Lineo: berrikuspenen arteko aldeak

'''Lineo'''<ref>{{EuskaltzArauErref|arau-zk=185|arau-izenb=Errenazimentuko pertsona-izenak}}</ref><ref>EIMA: [http://www.hezkuntza.ejgv.euskadi.net/r43-573/eu/contenidos/informacion/dih/eu_5490/adjuntos/estilo_liburua/ONOMASTIKA/IZEN%20ZERRENDAK.pdf ''Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak''].</ref> —jaiotza izena: '''Carl von Linné'''; [[latin]]ezko izena: '''Carolus Linnaeus'''— ([[Råshult]], [[Suedia]], [[1707]]ko [[maiatzaren 23]]a - [[Uppsala]], [[1778]]ko [[urtarrilaren 10]]a) zientzialari eta naturalista suediar bat izan zen, gaur egungo [[taxonomia]]ren oinarriak jarri zituena. [[Ekologia]]ren aitzindaritzat hartzen da, besteak beste batzuen artean.

Lineo [[kreazionista]] zen. BereHaren araberaustez, animaliak eta begetalaklandareak [[Jainko]]ak sortuasortuak izan ziren [[Genesis]]ak kontatzen duenaren arabera, eta ordutik ez dute aldaketarik izan.

Bere lanik garrantzitsuena ''Systema Naturae'' da (1735), argitalpen asko izan zituena. Argitalpen bakoitzean, LineoLineok sistema hobetu eta osotzen duzuen. Hamargarren ediziotik (1758) aurrera, bi izeneko nomenklatura (izen zientifikoa) sistema erabiltzenerabili duzuen erabat. Talde batzuk zehatz definitzendefinitu dituzituen, ugaztunen eta hegaztien klaseak bezala. Horretarako [[Albertus Seba]], [[Ulisse Aldrovandi]], [[Mark Catesby]], [[John Jonston]] eta beste jakintsuek deskribatutako animaliez baliatzen dazen batzuetan, baina gehienbat berak aztertutako animaliak deskribatzendeskribatu dituzituen.

Carlos Nilsson Linneo Suedia hegoaldeko [[Småland]] probintzian jaio zen, Råshult herrian. Bere aita Nils ondoan dagoen Stenbrohult herriko apaiz [[Luteranismo|lutertarra]] eta botanikazalea zen eta ama Christina Stenbrohulteko erretorearen alaba. Lau anai arrebetan zaharrena zen. Samuel anaiak aitaren bidea hartu zuen eta [[erlezaintza]]ren inguruko manualeskuliburu bat idatzi zuen. Lineok urtebete zuela aitona erretorea hil eta aitak haren lekua hartu zuen<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=|abizena=Blunt, Wilfrid|urtea=2004|izenburua=Linnaeus: the compleat naturalist|argitaletxea=London: Frances Lincoln|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0711223629|hizkuntza=}}</ref>. Txikitatik aitaren lorategian egoten zen eta aitak lursail bat eman zion berak nahi zituen landareak landatulanda zitzan<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=National Geographic Magazine|hizkuntza=en|url=https://www.nationalgeographic.com/magazine/|aldizkaria=Magazine|sartze-data=2020-03-22}}</ref>.

1724an Växjöko Gimnasioan sartu zen. Bertan erlijio ministro batek behar dituenzituen ikasketak egin zituen, aitaren bidea jarraitzeko. Teologia, grekera, hebreera eta matematikak ikasi zituen baina azken urtean Nils aita gimnasiora semeaz galdezka joan zenean irakasleek "Lineo inoiz ez da ikasle ona izango" erantzun zioten. Johan Rothmanek medikuntzan etorkizuna bazuela esan zion aitari eta bere etxean hartu zuen fisiologia eta botanika irakasteko<ref name=":0" />.

Rothmanek botanika gauza serioa dela erakutsi zion, ez entretenimendu hutsa. Tourneforten sailkatze sistema irakatsi zion eta Sébastien Vaillantek landareen sexualitatearen inguruan egindako lanak ere bai. 1727an [[Lundeko Unibertsitatea]]n matrikulatu zen Lineo eta Kilian Stobaeus medikuaren etxean hartu zuen ostatu. Honen etxean botanikaren inguruko liburu ugari aurkitu zituen eta Stobaeus beraren hitzaldiak bertatik bertara ikusteko aukera izan zuen. Aisaldian bere interes bera zuten ikasleekin Eskaniako flora esploratzen aritu zen<ref name=":2" />.

Rothmanen aholkuak jarraituz 1728an [[Uppsalako Unibertsitatea]]ra joan zen. Rothmanek medikuntzaren bidea zabalik mantendu nahi zion eta Olof Rudbeck eta Lars Roberg irakasle entzutetsuentzutetsuak bertan zeudelako gomendatu zion Uppsala, baina ordurako zaharkiturik zeuden eta irakasteko gogo handirik ez zuten hauek. Lineok [[Olof Celsius]] teologia eta botanika irakaslearekin harremana egin zuen eta honek Uppsalako liburutegirako sarbidea eman zion, bertan zegoen Suediako liburutegi botaniko osoena, izan ere<ref name=":2" />.

1729an Lineok ''Praeludia sponsaliorum plantarum'' tesia idatzi zuen, landareen sexualitatearen ingurukoa. Lan honek Olof Celsius txunditu zuen eta 1730an Lineo irakasle bihurtu zunezen, bigarren urteko ikaslea baino ez bazen ere. Sona handia hartu zuen Lineok eta 300 ikusleren aurrean hitzaldiak ere eman zituen<ref name=":0" />. Urte bereko ekianean Rudbecken etxera aldatu zen hark zituen 24 semealabatakoseme-alabatako hiruri klaseak emateko. Negua iritsi zen eta Lineok zalantzatan jarri zuen Tourneforten sistema. Horren aurrean sailkatze sistema berri bat osatu zuen, landareak [[estamine]] eta [[pistilo]] kopuruaren arabera antolatzen zituena.

Umeåtik berriz iparraldera egin zuen eta Norvegiako muga zeharkatu zuen. Handik Kalixera jo zuen, Finlandiara pasa eta Turkuraino jeitsi zen. Azkenik, Turkun itsasontzia hartu eta Suediara itzuli zen. Sei hilabetetan 2.000 kilometroko distantzia egin zuen eta ibilbidean zehar landare eta hegazti ugari aztertu zituen. Guztiak gerora ''Flora lapponica'' liburuan azalduko zituen<ref name=":1" />.

[[Uppsala]]ra iztuli zenerako Rosen eta bere arteko harremana gaiztotua zegoen eta Claes Sohlberg ikaslearen etxera joan zen Gabonak igarotzera. Sohlbergen aitak semea [[Herbehereak|Herbeheretara]] eraman zezanzezala proposatu zion<ref name=":0" />. Herbehereak historia naturala ikasteko leku bikaina zen eta suediarrentzat ohikoa zen han denboraldi bat pasatzea doktoregotza egiteko. 1735ean joan ziren bertara eta Lineok [[Harderwijk]]eko unibertsitatean madikuntza doktoregotza egin zuen<ref name=":2" />. Bertan [[Peter Artedi]] adiskidea aurkitu zuen eta Uppsalan zeudenean elkarri zin egin zioten bietakoren bat hilko balitz besteak haren lana amaituko zuela. Handik hamar astetara Artedi hil egin zen eta Lineok amaitu zuen arrainen sailkapenaren inguruko haren lana<ref name=":3" />.

Herbeheretan [[Johan Frederik Gronovius]] botanikaria ere aurkitu zuen eta Suediatik zekarren sailkapen sistema berriaren eskuizkribua erakutsi zion. Gronovius txunditurik gelditu zen eta liburuaren argitalpenaren kostoarekin laguntzeko konpromiosa hartu zuen. Isaac Lawson eskoziarraren dirulaguntza ere lortu zuten eta ''[[Systema naturæ]]'' izenarekin argitaratu zen. Izen osoa ''Systema naturæ per regna tria naturæ, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis'' da, "Sistema naturala, naturaren hiru erreinuetan, klaseen, ordenen, generoen eta espezieen arabera, eta hauen ezaugarriak, desberdintasunak, sinonimoak eta kokapenak". Liburu honen 10. edizioa 1758an atera zen eta nomenklatura zoologikoaren abiapuntuaabiapuntutzat kontsideratzenhartzen da<ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Mary|abizena=Gribbin|izenburua=Flower Hunters|argitaletxea=Oxford University Press|hizkuntza=en|abizena2=Gribbin|izena2=John|data=2008|url=https://books.google.es/books?id=yDC7gu-sCMsC&redir_esc=y&hl=eu|isbn=978-0-19-280718-2|sartze-data=2020-03-22}}</ref>.

1735eko abuztuan George Clifford III ezagutu zuen, [[Ekialdeko Indietako Herbeheretar Konpainia]]ren zuzendaria zena eta Hartecampeko lorategi botanikoaren jabea. Linneok landareak sailkatzeko zuen gaitasunaz harrituta lorategiko zaindari eta mediku izendatu zuen<ref name=":2" />. Cliffordek berak ordainduta Ingalaterrara bidaiatu zuen Lineok. Sir Hans Sloaneren bilduma ikusi zuen bertan. Chelseako lorategi medizinaleko zuzendaria zen Philip Millerri ''Systema naturæ'' erakutsi zion eta honek lorategia liburuaarenliburuaren arabera antolatzeari ekin zion<ref name=":2" />. [[Oxfordeko Unibertsitatea]]n [[Johann Jacob Dillenius]] botanikariarekin ere egon zen baina honek ez zuen liburua argitaratu nahi izan. Orduan Hartecampera itzuli zen, berarekin landare espezie bitxi ugari ekarriz<ref name=":2" />. Hurrengo urtean ''Genera Plantarum'' argitaratu zuen eta liburu honetan 935 landare genero deskribatu zituen. ''Corollarium Generum Plantarum'' gehitu zion beranduago, 60 genero gehituz. ''Hortus Cliffortianus'' ere Hartecampen idatzi zuen. 1738an itzuli zen Suediara eta ez zen berriz aterako<ref name=":5">{{Erreferentzia|abizena=Lisbet Koerner|izenburua=Linnaeus|argitaletxea=Harvard University Press; 1 edition|data=1999|url=http://archive.org/details/linnaeusnaturena00koer_0|sartze-data=2020-03-22}}</ref>.

Estokolmon Almirantegoko medikuamediku bihurtu zen eta Sara Elisabeth Moræarekin ezkondu zen 1739an. [[Suediako Zientzien Errege Akademia]] sortzen lagudulagundu zuen eta zozketaz aurreneko presidentea izan zen<ref name=":5" />. 1741ean Uppsalako Unibertsitateko medikuntza irakasle izendatu zuten, baina Nils Roseneki trukatu eta lorategi botanikoaren arduradunaarduradun bihurtu zen.

Uppsala oso zaratatsua zela iritzita [[Hammarby]] eta Sävja herrixketan granjalandetxe bana erosi zituen<ref name=":5" />. Hurrengo urtean Edebyn erosi zuen beste bat. Uda garaiak Hammarbyn igarotzen zituen familiarekin eta Uppsalako lorategian landatu ezin zitezkeen landareak sartu zituen bertan. 1766an museo bat eraiki zuen Hammarby atzeko muino batean eta bertan ezarri zituen bere liburutegia eta landare bilduma, izan ere Uppsalan gertaturiko suteak hiriaren herena erre eta ia Lineoren etxea ere suntsitu baitzuen.

1764an Upsalako sukarra izeneko gaixotasuna hartu zuen eta Rosenen zaintzei esker bzirikbizirik irautea lortu zuen. 1773an ziatika eta 1774an eta 1776an apoplejia atakeak izan zituen<ref name=":0" />. Gorputzaren eskuin aldearen gaineko kontrola galdu zuen eta memoriari ere eragin zion.Hirugarren apoplegia atake batek eraman zuen 1778an. Hammarbyn lurperatua izatea nahi bazuen ere [[Uppsalako katedrala|Uppsalako katedralean]] hilobiratu zuten<ref name=":1" />.

Aurrez taxonomiaren inguruko hainbat lan izan zazirenbaziren ere, [[Joseph Pitton de Tournefort]] eta [[John Ray]] naturalistenak adibidez<ref name=":6">{{Erreferentzia|izenburua=Biografia de Carl von Linné [Linneo]|url=https://www.biografiasyvidas.com/biografia/l/linne.htm|aldizkaria=www.biografiasyvidas.com|sartze-data=2020-03-22}}</ref>, Lineok 1731. urtean diseinaturiko [[nomenklatura binomial]]ak taxonomia modernoa sortzea ekarri zuen. Bi hitz erabili zituen espezie bakoitza izendatzeko, aurrenekoak [[Genero (biologia)|generoa]] izendatzen zuen eta bigarrenak [[espezie]]a. Era berean izaki bizidunen genero guztiak [[Familia (biologia)|familia]], [[Klase (biologia)|klase]] eta [[Erreinu (biologia)|erreinuetan]] sailkatu zituen<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=Pavord, Anna|izenburua=The Naming of Names: The Search for Order in the World of Plants|urtea=2005|url=https://archive.org/details/namingofnamessea0000pavo|argitaletxea=Bloomsbury|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=1-59691-071-2|hizkuntza=}}</ref>. Sistema honen bidez 8.000 anialia espezie eta 6.000 landare espezie tipifikatu zituen. Lineok erabili zituen aurreneko aldiz arra izendatzeko [[Marte (mitologia)|marteren]] sinboloa (♂) eta emea izendatzeko [[Venus (mitologia)|venusena]] (♀)<ref name=":6" />.

Lineok orduan hamargarren edizioan (1758) ''Primates'' taldea sortu zuen ''Antropomorpha'' ordezkatzeko eta honen barnean bi talde egin zituen, tximuak eta gizakia. Gizakiarekin batera bigarren espezie bat ere jarri zuen, ''Homo trglodytestroglodytes'' izenekoa. [[Pongo|Orangutan]] baten deskribapenean oinarritu zen hau tipifikatzeko<ref>{{Erreferentzia|izena=Willem|abizena=Piso|izenburua=Gulielmi Pisonis ... De Indiae utriusque re naturali et medica libri quatuordecim :quorum contenta pagina sequens exhibet.|argitaletxea=Apud Ludovicum et Danielem Elzevirios,|abizena2=Bondt|abizena3=Marggraf|abizena4=Orta|abizena5=Elzevirios|izena2=Jakob de|izena3=Georg|izena4=Garcia de|izena5=Ludovicum et Danielem|data=1658|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/39776|sartze-data=2020-03-22}}</ref>. Garai hartan esploratzaileek itzultzerakoan kontatzen zituztenak errelato zientifiko gisa hartzen ziren eta ''Systema naturæ'' liburuko aurreneko ediziotanedizioetan [[Lernako hidra|hidra]], [[Fenix|fenix hegaztia]], [[satiro]]a eta [[adarbakar]]ra agertzen dira, besteak beste. Orangutanaren deskribapena ere horrela iritsi zen Lineorengana. 1771ean Homo generoko beste espezie bat erantsi zuen, ''Homo lar'', gaur egun ''Hylobates lar'' izenarekin ezagutzen den [[Hylobates|giboia]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Mantissa plantarum|hizkuntza=es|url=https://bibdigital.rjb.csic.es/records/item/10315-redirection|aldizkaria=bibdigital.rjb.csic.es|sartze-data=2020-03-22}}</ref>.

* ''Classes plantarum'' (1738), [http://www.fh-augsburg.de/%7Eharsch/Chronologia/Lspost18/Linne/lin_clap.html en Bibliotheca Augustana]

Berak deskribaturiko animalia eta espezieek bere izenaren erreferentzia daramate eta badira bere omenez izendatu diran espezieak ere, adibide aurretik aipaturiko ''Linnaea borealis'' landarea. HorretazHorrez gain bere omenez izendaturiko beste elementu batzuk ere badaude: