak burutzera bultzatu ditu, jabeak ez diren eta ondorioz eskubide mugatuak dituzten langileak kontratatuz eta langileen soldaten arteko ezberdintasunak areagotuz.
216 ⟶ 186 lerroa:
[[Fitxategi:Accion Altos Hornos Vizcaya (1948).jpg|thumb|300px|[[Sozietate anonimo]] diren enpresetan jabetza ziurtatzen duen agiria [[akzio]]a: akzio bat daukana enpresaren zati txiki baten jabea da eta bere erantzukizuna akzioaren baliora mugatzen da. Akzioak etengabe eta modu askean eskualdatzen dira [[burtsa]]n. Irudian, [[1948]] urteko [[Bizkaiko Labe Garaiak]] enpresako akzio bat, 500 pezetako balioko jabetza ziurtatzen duena. Akzio guztien balioa edo [[kapital sozial (argipena)|kapital soziala]] 375.000.000 pezetakoa da.]]
 
Enpresaren jabetza-motak eta ondoriozko [[nortasun juridiko]]ak enpresaren helburuak eta antolakuntza, erabakiak hartzeko eskumena eta [[hartzekodun]]ekiko erantzunkizuna eragiten dituzte. Enpresaren nortasun juridikoei buruzko legeria herrialde bakoitzaren [[merkataritza-kode]]ankodean biltzen da batez ere. Era horretan, enpresa mota hauek bereiz daitezke:
 
==== Banakako enpresak ====
[[Banakako enpresa]]kenpresak: enpresaren jabea [[pertsona fisiko]] bakarra da, [[langile autonomo]]<nowiki/>a.<ref>{{erreferentzia|izena=Francis|abizena=Lefebvre|urtea=2019|izenburua=Memento Trabajadores Autónomos 2019|argitaletxea=S.A. Francis Lefebvre|orrialdea=|orrialdeak=630|ISBN=9788417794385|hizkuntza=ErEs}}</ref> Eta pertsona fisiko moduan [[erantzukizun mugagabe]]amugagabea du enpresak sortutako obligazioak betetzeko, enpresaren ondarea eta ondare pribatua bereizi gabe. [[Merkataritza-zuzenbide]]ak,<ref>{{erreferentzia|izena=Jose Antonio|abizena=Vega|urtea=2018|izenburua=Régimen jurídico de los autónomos|argitaletxea=Reus|orrialdea=|orrialdeak=424|ISBN=9788429020489|hizkuntza=ErEs}}</ref> ordea, enpresaburu eta [[bazkide]]<nowiki/>en erantzukizuna mugatzen duten aukerak sortu ditu, eta negozio txiki gehienetan, bereziki zerbitzuen arloan, banakako enpresaren figura aukeratzen dute [[Ekintzaile (argipena)|ekintzaile]] gehienak<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2003|izenburua=El reto de ser emprendedor|argitaletxea=Mondragon Unibertsitatea|orrialdea=|orrialdeak=337|ISBN=8460099008|hizkuntza=ErEs}}</ref>.
 
==== Enpresa familarrak ====
[[Enpresa familiar]]retan jabetzaren gehiengoa familiaren baten <ref>{{erreferentzia|izena=Ignacio|abizena=Aragoneses|urtea=2013|izenburua=La empresa familiar y el pequeño negocio|argitaletxea=Starbook Editorial|orrialdea=|orrialdeak=292|ISBN=9788415457619|hizkuntza=ErEs}}</ref>esku egoteaz gain, pertsona horiek enpresaren kudeaketan rol nabarmena dute.
 
==== Sozietate anonimoak ====
233 ⟶ 203 lerroa:
==== Kooperatibak ====
 
[[Kooperatiba|Kooperatibe]]<nowiki/>tan enpresaren [[Jabetza pribatu|jabea]]<nowiki/>k eta [[Kudeatzaile (eraikuntza)|kudeatzaile]] nagusiak enplegatuak beraiek dira, era [[autogestio]]<nowiki/>natuan. Mundu osoan barreiaturik daude, bereziki lehen sektorekoak, eta normalean tamaina txiki edo ertainekoak izaten dira. [[Euskal Herria]]<nowiki/>n arlo ia guztietan daude:<ref>{{erreferentzia|url=http://www.erkide.coop/index.php?id=eu|izenburua=Elkartutako Kooperatiben zerrenda|sartze-data=18.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=ERKIDE - Euskadiko Kooperatiben Federazioa|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=Eu|formatua=}}</ref>: nekazaritzan, irakaskuntzan, finantzatan, industrian, ikerkuntzan, zerbitzuetan eta banaketan.
 
==== Sozietate zibilak ====
Sozietate zibiletan eta ondasun komunitateetan, enpresaren izaera bazkideak diren pertsona fisikoekin dator bat eta beraz, [[erantzukizun subsidiario]], solidario eta mugagabea du, ondasun komunitateetan bazkide bakoitzaren partizipazio-kuotaren araberakoa bada ere. Espainiar zuzenbidean ez dute merkataritza-izaerarik eta beraz, ez dute [[Sozietateen gaineko Zerga]] ordaindu behar.
 
==== Sozietate kolektiboak ====
249 ⟶ 219 lerroa:
==== Enpresa publikoak ====
[[Enpresa publiko]]ak: estatua da enpresaren jabea enpresa publikoetan eta horietan helburua ez da izaten ahalik eta irabazi handienak lortzea, baizik eta [[errentagarritasun]] ezagatik [[merkatu]]ak batzuetan eskaintzen ez dituen ondasun eta zerbitzuak eskaintzea. Hor azpisektore asko daude, hala nola [[garraio publiko]]a, ur zerbitzuak, zaborra eta hondakinak, etabar. [[Euskotren Trena|Euskotren]] edo [http://www.ekpsa.eus/es/ Euskadiko Kirol Portuak] dira adibide garbiak.
 
 
=== Tamainaren arabera ===
Tamainaren arabera enpresa handiak, ertainak eta txikiak bereizten dira. Askotan enpresa txikiak eta ertainak batera sailkatzen dira, [[Enpresa txiki eta ertain|ETE]] edo ''[[Enpresa txiki eta ertain|Enpresa Txiki eta Ertainak]]'' [[akronimo]]a erabiliz, 1etik 249 arteko enplegatu dituztela, eta urtero 50 milioi euroko fakturazioa gehienez.<ref>Gazteleraz ''pyme'' ("Pequeña y Mediana Empresa") eta frantsesez [[PME]] ("Petit moyenne entreprise") erabiltzen dira.</ref>. Enpresak horrela sailkatzeko irizpideak langile kopurua edo [[fakturazio]]a izaten da, [[sektore ekonomiko]] ezberdinetan enpresak berez handiagoak edo txikiagoak izaten direla ere kontuan hartuz. Enpresaren tamainaren araberako sailkapenerako irizpide zehatzak izaten dira herrialde guztietan [[estatistika-erakunde]] ofizialen eskutik, enpresei buruzko estatistikak osatzearren.<ref>{{erreferentzia|url=https://ec.europa.eu/eurostat/web/structural-business-statistics/structural-business-statistics/sme|izenburua=European Statistics - EUROSTAT|sartze-data=18.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=En|formatua=}}</ref>
 
Tamainaren arabera enpresa handiak, ertainak eta txikiak bereizten dira. Askotan enpresa txikiak eta ertainak batera sailkatzen dira, [[Enpresa txiki eta ertain|ETE]] edo ''[[Enpresa txiki eta ertain|Enpresa Txiki eta Ertainak]]'' [[akronimo]]a erabiliz, 1etik 249 arteko enplegatu dituztela, eta urtero 50 milioi euroko fakturazioa gehienez.<ref>Gazteleraz ''pyme'' ("Pequeña y Mediana Empresa") eta frantsesez [[PME]] ("Petit moyenne entreprise") erabiltzen dira.</ref>. Enpresak horrela sailkatzeko irizpideak langile kopurua edo [[fakturazio]]a izaten da, [[sektore ekonomiko]] ezberdinetan enpresak berez handiagoak edo txikiagoak izaten direla ere kontuan hartuz. Enpresaren tamainaren araberako sailkapenerako irizpide zehatzak izaten dira herrialde guztietan [[estatistika-erakunde]] ofizialen eskutik, enpresei buruzko estatistikak osatzearren.<ref>{{erreferentzia|url=https://ec.europa.eu/eurostat/web/structural-business-statistics/structural-business-statistics/sme|izenburua=European Statistics - EUROSTAT|sartze-data=18.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=En|formatua=}}</ref>
 
[[Europar Batasuna]]<nowiki/>k ETEak sustatzera zuzendutako hainbat finantzaketa-programa ditu, hainbat lehentasunezko eremutan kontzentratuz, adibidez, ekintzailetza eta gaitasunak sustatu, ETEek merkatuetara sarbidea eta hazkunde potentziala hobetu, eta dituzten eragileekin elkarrizketa eta kontsulta sendotu. Mundu mailan berriz<ref>{{erreferentzia|url=https://www.worldbank.org/en/topic/smefinance|izenburua=Small and Medium Enterprises (SMEs) Finance|sartze-data=18.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=The World Bank|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=En|formatua=}}</ref>, ETEen gain dago negozioen %90a eta enpleguaren %50 baino gehiago.
 
==== Enpresa txikiak ====
Enplegatu batetik berrogeita bederatzi arte dituztenak dira. Batetik hamar artekoei, [[Mikroenpresa|mikro-enpresak]] ere deitzen zazkie, azpikategoria bezala. Normalean [[Zuzendaritza (argipena)|zuzendaria]]<nowiki/>ren esku geratzen dira arlo funtzionalen ardura gehienak, eta ez da departamendu egituraturik egoten. Enplegatuek arlo desberdinetako betebeharrak izaten dituzte, lan egiteko era malguagoan. Enpresa txikiek hainbat [[Abantaila konparatibo|abantaila]] dituzte, hala nola giza [[Erlazio bitar|harreman]] estuagoak mantentzea, negozioaren [[Ikuspegi komunikatibo|ikuspegi]] osoagoa izatea, mami aberatsagoko lanpostuetan jardutea, eta pertenentzia sentimendu handiagoa izatea. Eragozpenen artean berriz, negozioaren larregizko [[menpekotasun]]<nowiki/>a zuzendariarenganako, enplegatuen [[Espezializazio (argipena)|espezializazio]] falta, eta [[Finantzak|finantza]]-baliabideak lortzerakoan zailtasun handiagoak izaten dituztela.<ref>{{erreferentzia|izena=Carlos|abizena=Cleri|urtea=2012|izenburua=El libro de las Pymes|argitaletxea=Granica|orrialdea=|orrialdeak=448|ISBN=9789506415006|hizkuntza=ErEs}}</ref>
 
==== Enpresa ertainak ====
Berrogeita hamar enplegatutik berrehun eta berrogeita bederatzi artekoak dira. [[Departamendu]]<nowiki/>ak egituratuta daude, eta zuzendaritzan talde batek hartzen ditu erabakiak. Badira handitzerik nahi ez duten tamaina honetako enpresak, [[Dinamika|dinamiko]]<nowiki/>tasuna mantentzeko eta jarduera [[Burokrazia|burokratiko]]<nowiki/>etan ez erorzteko<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2006|izenburua=Cooperativas, globalización y deslocalización|argitaletxea=Mondragon Unibertsitatea|orrialdea=|orrialdeak=269|ISBN=8460604879|hizkuntza=ErEs}}</ref>. Ondorioz, [[Ekoizpen (argipena)|ekoizpen]] plantak dibersifikatzen dituzte nazioan bertan, edo atzerrian [[filial]]<nowiki/>ak sortu.<ref>{{erreferentzia|url=https://smallbusiness.chron.com/advantages-small-business-over-big-chain-18695.html|izenburua=The Advantages of a Small Business Over a Big Chain|sartze-data=18.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=Kunz|izena=Marnie|egile-lotura=|hizkuntza=En|formatua=}}</ref>
 
==== Enpresa handiak ====
Berrehun eta berrogeita hamar enplegatutik gorakoak dira. Bizpahiru arrazoi nagusi daude enpresa hauen handitasunerako. Alde batetik sektoreak berak eskatzen du, [[inbertsio]] garrantzizko [[azpiegitura]]k behar dituztelako, hala nola energia [[elektriko]]a<nowiki/>n edo [[petrokimika]]<nowiki/>n. Beste kasu batzuetan, [[eskalako ekonomia]]<nowiki/>k ezinbestekoak dira [[Errentagarritasun|errentagarri]]<nowiki/>ak izateko, hots, [[automobilgintza]]<nowiki/>n edo [[aeronautika]]<nowiki/>n.<ref>{{erreferentzia|izena=Jorge|abizena=Díaz-Cardiel|urtea=2015|izenburua=Recuperación económica y grandes empresas|argitaletxea=S.A. Eiunsa. Ediciones internacionales universitarias.|orrialdea=|orrialdeak=290|ISBN=9788484693352|hizkuntza=ErEs}}</ref> Eta badira sektoreak, baita, I+G+b inbertsio handiak eskatzen dituztenak, adibidez farmazeutikoa edo [[informazio teknologia]]k.
=== Produktuaren arabera ===
Saikapen hau ekoizpen enpresetara soilik mugatzen da, zerbitzuen sektoreak ezaugarri ezberdinak dituelako.
 
==== Azken produktua ====
Ekoizpen [[kate]]<nowiki/>ko azken enpresa denean, produktua [[merkaturatze]]n duena. Horrek produktuaren aurkezpen komertziala eskatzen du, eta [[marketin]] zein [[salmenta]] indarraren aldetik egitura sendoak, bereziki:<ref>{{erreferentzia|izena=Rodolfo|abizena=Vazquez Casielles|urtea=1998|izenburua=Estrategias de marketing para mercados industriales: producto y distribución.|argitaletxea=S.L. Civitas Ediciones|orrialdea=|orrialdeak=388|ISBN=9788447010448|hizkuntza=ErEs}}</ref>:
 
- [[Marka]] edo markak, izen komertzialak, [[logotipo]]<nowiki/>ak eta [[Sektore ekonomiko|sektore]]<nowiki/>ak erabiltzen dituen ezaugarri guztien [[Jabetza pribatu|jabe]] izatea.
280 ⟶ 248 lerroa:
 
==== Osagaiak ====
Osagaiak ekoizten dituen enpresa bat beste enpresa baten hornitzailea da. Bigarren honek bere produktua merkaturatu egingo du. Euskal Herrian enpresa industrial gehienak osagaiak ekoizten dituzte, eta azpisektore garrantzisuak daude, hala nola [[automobilgintza]]n, [[Aeronautika|aeronautikan,]] [[Makina erreminta|makina eremintan]] eta [[eraikuntza]]n. Kasu askotan, gainera, nahiz eta tamainaz enpresa ertainak edo ez oso handiak izan, multinazionalak dira, [[Txinako Herri Errepublika|Txina]]<nowiki/>n, [[Europar Batasuna|Europa]] ekialdeko eta mendebaldeko hainbat estatutan, [[Ameriketako Estatu Batuak|USA]]<nowiki/>n, [[Mexico, DC|Mexico]]<nowiki/>n eta [[Hego Amerika|Hegoameriketan]] filialak mantenduz<ref>{{erreferentzia|urlizena=https://www.acicae.es/?lang|abizena=spanish|izenburua=ACICAE - Automobilgintzako klusterra|sartzehizkuntza=Es|egile-datalotura=19|url=https://www.12acicae.2019es/?lang=spanish|egunkaria=|aldizkaria=|abizenaformatua=|izena=|egilesartze-lotura=|hizkuntza=Er|formatuadata=19.12.2019}}</ref>.
 
=== Kokapenaren arabera ===
288 ⟶ 256 lerroa:
 
==== Multinazionalak ====
[[Multinazional]]ak euren jarduerak [[herrialde]] anitzetan burutzen dituzten enpresak dira. Herrialdeak aukeratzerakoan, irizpide desberdinak izaten dituzte, hala nola enplegatuen kostua, eskala ekoni¡omiak, hornitzaile sarea, legedia, edo merkatu berriak lortzeko abagunea.<ref>{{erreferentzia|izena=Jeffrey K.|abizena=Liker|urtea=2010|izenburua=Las claves del éxito de Toyota: 14 principios de gestión del fabricante más grande del mundo.|argitaletxea=Ediciones Gestión 2000|orrialdea=|orrialdeak=480|ISBN=9788498750744|hizkuntza=ErEs}}</ref> Euskal Herrian adibidez, [[Volkswagen AG|Volkswagen A.G.]] eta [[Mercedes-Benz|Mercedes Benz A.G.]] multinazional alemaniarrek ekoizpen planta bana dute, milaka enplegaturekin.
 
==== Frankiziakoak ====
297 ⟶ 265 lerroa:
 
==== Kontzesionarioak ====
[[Enpresa kontzesionario]]akkontzesionarioak beste baten ondasunak eta zerbitzuak ustiatzeko eskumena duen enpresa da; adibidez, auto-marka bateko automobilak saltzeko eskumean duen enpresaburua auto-kontzesionarioa da.
 
== Euskal Herriko enpresak ==
 
=== Aro modernoan ===
Euskal Herriko egungo enpresa-sarea XV-XVI [[mende]]<nowiki/>etan du jatorri, [[burdingintza]] industria nabarmen garatu zen garaian. [[Meategi]]<nowiki/>etan eta [http://lenbur.com/ burdinoletan] enpresa bezala antolatzen ziren, garairako [[aurrekontu]] handiak kudeatuz. [[Ezpata]]<nowiki/>k eta [[arma]]<nowiki/>k egiteko [[burdina]] lortzen zuten, [[Galdaketa|galdatu]]<nowiki/>tako totxoak [[Toledo]]<nowiki/>ra eta [[Flandria]]<nowiki/>ra bidaliz. Era berean [[iltze]]<nowiki/>ak egiteko totxoak saltzen zizkieten inguruetako iltzegile [[artisau]]<nowiki/>ei.<ref>{{erreferentzia|izena=Jose Antonio|abizena=Azpiazu|urtea=1990|izenburua=Ferrerías en Legazpi|argitaletxea=Gipuzkoako Kutxa|orrialdea=|orrialdeak=274|ISBN=8472315339|hizkuntza=ErEs}}</ref>Hauek eta beste artisauek, [[gremio]]<nowiki/>etan eta [[Kofradia|kofradi]]<nowiki/>etan elkatzen ziren, baina enpresak sortu gabe, lanpostu aldetik asko izan arren.
 
Beste enpresa garrantzitsuak kostaldeko [[ontziola]]<nowiki/>k ziren. Ospe handia zuten euskal [[itsasontzi]]<nowiki/>ak, eta [[Amerika]]<nowiki/>rekin konkistatzaileek sortutako negozioetarako erabililtzen ziren, edo [[Terra Nova (itsasontzia)|Terranoba]]<nowiki/>ra baleen [[olio]]a<nowiki/>ren bila joateko. [[Armada]] espainiarra ere ontzioletako enpresen bezeroa zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Jose Antonio|abizena=Azpiazu|urtea=1990|izenburua=Sociedad y vida social vasca en el siglo XVI: mercaderes guipuzcoanos.|argitaletxea=Fundación cultural Caja de Guipúzcoa|orrialdea=|orrialdeak=315|ISBN=84-505-9682-3|hizkuntza=ErEs}}</ref>
=== Hemeretzigarren mendean ===
[[Industria Iraultza|Industria iraultza]]<nowiki/>ren<ref>{{erreferentzia|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Industria_Iraultza|izenburua=Industria Iraultza|sartze-data=20.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=Eu|formatua=}}</ref> harira sortutako enpresa handi batzuk aipatuko ditugu soilik, adibide bezala, nahiz eta jakina izan enplegu eta aktibitate ekonomiko nagusia enpresa txikien esku zegoela.
314 ⟶ 282 lerroa:
Ehungintzan, Bergaran 1850an Algodonera San Antonio sortu zuten. Oihalgintzako enpresa oso garrantzitsua izan zen, [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] [[Nanjing]] hirian asmatutako prozesu baten bidez, [[mahoi]] izenarekin ezagutzen dugun oihala egiten hasi ziren, kolore [[urdin]]ean.
 
Gaur [https://www.hjgaray.es/la-empresa/historia/ Hijos de Juan de Garai S.A] izenarekin ezagutzen den enpresa [[1864]]<nowiki/>an sortu zen Gipuzkoan<ref>{{erreferentzia|urlizena=|abizena=https://www.hjgaray.es/|izenburua=Hijos de Juan de Garay S.A.|sartzehizkuntza=Es|egile-datalotura=20|url=https://www.12hjgaray.2019es/|egunkaria=|aldizkaria=|abizenaformatua=|izena=|egilesartze-lotura=|hizkuntza=Er|formatuadata=20.12.2019}}</ref>, eta dinamimo handiz mantendu da orain arte, doitasun handiko altzairuzko hodiak eta letoizko barrak eta profilak ekoiztuz, eta [[Eslovakia|Eslobakia]]<nowiki/>n eta [[Mexiko]]<nowiki/>n bi filial mantenduz. [[1918]]<nowiki/>an enpresa honek bere pabiloi bat prestatu zuen [[Euskal Ikasketen Lehen Kongresua]]<nowiki/>n <ref>{{erreferentzia|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Ikasketen_Lehen_Kongresua|izenburua=Euskal Ikasketen Lehen Kongrasua|sartze-data=20.12.2019|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=Eu|formatua=}}</ref>[[Batzar (argipena)|batzar]] orokorrak egiteko.
 
1870an, Gasteizen, gaur arte arrakasta handiz iraun duen [[Naipes Heraclio Fournier]] karta-enpresa sortu zen. Merkatu globalaren % 35eko kuota du. Bestalde, <br />[[Armagintza]] Eibarren eta inguruetako herrietan hedatu zen, eta 1887an 130.000 arma ekoiztera ailegatu ziren.
321 ⟶ 289 lerroa:
[[1900]]. urtean [[Euskalduna ontziola]] <ref>{{erreferentzia|url=https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskalduna_ontziola|izenburua=Euskalduna ontziola|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=Eu|formatua=}}</ref>sortu zuten [[Bilbo]]<nowiki/>n, gaur egun [[Euskalduna jauregia]] dagoen lekuan. Bestalde, aurretik zeuden 14 siderurgia fabrika garrantzitsuren elkartze prozsu baten ondoren, 1902an sortu zen urte askotan Espainiako enpresarik handiena izan zen [[Bizkaiko Labe Garaiak|Bizkaiko Labe Garaiak S.A.]].
 
Fagor Elektrotresnak [[Mondragon (korporazioa)|Mondragon Korporazio]]<nowiki/>ko lehen [[kooperatiba]] [[1955]]<nowiki/>ea sortu zen [[Gasteiz]]<nowiki/>en, hurrengo urtean [[Arrasate]]<nowiki/>ra mugitzeko. Euskal Herriko azken produktua [[Merkaturatze|merkaturat]]<nowiki/>zen zuen enpresa handiena izatera iritsi zen, bost mila [[bazkide]]<nowiki/>izatera ailegatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Iñazio|abizena=Irizar|urtea=2010|izenburua=32 claves empresariales de Mondragón|argitaletxea=Garaia Berrikuntza Gunea, Arrasate,|orrialdea=|orrialdeak=198|ISBN=|hizkuntza=ErEs}}</ref> <br />[[Iberdrola]] Talde elektrikoa 1960an sortu zen hainbat enpresa elkartu ondoren hogeigarren mendean. Horrela, [[1901]]<nowiki/>ean Hidroeléctrica Ibérica sortu zen, gero 1907an Hidroeléctrica Española, eta 1944an Iberduero. Gaur egun estatu espainiarreko enpresa negusienetako bat da.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Iberdrola Taldea|hizkuntza=Es|egile-lotura=|url=https://www.iberdrola.com/conocenos/energetica-del-futuro/nuestra-historia#acor_perfil_historia_acor2_4|izenburua=Iberdrola Taldea|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizenaformatua=|izena=|egilesartze-lotura=|hizkuntza=Er|formatuadata=}}</ref>
 
=== Gaur egun ===
Euskal Herriko egungo enpresa-sarea XV-XVI mendeetan du jatorri, [[burdingintza]] industria nabarmen garatu zenena. Handik, batez ere [[Gipuzkoa]]n eta [[Bizkaia]]n, dator egungo [[industria]]-enpresen garrantzia. [[Industria Iraultza]]rekin batera, Euskal Herriko ekonomia eta enpresa kopurua nabarmen goratu zen. Geroztik, enpresak eta ekonomia kolokan jarri dituzten [[krisi ekonomiko]]ak izan badira ere, enpresa sarea zabaldu eta egun Euskal Herria, [[Europar Batasuna]]ren baitan, [[batezbesteko]]tik gorako ekonomia-adierazleak dituen herrialdea da. Enpresen ezaugarriak aldatu dira, ordea, azken hamarkadetan: industriak bere garrantzia atxikitzen badu ere, zerbitzuen sektoreko enpresek dute pisu gehien [[Barne produktu gordin|BPG]] edo produkzio osoan. Zehatzago, industriak eta zerbitzuek %27 eta %60 pisua zuten hurrenik hurren, gutxi gorabehera, 2004. urtean<ref name="gaindegia">{{eu}} {{Erreferentzia
|abizena=Gaindegia
|url=http://www.gaindegia.org/files/LK07_1zatia.pdf
|izenburua=Euskal Herriko adierazle ekonomiko eta sozial nagusiak neurtzen
|orrialdeak=15
|urtea=2008
}}{{Apurtutako esteka|date=otsaila 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Enpresen ezaugarriak aldatu dira, ordea, azken hamarkadetan: industriak bere garrantzia atxikitzen badu ere, zerbitzuen sektoreko enpresek dute pisu gehien [[Barne produktu gordin|BPG]] edo produkzio osoan. Zehatzago, industriak eta zerbitzuek %27 eta %60 pisua zuten hurrenik hurren, gutxi gorabehera, 2004. urtean<ref>{{eu}} {{Erreferentzia
|abizena=Gaindegia
|urtea=2008
|orrialdea=19}}</ref>.
 
Enpresa handienen zerrenda aipatzerakoan, irizpide ezberdinak eman daitezke. [[Fakturazio]]ari buruz, [[Iberdrola]], [[Eroski]], [[Petronor]], [[Gamesa]] eta [[Arcelor Mittal]] nabarmentzen dira, ordena horretan eta denak enpresa industrialak, Eroski ezik <ref>{{es}} [http://cybereuskadi.com/iberdrola-sigue-al-frente-de-las-empresas-vascas-por-su-facturacion-en-2009 Iberdrola sigue al frente de las empresas vascas por su facturación en 2009], ''cybereuskadi.com'', 2010-09-29an kontsultatua.</ref>. Langile kopuruari buruz, [[Eulen]] eta [[Eroski]] dira langile gehien dituztenak, ordena horretan, biak zerbitzuen sektorekoak.
 
== Enpresaren teoria ==
 
[[Enpresaren teoria]]kteoriak enpresaren izaera eta funtzionamendua aztertzen ditu <ref>Zehatzago, enpresaren teoriak errealitatean zergatik dauden enpresak eta erabakiak nola hartzen dituzten aztertzen duten modeloak eratzen ditu.</ref>, enpresaren baitan eta merkatuarekiko harremanetan. Helburu horri begira, teoria zenbait plazaratu da. Historian, [[ekonomia neoklasiko|eskola neoklasikoan]] eratu zen enpresari buruzko modelo bat lehen aldiz. Horren arabera, enpresa irabaziak maximotzen dituen erakunde bat da, merkatuari buruzko informazio osoa daukana, teknologia konstante batez. Hartara, enpresa modu automatikoan jarduten duen erakunde bat litzateke, baina enpresaren irudikapen hori errealitatetik urrun samar geratzen da, praktikan, besteak beste, [[ziurgabetasun]]a nagusi izaten baita eta teknologia aldatu egiten baita <ref>{{es}} {{Erreferentzia
|izena=Mario Alberto
|abizena=Morales Sánchez
|urtea=2009
|izenburua=Teoría económica evolutiva de la empresa:¿una alternativa a la economía neoclásica?
|url=http://www.ejournal.unam.mx/pde/pde158/PDE004015808.pdf}}</ref>. [[Ronald Coase]] ekonomialariak enpresaren izaera transakzio-kostuen bitartez azaldu zuen [[1937]] urteko ''[[The Nature of the Firm]]'' (''Enpresaren izaera'') liburuan. Teoria honen arabera, enpresak izango ez balira, ekoizleak eta kontsumitzaileak merkatuan aritu beharko lirateke gauzak etengabe salduz eta erosiz, [[transakzio-kostu]] handiak sorraraziz. Enpresak transakzio-kostuak ekidin egiten ditu, produktuak modu eraginkorrago batez ekoiztuz <ref>{{es}} {{Erreferentzia
|url=http://www.elblogsalmon.com/conceptos-de-economia/de-los-costes-de-transaccion-a-la-ley-de-coase
|izenburua=¿Qué son los costes de transacción y la Ley de Coase?