Eboluzioari buruz baztertutako teoriak: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
11. lerroa:
 
== Forma aldaezinak ==
[[Aristoteles]]<nowiki/>ek ez zituen jainkozko sorkuntza eta eboluzioa onartu, honen aurrean, [[Aristotelesen biologia|bere biologia]]<nowiki/>n espezie bakoitza (eidoak) aldaezina zela argudiatu zuen, bere [[betiereko forma ideala]]<nowiki/>ri leial mantenduz ([[Platon]]<nowiki/>en [[formen teoria]]<nowiki/>ren ezberdina). <ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-11}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Armand Marie|abizena=Leroi|izenburua=The lagoon : how Aristotle invented science|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/883341616|isbn=978-0-698-17039-1|pmc=883341616|sartze-data=2021-03-11}}</ref> Aristotelesek [[De Generatione Animalium|''De Generatione Animalium'']] liburuan proposatutako naturan finkaturiko hierarkiarekin, ''una scala naturae'' ("naturaren eskailera"), izaki bizidunen jarraipenaren azalpen goiztiar bat eman zuen. <ref>{{Erreferentzia|izena=G. E. R.|abizena=Lloyd|izenburua=Aristotle: the growth and structure of his thought,|argitaletxea=Cambridge U.P|data=1968|url=https://www.worldcat.org/oclc/308104|isbn=0-521-07049-X|pmc=308104|sartze-data=2021-03-11}}</ref> <ref name=":4">{{Erreferentzia|izena=Armand Marie|abizena=Leroi|izenburua=The lagoon : how Aristotle invented science|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/883341616|isbn=978-0-698-17039-1|pmc=883341616|sartze-data=2021-03-11}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Ernst|abizena=Mayr|izenburua=The growth of biological thought : diversity, evolution, and inheritance|argitaletxea=Belknap Press|data=1982|url=https://www.worldcat.org/oclc/7875904|isbn=0-674-36445-7|pmc=7875904|sartze-data=2021-03-11}}</ref>Aristotelesek ikusi zuen animaliak [[teleologiko]]<nowiki/>ak zirela (funtzionalki helburu bati zuzendutakoak) eta beste animalia batzuenekin zati [[Homologia|homologo]]<nowiki/>ak zituztela, baina ez zituen ideia horiek eboluzioaren garapenaren kontzeptuarekin lotu. <ref name=":1">{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Ruse|izenburua=Monad to man : the concept of progress in evolutionary biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/436302097|isbn=978-0-674-04299-5|pmc=436302097|sartze-data=2021-03-11}}</ref>
[[Fitxategi:Great Chain of Being 2.png|thumb|1579ko [[Didacus Valades|Didacus Valadesen]] ''Rhetorica Christiana'' laneko marrazkia, izatearen kate handiaren ideiarekin.]]
[[Erdi Aroa]]<nowiki/>n, [[eskolastizismo]]<nowiki/>ak Aristotelesen ikuspegia garatu zuen [[izatearen kate handi]] baten ideiarekin.<ref name=":0" /> Eskailera baten irudiak, berez, eskalatzeko aukera iradokitzen du, baina bai antzinako greziarrek, bai Erdi Aroko eskolastikoek, bai [[Ramon Llull|Ramon Lull]]<nowiki/>ek<ref name=":0" />, espezie bakoitza, sortu zenetik, finko mantentzen zela babestu zuten.<ref>{{Erreferentzia|izena=Arthur O.|abizena=Lovejoy|izenburua=The great chain of being : a study of the history of an idea : the William James lectures delivered at Harvard University, 1933|argitaletxea=Harvard University Press|data=1964|url=https://www.worldcat.org/oclc/432702791|isbn=978-0-674-04033-5|pmc=432702791|sartze-data=2021-03-11}}</ref><ref name=":1" />
 
[[Erdi1818an, Aroa]]<nowiki/>nordea, [[eskolastizismoÉtienne Geoffroy Saint-Hilaire]]<nowiki/>akk, Aristotelesen ikuspegia garatu zuenbere [[izatearenPhilosophie kateanatomique|''Philosophie handianatomique'']]-n, batenkatea ideiarekin."serie <refprogresibo name=":0bat" />zela Eskaileraargudiatu baten irudiakzuen, bereznon, eskalatzekokatearen aukerabehealdeko iradokitzenmoluskuak dubezalako animaliak, baina"Zatiak bai antzinako greziarrekgehituz, bailehen Erdimailako Arokoformazioen eskolastikoeksinpletasunetik, baieskalaren [[Ramonmaila Llull|Ramongorenean Lull]]<nowiki/>ekzeuden <refizakien name=":0"konplexutasunera />igo zitezkeen", espeziedenbora bakoitza,nahikoa sortuegongo zenetikbalitz. Ondorioz, finkoGeoffroyk mantentzeneta zelaondorengo biologoek eboluzio aldaketa horren azalpenak babestubilatu zutenzituzten. <ref>{{Erreferentzia|izena=Arthur O.Michael|abizena=LovejoyRuse|izenburua=TheMonad great chain ofto beingman : a study of the historyconcept of anprogress ideain : the William James lectures delivered at Harvard University,evolutionary 1933biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=19642009|url=https://www.worldcat.org/oclc/432702791436302097|isbn=978-0-674-0403304299-5|pmc=432702791436302097|sartze-data=2021-03-11}}</ref> <ref name=":1" />
 
[[Georges Cuvier-ek]]<nowiki/>rek 1812ko ''Recherches sur les Ossements Fossiles'' lanean [[atalen korrelazioa]]<nowiki/>ri buruzko bere doktrina azaldu zuen, hau da, organismo bat sistema oso bat denez, bere zati guztiak elkarri dagozkiola, osotasunaren funtzioan lagunduz. Orduan, hezur bakar batetik abiatuta, sarritan [[Zoologia|zoologo]]<nowiki/>ak animalia zein motatakoa edo generokoa zen esan zezakeen, eta animalia batek haragia mozteko hortz egokituak balitu, zoologoa ziur egon zitekeen bere organo sentsorialak [[Harraparitza|harrapari]] batenak izango liratekeela, eta hesteak [[haragijale]] batenak. Espezie batek konplexutasun funtzional murriztezina zuen, eta "haren zati bat ere ezin da aldatu besteak ere aldatu gabe". <ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-11}}</ref> Eboluzionistek aldi bereko aldaketak ematea espero zuten, aldaketa batek beste bati jarraitzeko. Cuvierren iritziz, eboluzioa ezinezkoa zen, edozein aldaketak sistema delikatu guztia desorekatuko bailuke.<ref name=":2" />
1818an, ordea, [[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire]]<nowiki/>k, bere [[Philosophie anatomique|''Philosophie anatomique'']]-n, katea "serie progresibo bat" zela argudiatu zuen, non, katearen behealdeko moluskuak bezalako animaliak, "Zatiak gehituz, lehen mailako formazioen sinpletasunetik, eskalaren maila gorenean zeuden izakien konplexutasunera igo zitezkeen", denbora nahikoa egonog balitz. Ondorioz, Geoffroyk eta ondorengo biologoek eboluzio aldaketa horren azalpenak bilatu zituzten. <ref>{{Erreferentzia|izena=Michael|abizena=Ruse|izenburua=Monad to man : the concept of progress in evolutionary biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=2009|url=https://www.worldcat.org/oclc/436302097|isbn=978-0-674-04299-5|pmc=436302097|sartze-data=2021-03-11}}</ref>
 
Georges Cuvier-ek 1812ko ''Recherches sur les Ossements Fossiles'' lanean [[atalen korrelazioa]]<nowiki/>ri buruzko bere doktrina azaldu zuen, hau da, organismo bat sistema oso bat denez, bere zati guztiak elkarri dagozkiola, osotasunaren funtzioan lagunduz. Orduan, hezur bakar batetik abiatuta, sarritan [[Zoologia|zoologo]]<nowiki/>ak animalia zein motatakoa edo generokoa zen esan zezakeen, eta animalia batek haragia mozteko hortz egokituak balitu, zoologoa ziur egon zitekeen bere organo sentsorialak [[Harraparitza|harrapari]] batenak izango liratekeela, eta hesteak [[haragijale]] batenak. Espezie batek konplexutasun funtzional murriztezina zuen, eta "haren zati bat ere ezin da aldatu besteak ere aldatu gabe". <ref name=":2">{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-11}}</ref> Eboluzionistek aldi bereko aldaketak ematea espero zuten, aldaketa batek beste bati jarraitzeko. Cuvierren iritziz, eboluzioa ezinezkoa zen, edozein aldaketak sistema delikatu guztia desorekatuko bailuke.<ref name=":2" />
 
[[Louis Agassiz]]<nowiki/>en 1856ko "sailkapenari buruzko entsegua" [[idealismo filosofiko]] alemaniarraren adibide izan zen. Espezie bakoitza berez konplexua zela, beste organismoekin harreman konplexuak zituela eta bere inguruan zehaztasunez egokitzen zela zioen, pinu batek basoan egiten duen bezala, eta ezin zuen zirkulu horietatik kanpo iraun. Forma ideal horien argudioa eboluzioaren aurka agertu zen, mekanismo alternatibo errealik eskaini gabe. [[Richard Owen]]<nowiki/>ek antzeko iritzia zuen [[Britainia Handia]]<nowiki/>n.<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-11}}</ref>
25. lerroa:
== Aldaketaren azalpen alternatiboak ==
 
Aldaketa ebolutiboa biologoek onartu, baina [[Hautespen natural|hautespen naturala]] ukatua izan zenean, darwinismoaren eklipsea barne, aipaturiko azalpen zientifiko alternatiboak (lamarckismoa, ortogenesia, estrukturalismoa, katastrofismoa, bitalismoa eta eboluzio teista, bereizita edo teoriak konbinatuz) landu ziren. Hainbat faktorek bultzatu zituen darwindarrak ez ziren eboluzio-mekanismoak proposatzera; hautespen naturalak, [[Heriotza|heriotzari]] eta [[Lehia|lehiari]] garrantzia emanez, ez zituen naturalista batzuk erakarri moralgabea sentitzen zutelako, eta leku gutxi utzi zien teleologiari edo bizitzaren garapenean aurrera egitearen kontzeptuari.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded|isbn=0-520-23693-9|pmc=49824702|sartze-data=2021-03-11}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-11}}</ref> Zientzialari eta filosofo horietako batzuk, [[St. George Jackson Mivart]]<nowiki/>ek eta [[Charles Lyell|Charles Lyelle]]<nowiki/>k, eboluzioa onartu baina hautespen naturala gustuko ez zutenek, eragozpen erlijiosoak planteatu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Quammen|izenburua=The reluctant Mr. Darwin : an intimate portrait of Charles Darwin and the making of his theory of evolution|argitaletxea=Atlas Books/Norton|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/65400177|edizioa=1st ed|isbn=0-393-05981-2|pmc=65400177|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Beste batzuek, [[Herbert Spencer]] biologo eta filosofoak, [[George Henslow]] botanikoak (Darwinen aholkulari izan zen [[John Stevens Henslow]] botanikoaren semea) eta [[Samuel Butler]] egileak bezala, eboluzioa berez prozesu progresibo bat zela sentitu zuten, hautespen naturala berez azaltzeko nahikoa ez zena. Beste batzuek, [[Edward Drinker Cope]] eta [[Alpheus Hyatt]] paleontologo estatubatuarrak barne, ikuspegi idealista zuten, eta naturak, bizitzaren garapena barne, hautespen naturalak azaldu ezin zituen eredu ordenatuak jarraitzen zituela uste zuten.<ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded|isbn=0-520-23693-9|pmc=49824702|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
AldaketaBatzuek ebolutiboa biologoek onartu, baina [[Hautespen natural|hautespen naturala]] ukatuamotelegia izanizango zenean,zela darwinismoarensentitu eklipsea barnezuten, aipaturikoune azalpenhorretan zientifiko[[Lord alternatiboakKelvin]] (lamarckismoa,bezalako ortogenesia,fisikariek estrukturalismoa,egindako katastrofismoa,[[Lurraren bitalismoaadina|Lurraren eta eboluzioEguzkiaren teista,adinaren]] bereizitaestimazioak edozirela teoriaketa konbinatuz(10-100 milioi urte), landubatzuek ziren.pentsatzen Hainbatzuten faktorekhautespen bultzatunaturalak zituenezingo darwiniarrakzuela ezfuntzionatu. zirenIzan eboluzio-mekanismoakere, proposatzera;une hautespen naturalakhorretan, heriotzariherentzia etaereduek lehiariheredatutako garrantziaezaugarrien emanez,konbinazioa ezzekartela zituenulertzen naturalistazelako, batzukhau, erakarri[[Fleeming moralgabea sentitzenJenkin]] zutelakoingeniariak, etabere leku''Origin''en gutxiinguruan utziegindako zienidazketa teleologiarilabur edobatean bizitzarenplanteatutako garapeneanobjekzio aurrera egitearenbat kontzeptuarida.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizenaname=Bowler|izenburua=Evolution ":3" the history of an idea|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded|isbn=0-520-23693-9|pmc=49824702|sartze-data=2021-03-11}}></ref> <refname=":5">{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-1113}}</ref> ZientzialariXIX. etamendearen filosofoamaieran, horietakobeste batzukfaktoreetako bat biologo talde berri baten sorrera izan zen, [[St.Hugo Georgede Jackson MivartVries]]<nowiki/>ek eta [[CharlesThomas Lyell|CharlesHunt LyelleMorgan]]<nowiki/>k, eboluzioabezalako onartugenetistek bainatipifikatua, hautespen[[biologia]] naturalalaborategi gustukoesperimentaleko ezzientzia zutenek,bezala eragozpen erlijiosoak planteatu zituzten.<ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Quammen|izenburua=Thebirformulatu reluctantnahi Mrzuena. Darwin :eta an[[Alfred intimateRussel portraitWallace]] ofbezalako Charlesnaturalisten Darwinlanekin andmesfidati the making of his theory of evolution|argitaletxea=Atlas Books/Norton|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/65400177|edizioa=1st ed|isbn=0-393-05981-2|pmc=65400177|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Beste batzuekziren, [[HerbertBariazio Spencergenetiko|bariazio]] biologo eta filosofoak, [[George HenslowMoldaera|egokitzapen]] botanikoak (Darwinen aholkulari izan zeneta [[John Stevens Henslowbiogeografia]] botanikoareneremu semea)behaketen etamenpe [[Samuel Butler]] egileak bezalaegoteagatik, eboluzioaanekdotikoegiak berezzirelako. prozesu progresibo bat zela sentitu zutenAldiz, hautespenlaborategian naturalakontrolatutako berezesperimentuekin azaltzekoikertu nahikoa ez zena. Beste batzuek,daitezkeen [[Edward Drinker Copefisiologia]] eta [[Alpheus Hyattgenetika]] paleontologobezalako estatubatuarrakgaietan barne,zentratu ikuspegi idealista zutenziren, eta naturak,hain bizitzareneskuragarriak garapenaez barne,ziren hautespenfenomenoak naturalakbaztertu azalduzituzten, ezinhala zituennola, ereduhautespen ordenatuaknaturala jarraitzeneta zituelaingurumenerako uste zutenegokitzapena. <ref name=":3">{{Erreferentzia|izena=Peter J.Jim|abizena=BowlerEndersby|izenburua=EvolutionA :guinea thepig's history of anbiology|argitaletxea=Harvard University ideaPress|data=20032007|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded132681500|isbn=978-0-520674-2369302713-98|pmc=49824702132681500|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
Batzuek hautespen naturala motelegia izango zela sentitu zuten, une horretan [[Lord Kelvin]] bezalako fisikariek egindako lurraren eta eguzkiaren adinaren estimazioak zirela eta (10-100 milioi urte), batzuek pentsatzen zuten hautespen naturalak ezingo zuela funtzionatu. Izan ere, une horretan, herentzia ereduek heredatutako ezaugarrien konbinazioa zekartela ulertzen zelako, hau, [[Fleeming Jenkin]] ingeniariak, bere ''Origin''en inguruan egindako idazketa labur batean planteatutako objekzio bat da. <ref name=":3" /> <ref name=":5">{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-13}}</ref> XIX. mendearen amaieran, beste faktoreetako bat biologo talde berri baten sorrera izan zen, [[Hugo de Vries]] eta [[Thomas Hunt Morgan]] bezalako genetistek tipifikatua, [[biologia]] laborategi esperimentaleko zientzia bezala birformulatu nahi zuena. Darwin eta [[Alfred Russel Wallace]] bezalako naturalisten lanekin mesfidati ziren, bariazio, egokitzapen eta [[biogeografia]] eremu behaketen menpe egoteagatik, anekdotikoegiak zirelako. Aldiz, laborategian kontrolatutako esperimentuekin ikertu daitezkeen [[fisiologia]] eta [[genetika]] bezalako gaietan zentratu ziren, eta hain eskuragarriak ez ziren fenomenoak baztertu zituzten, hala nola, hautespen naturala eta ingurumenerako egokitzapena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jim|abizena=Endersby|izenburua=A guinea pig's history of biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/132681500|isbn=978-0-674-02713-8|pmc=132681500|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
{| class="wikitable"
|+
80 ⟶ 79 lerroa:
|-
|Ortogenesia <ref>{{Erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Teilhard de Chardin|izenburua=The human phenomenon|argitaletxea=Sussex Academic|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/52396284|isbn=1-902210-30-1|pmc=52396284|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
 
[[Eboluzio gainerakor]]<nowiki/>ra barne
141 ⟶ 139 lerroa:
=== Bitalismoa ===
[[Fitxategi:Louis_Pasteur,_foto_av_Paul_Nadar,_Crisco_edit.jpg|thumb|225x225px|[[Louis Pasteur]]<nowiki/>rek fermentazioa soilik izaki bizidunek egin zezaketela uste zuen. [[Albert Edelfelt]]<nowiki/>en margoa, 1885.]]
[[Bitalismo]]<nowiki/>ak dio organismo bizidunak besteetatik bereizten direla zerbait ez-fisikoa dutelako, hala nola, fluido edo bizi-izpiritu bat, biziarazten dituena.<ref name=":9">{{Erreferentzia|izena=William|abizena=Bechtel|izenburua=Vitalism|argitaletxea=Routledge|abizena2=Richardson|izena2=Robert C.|url=http://dx.doi.org/10.4324/9780415249126-q109-1|aldizkaria=Routledge Encyclopedia of Philosophy|isbn=978-0-415-25069-6|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Teoria Antzinako Egiptotik datorkigu.<ref>{{Erreferentzia|izena=Paulin J.|abizena=Hountondji|izenburua=African philosophy : myth and reality|argitaletxea=Indiana University Press|data=1996|url=https://www.worldcat.org/oclc/44963046|edizioa=2nd ed|isbn=0-585-20767-4|pmc=44963046|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref name=":6" /> [[Aro Modernoa|Aro Moderno]]<nowiki/>tik, bitalismoak, [[René Descartes|Descartes]]<nowiki/>ek hasitako sistema biologikoen azalpen [[Mekanizismo|mekanizistarekin]] kontrastatzen zuen.
 
XIX. mendeko kimikariek konposatu organikoen eraketak biziarteko eragina behar zuelako baieztapena ezeztatzea proposatu zuten.<ref name=":9" /> Horrela, 1828an, [[Friedrich Wöhler]]<nowiki/>rek frogatu zuen urea erabat produktu kimiko ez-organikoen bidez egin zitekeela.<ref>{{Erreferentzia|izena=E.|abizena=Kinne-Saffran|izenburua=Vitalism and Synthesis of Urea|orrialdeak=290–294|abizena2=Kinne|izena2=R.K.H.|data=1999|url=http://dx.doi.org/10.1159/000013463|aldizkaria=American Journal of Nephrology|alea=2|zenbakia=19|issn=0250-8095|doi=10.1159/000013463|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Louis Pasteur]]<nowiki/>rek uste zuen izaki bizidunengan bakarrik aukitzenaurkitzen diren erreakzio kimikoak eragiten zituzten [[Hartzidura|hartzidurak]] organismo osoak behar zituela. [[Hans Driesch]] enbriologoak, [[itsas triku]]<nowiki/>aren arrautzekin esperimentatuz, lehen bi zelulen banaketak bi [[blastula]] oso baina txiki gidatu zituela frogatu zuen, honek, itxuraz, honek erakusten du banaketa zelularrak ez duela arrautza azpimekanismoetan banatzen, baizik eta zelula gehiago sortzen dituela, bakoitza organismo berri bat sortzeko bizi arteko ahalmenarekin. Bitalismoa desagertu egin zen zelula edo organismo bizidun baten funtzio bakoitzaren azalpen mekanizista gogobetegarrienen erakustaldiarekin. <ref name=":9" /> <ref>{{Erreferentzia|izena=Hans|abizena=Driesch|izenburua=The history & theory of vitalism,|argitaletxea=Macmillan and Co., limited,|abizena2=Ogden|izena2=C. K.|data=1914|url=http://dx.doi.org/10.5962/bhl.title.88054|sartze-data=2021-03-13}}</ref> 1931n biologoek "ia aho batez alde batera utzi zuten bitalismoa, aitortutako sinesmen gisa".<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The nature of life : classical and contemporary perspectives from philosophy and science|argitaletxea=Cambridge University Press|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/668425578|isbn=978-0-511-72941-6|pmc=668425578|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
=== Bilakaera (eboluzio) teista ===
[[Asa Gray]] botanikari estatubatuarrak "[[eboluzio teista]]" izena erabili zuen bere ikuspegia azaltzeko, 1876ko ''DarninismoariDarwinismoari buruzko saiakerak eta erreseinak'' liburuan aurkeztu zuena.<ref>{{Erreferentzia|izena=Máximo|abizena=Sandín|izenburua=Sobre una redundancia: el Darwinismo social|orrialdeak=27–50|data=2000-12-30|url=http://dx.doi.org/10.3989/asclepio.2000.v52.i2.206|aldizkaria=Asclepio|alea=2|zenbakia=52|issn=1988-3102|doi=10.3989/asclepio.2000.v52.i2.206|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Jainkotasunak eboluzioa gidatzeko mutazio onuragarriak ematen dituela azaldu zuen. [[St George Jackson Mivart]]<nowiki/>ek, aldiz, 1871n ''Espezieen Genesiari buruz'' liburuan argudiatu zuen, jainkoak, aldez aurreko ezagutzaz hornitua, aboluzioa gobernatzen duten legeak (ortogenetikoak) zehaztean honen norabidea ezartzen duela, eta espezieei eboluzionatzen uzten diela, aurrera egin ahala jasaten dituzten baldintzen arabera. [[Argylleko dukea]]<nowiki/>k antzeko ikuspuntuak azaldu zituen 1867ko ''The Reign of Law'' liburuan.<ref name=":7" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Renán Vega|abizena=Cantor|izenburua=EL REINO CAPITALISTA DE LA MERCANCÍA Y SUS LÍMITES|argitaletxea=Consejo Latinoamericano de Ciencias Sociales|orrialdeak=309–330|data=2018-06-01|url=http://dx.doi.org/10.2307/j.ctvn5tzff.15|aldizkaria=El vuelo del fénix|isbn=978-987-722-334-7|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Edward Larson]] historialariaren arabera, teoriak azalpen gisa huts egin zuen XIX. mende amaierako biologoen buruetan, espero zuten [[naturalismo metodologiko]]<nowiki/>aren arauak hautsi baitzituen. Ondorioz, 1900 inguruan, biologoek jada ez zuten teismoaren eboluzioa baliozko teoria bezala ikusten. Larsonen iritziz, ordurako "ez zuen zientzialarien artean baiezkorik ere merezi". <ref name=":7" /> XX. mendean, eboluzio teistak beste forma batzuk har zitzakeen, [[Pierre Teilhard de Chardin|Teilhard de Chardin]]<nowiki/>en ortogenesia kasu. <ref>{{Erreferentzia|izena=Aurèlia|abizena=Mañé Estrada|izenburua=La hoja de ruta hacia la creación de baronías energéticas europeas|orrialdeak=36–44|data=2015-05-15|url=http://dx.doi.org/10.7238/o.n6.1506|aldizkaria=Oikonomics|alea=3|issn=2339-9546|doi=10.7238/o.n6.1506|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Jerry Coyne]] biologo ebolutiboak [[The BioLogos Foundationel]] deitzen du "zientzia eta fedea indarrez ezkontzeko azken ahalegina" eta "lotsagarria kristautasun kontserbadorea eta eboluzioa benetan lagun onak direla" frogatzeko. <ref>{{Erreferentzia|izena=Rowan|abizena=Hooper|izenburua=Review: Why Evolution is True by Jerry Coyne|orrialdeak=44|data=2008-12|url=http://dx.doi.org/10.1016/s0262-4079(09)60049-x|aldizkaria=New Scientist|alea=2688|zenbakia=201|issn=0262-4079|doi=10.1016/s0262-4079(09)60049-x|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
=== Ortogenesia ===
[[Fitxategi:Titanothere_Osborn.jpg|thumb|[[Henry Fairfield Osborn]]<nowiki/>ek, 1918an, Titanothereren adarrek joera [[ortogenetiko]] ez [[egokitzaile]] bat erakusten zutela adierazi zuen.]]
[[Ortogenesia]] hipotesi bat da, honen arabera bizitzak sortzekotiko aldatzeko joera dauka, norabide jakin batean modu unilinealeanlerro-bakarrean garatuz, edo, besterik gabe, aurrerapen zehatzen bat eginez. Bertsio ezberdin asko proposatu dira, batzuk argi eta garbi espirituala den [[Pierre Teilhard de Chardin|Teilhard de Chardin]]<nowiki/>ena bezala, beste batzuk itxuraz biologikoa den [[Theodor Eimer]]<nowiki/>rena bezala. Teoria hauek, askotan, ortogenesia beste ustezko mekanismoekin konbinatzen zuten. Adibidez, Eimerrek lamarckiar eboluzioan sinesten zuen, baina uste zuen hazkundearen barne legeek zehaztuko zituztela lortuko ziren ezaugarriak eta epe luzerako eboluzioaren norabidea gidatuko zutela.<ref name=":10">{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded|isbn=0-520-23693-9|pmc=49824702|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref name=":11">{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Quammen|izenburua=The reluctant Mr. Darwin : an intimate portrait of Charles Darwin and the making of his theory of evolution|argitaletxea=Atlas Books/Norton|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/65400177|edizioa=1st ed|isbn=0-393-05981-2|pmc=65400177|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
Ortogenesia ezaguna izan zen [[Henry Fairfield Osborn]] bezalako paleontologoen artean. [[Erregistro fosil]]<nowiki/>ak norabide bakarreko aldaketa bat erakusten zuela uste zuten, baina ez zuten nahitaez onartzen ortogenesia bultzatzen zuen mekanismoa teleologikoa izatea (helburuetara zuzendua). 1918ko ''Origin and Evolution of Life'' liburuan Osbornek [[Titanothere]]<nowiki/>aren adarretako joerak ortogenetikoak eta ez moldagarriak zirela argudiatu zuen, eta organismoarentzat kaltegarriak izan zitezkeela. Adibidez, Irlandako [[altze]]<nowiki/>aren adar handiek desagertzea eragin zutela suposatu zuten. <ref name=":10" /><ref name=":11" />
 
Ortogenesirako laguntza 1940ko hamarkadan erori zen [[Sintesi modernoaren teoria|sintesi modernoa]]<nowiki/>ren baitan, erregistro fosilaren analisi estatistikoak errebelatutako eboluzioaren adarkatze-patroi konplexuak ezin zituela azaldu argi geratu zenean.<ref name=":3" /> <ref name=":5" /> XXI. mendeko lanak mutazioen araberako egokitzapen lerratuaren mekanismoa eta existentzia babestu ditu (mutazionismo forma bat), eta horrek esan nahi du orain ortogenesi mugatua posible dela. <ref>{{Erreferentzia|izena=Lev Y.|abizena=Yampolsky|izenburua=Bias in the introduction of variation as an orienting factor in evolution|orrialdeak=73–83|abizena2=Stoltzfus|izena2=Arlin|data=2001-03|url=http://dx.doi.org/10.1046/j.1525-142x.2001.003002073.x|aldizkaria=Evolution and Development|alea=2|zenbakia=3|issn=1520-541X|doi=10.1046/j.1525-142x.2001.003002073.x|sartze-data=2021-03-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Arlin|abizena=Stoltzfus|izenburua=Mutation-Biased Adaptation in a Protein NK Model|orrialdeak=1852–1862|data=2006-07-20|url=http://dx.doi.org/10.1093/molbev/msl064|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=10|zenbakia=23|issn=1537-1719|doi=10.1093/molbev/msl064|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref name=":19">{{Erreferentzia|izena=Arlin|abizena=Stoltzfus|izenburua=Mutation-Biased Adaptation in a Protein NK Model|orrialdeak=1852–1862|data=2006-07-20|url=http://dx.doi.org/10.1093/molbev/msl064|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=10|zenbakia=23|issn=1537-1719|doi=10.1093/molbev/msl064|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Gainera, [[garapen hordigarriEnbriogenesi|enbriogenesian]]<nowiki/>aren zenbait alderditan inplikatutako [[autoantolaketa]]-prozesuek sarritan erakusten dituzte emaitza morfologiko estereotipatuak, eta horrek iradokitzen du eboluzioa norabide gogokoenetan egingo dela funtsezko osagai molekularrak haien lekuan daudenean. <ref>{{Erreferentzia|izena=Stuart A|abizena=Newman|izenburua=Form and function remixed: developmental physiology in the evolution of vertebrate body plans|orrialdeak=2403–2412|data=2014-06-01|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4048098/|aldizkaria=The Journal of Physiology|alea=Pt 11|zenbakia=592|issn=0022-3751|pmid=24817211|pmc=4048098|doi=10.1113/jphysiol.2014.271437|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
=== Lamarckismoa ===
[[Fitxategi:Jean-baptiste_lamarck2.jpg|thumb|228x228px|[[Jean-Baptiste Lamarck]] [[Jules Pizzetta]]<nowiki/>k marraztua 1893an]]{{Sakontzeko|Lamarckismo}}
[[Jean-Baptiste Lamarck]]<nowiki/>en 1809ko teoria ebolutiboa, [[espezieen transmutazioa]], konplexutasun handiagoranzko bultzada progresiboan (ortogenetikoan) oinarritu zen. Lamarckek bat egin zuen, halaber, organismo baten bizitzan jasotako ezaugarriak hurrengo belaunaldiak oinordetu ditzakeela uste izatearekin, ingurumenera egokitzea eraginez. Ezaugarri horiek eragindako gorputz-atalaren erabilerak edo erabilerarik ezak eragin zituen. Lamarcken teoriaren osagai txiki hau, askoz beranduago, lamarckismo bezala ezagutu zen.<ref name=":8" /> Darwinek hautespen naturalak kontrolatutako zatien erabilera eta erabilerarik ezaren ondorioak sartu zituen [[Espezieen jatorriaz|E''spezieen jatorria'']] lanean, lurrean elikatzen diren hegazti handiak bezalako adibideak emanez, ariketaren bidez hanka sendoagoak eta hegal ahulagoak lortzen dituztenak hegan ez egiteagatik arik eta, [[ostruka]]<nowiki/>k bezala, hegan egin ezin izan zuten arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Charles|abizena=Darwin|izenburua=The origin of species|argitaletxea=Collectors Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56611546|isbn=1-904633-78-1|pmc=56611546|sartze-data=2021-03-13}}</ref> XIX. mendearen amaieran, [[Ernst Haeckel]] biologo alemanak, [[Edward Drinker Cope]] eta [[Alpheus Hyatt]] paleontologo estatubatuarrek eta [[Alpheus Packard]] entomologo estatubatuarrak neolamarckismoa babestu zuten. Butlerrek eta Copek uste zuten horrek aukera ematen ziela organismoei beren bilakaera modu eraginkorrean bultzatzeko.<ref name=":12">{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded|isbn=0-520-23693-9|pmc=49824702|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Packardek, haitzulo itsuetako intsektuen ikusmen galera ikertu zuen, atrofiako prozesu lamarckiar baten bidez hobeto azaltzen zela argudiatuz, eskuratutako ezaugarrien herentziarekin konbinatutako erabilerarik ezagatik. <ref name=":12" /><ref name=":13">{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-13}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=David|abizena=Quammen|izenburua=The reluctant Mr. Darwin : an intimate portrait of Charles Darwin and the making of his theory of evolution|argitaletxea=Atlas Books/Norton|data=2006|url=https://www.worldcat.org/oclc/65400177|edizioa=1st ed|isbn=0-393-05981-2|pmc=65400177|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Bien bitartean, [[George Henslow]] botaniko ingelesak aztertu zuen nola eragiten zuen inguruneko estresak landareen garapenean, eta idatzi zuen inguruneko faktore horiek eragindako aldakuntzek azal zezaketela eboluzioa neurri handi batean; ez du ikusten aldakuntza horiek benetan heredatu daitezkeela frogatzeko beharrik.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded|isbn=0-520-23693-9|pmc=49824702|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Honekiko kritikoak zirenek adierazi zuten ez zegoela eskuratutako ezaugarrien herentziaren froga sendorik. Aldiz, [[August Weismann]] biologo alemaniarraren lan esperimentala [[germoplasma]]<nowiki/>ren herentziaren teorian gertatu zen, Weismannen arabera, hartutako ezaugarrien herentzia ezinezko egiten zuena, [[Weismannen hesia]]<nowiki/>k, jaio ondoren gorputzean gertatzen zen edozein aldaketa hurrengo belaunaldiak heredatzea eragotziko baitzuen. <ref name=":13" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=Evolution : the history of an idea|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/49824702|edizioa=Third edition, completely revised and expanded|isbn=0-520-23693-9|pmc=49824702|sartze-data=2021-03-13}}</ref>
 
169 ⟶ 167 lerroa:
 
=== Estrukturalismoa ===
[[Estrukturalismo biologiko|Estrukturalismo biologikoa]] hautespen naturalaren azalpen darwiniar soil baten aurka dago, beste mekanismo batzuek ere eboluzioa gidatzen dutela, eta batzuetan, hauek hautespena erabat ordezkatzen dutela argudiatuz.<ref name=":14" /> Estrukturalistek zenbait mekanismo proposatu dituzte, [[gorputzeko plan]]<nowiki/>en eraketa gida zezaketenak. Darwinen aurretik, [[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire|Etienne Geoffroy Saint-Hilaire]]<nowiki/>k, animaliek, zati [[Homologia|homologo]]<nowiki/>ak partekatzen zituztela, eta, bat handituz gero, besteak, konpentsazio bezala murriztuko zirela argudiatu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Essay: The Cuvier-Geoffroy Debate {{!}} The Embryo Project Encyclopedia|url=https://embryo.asu.edu/pages/essay-cuvier-geoffroy-debate|aldizkaria=embryo.asu.edu|sartze-data=2021-03-13}}</ref> Darwinen ondoren, [[Sir D 'Arcy Wenteorth Thompson|D 'Arcy Thompson]]<nowiki/>ek bitalismoa iradoki zuen eta azalpen geometrikoak eman zituen 1917ko ''[[On Growth and Form]]'' liburu klasikoan.<ref name=":14" /> [[Adolf Seilacher]]<nowiki/>rek inflazio mekanikoa iradoki zuen "pneu" egitura zuten [[Ediacararreko biota|Ediacarreko biota]]<nowiki/>ko fosiletan, [[Dickinsonia]] kasu. <ref>{{Erreferentzia|izena=Norbert|abizena=Schmidt-Kittler|izenburua=Constructional Morphology and Evolution|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|data=1991|url=https://www.worldcat.org/oclc/851767987|isbn=978-3-642-76156-0|pmc=851767987|sartze-data=2021-03-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=ADOLF|abizena=SEILACHER|izenburua=Vendozoa: Organismic construction in the Proterozoic biosphere|orrialdeak=229–239|data=1989-07|url=http://dx.doi.org/10.1111/j.1502-3931.1989.tb01332.x|aldizkaria=Lethaia|alea=3|zenbakia=22|issn=0024-1164|doi=10.1111/j.1502-3931.1989.tb01332.x|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Günter P. Wagner]]<nowiki/>rek garapen-alborapena defendatu zuen, enbrioi-garapenaren egiturazko mugak. <ref name=":15">{{Erreferentzia|izena=Vega|abizena=María Eugenia|izenburua=Cuarta parte. Pensar el medio ambiente: un desafío en américa latina. Capítulo 16. Desafíos para la construcción de una agenda ambiental en el regionalismo. El caso de la Alianza del Pacífico|argitaletxea=Universidad Santo Tomás|abizena2=Hadrien|izena2=Lafosse|data=2021|url=http://dx.doi.org/10.15332/dt.inv.2020.01723|sartze-data=2021-03-13}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Günter P.|abizena=Wagner|izenburua=Homology, genes, and evolutionary innovation|data=2014|url=https://www.worldcat.org/oclc/874563217|isbn=978-1-4008-5146-1|pmc=874563217|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Stuart Kauffman]]<nowiki/>ek [[autoantolaketa]] bultzatu zuen; egitura konplexua modu [[holistiko]] eta espontaneoan organismo baten zati guztien elkarrekintza dinamikotik sortzen delako ideia.<ref>{{Erreferentzia|izena=Ronald F.|abizena=Fox|izenburua=Review of Stuart Kauffman, The Origins of Order: Self-Organization and Selection in Evolution|orrialdeak=2698–2699|data=1993-12|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1226010/|aldizkaria=Biophysical Journal|alea=6|zenbakia=65|issn=0006-3495|pmc=1226010|sartze-data=2021-03-13}}</ref> [[Michael Denton]]<nowiki/>ek unibertsal platonikoek edo "tipoek" beren burua antolatzeko erabiltzen dituzten legeak defendatu zituen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Denton|url=https://bio-complexity.org/ojs/index.php/main/article/view/BIO-C.2013.3|aldizkaria=bio-complexity.org|sartze-data=2021-03-13}}</ref> 1979an, [[Stephen Jay Gould|Stephen J. Gould]]<nowiki/>ek eta [[Richard Lewontin]]<nowiki/>ek [["enjuta" biologiko|"argal" biologiko]]<nowiki/>ak proposatu zituzten, hurbileko egituren egokitzapenaren azpiproduktu gisa sortutako ezaugarriak.<ref name=":15" />
 
Darwindar biologoek estrukturalismoa kritikatu dute, [[eboluzioaren historia]]<nowiki/>n zehar [[gene]]<nowiki/>ek organismoen eraketan parte hartu duten [[homologia sakon]]<nowiki/>aren ebidentzia ugari dagoela azpimarratuz. Onartzen dute egitura batzuek, hala nola [[Zelula mintz|mintz zelularrek]], beren burua mihiztatzen dutela, baina autoantolamenduak bilakaera eskala handian bultzatzeko duen gaitasuna zalantzan jartzen dute.<ref>{{Erreferentzia|izena=Larry|abizena=Moran|izenburua=Sandwalk: What is "structuralism"?|data=2016-02-02|url=https://sandwalk.blogspot.com/2016/02/what-is-structuralism.html|aldizkaria=Sandwalk|sartze-data=2021-03-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=How the Snake Lost Its Legs|hizkuntza=en|data=2021-03-13|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=How_the_Snake_Lost_Its_Legs&oldid=1011863778|sartze-data=2021-03-14|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>
 
=== Saltazionismoa, edo mutazionismoa ===
[[Saltazionismo|Saltazionismoak ]]<ref>{{Erreferentzia|izena=Arlin|abizena=Stoltzfus|izenburua=Mendelian-Mutationism: The Forgotten Evolutionary Synthesis|orrialdeak=501–546|hizkuntza=en|abizena2=Cable|izena2=Kele|data=2014-11-01|url=https://doi.org/10.1007/s10739-014-9383-2|aldizkaria=Journal of the History of Biology|alea=4|zenbakia=47|issn=1573-0387|doi=10.1007/s10739-014-9383-2|sartze-data=2021-03-14}}</ref> <ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=The eclipse of Darwinism : anti-Darwinian evolution theories in the decades around 1900|argitaletxea=Johns Hopkins University Press|data=(1992 [printing])|url=https://www.worldcat.org/oclc/26547189|isbn=0-8018-4391-X|pmc=26547189|sartze-data=2021-03-14}}</ref> zioenaren arabera espezie berriak [[mutazio]] handien ondorioz sortuak dira. Hautespen naturalak eragiten dien ausazko aldakuntza txikien prozesu mailakatu baten kontzeptu darwiniarraren alternatiba askoz azkarragoa bezala ikusia izan zen. Ezaguna izan zen lehen genetisten artean, [[Hugo de Vries]] kasu, zeinak, [[Carl Correns]]<nowiki/>ekin batera, [[Gregor Mendel]]<nowiki/>en herentzia legeak berraurkitzen lagundu zuen 1900ean, [[William Bateson]], genetikara aldatu zuen zoologo britainiarra, baita, [[Thomas Hunt Morgan]], bere karreraren hasieran. Ideia hauek [[mutazionismo]] bihurtu ziren; mutazio bidezko eboluzioaren teoria.<ref name=":16" /><ref name=":17" /> Honen arabera, espezieak azkar aldatzen ziren aldietan, beharbada inguruneko estresaren ondorioz, hainbat mutazio sor zitzaketen, eta, kasu batzuetan, belaunaldi bakarrean, erabat berriak ziren espezieak, De Vriesek ''[[Oenothera]]'' [[onagra]]<nowiki/>rekin 1886az geroztik egindako esperimentuen arabera. Bazirudien [[primula]]<nowiki/>k etengabe aldaki berriak sortzen ari zirela forma eta kolore aldaketa harrigarriekin, hauetako batzuk espezie berriak ziruditelarik, belaunaldi berriko landareak euren artean bakarrik gurutza zitezkeelako, ez gurasoekin.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jim|abizena=Endersby|izenburua=A guinea pig's history of biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/132681500|isbn=978-0-674-02713-8|pmc=132681500|sartze-data=2021-03-14}}</ref> Hala ere, [[Hermann Joseph Muller]]<nowiki/>rek 1918an frogatu zuen Vriesen barietate berriak hibrido [[Poliploidia|poliploide]]<nowiki/>en emaitza zirela, mutazio genetiko azkar baten ordez.<ref>{{Erreferentzia|izena=Jim|abizena=Endersby|izenburua=A guinea pig's history of biology|argitaletxea=Harvard University Press|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/132681500|isbn=978-0-674-02713-8|pmc=132681500|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
[[Fitxategi:Oenothera_rubricaulis_2014_G1.jpg|thumb|[[Onagra]], dirudienez saltazio bidez espezie berriak sortu dituen landarea.]]
Hasiera batean, De Vries eta Morganek, uste zuten mutazioak hain handiak zirela non azpiespezie edo espezie bezalako forma berriak sortzeko gai ziren. Morganek 1910eko fruituen [[euli]]<nowiki/>ekin egindako esperimentuekin iritziz aldatu zuten, honetan mutazioak isolatu zituen begi zuriak bezalako ezaugarriak lortzeko. Mutazioek [[Mendelian Inheritance in Man|mendeliar]] ezaugarri txikiak irudikatzen zituztela ikusi zuen, populazio batean zehar, onuragarriak zirenean bakarrik hedatuko zirenak, hautespen naturalak lagunduta. Honek [[Sintesi modernoaren teoria|sintesi moderno]]<nowiki/>aren sorburu eta indar ebolutibo bezala mutazionismoaren amaieraren hastapena irudikatu zituen.<ref>{{Erreferentzia|izena=Peter J.|abizena=Bowler|izenburua=The eclipse of Darwinism : anti-Darwinian evolution theories in the decades around 1900|argitaletxea=Johns Hopkins University Press|data=(1992 [printing])|url=https://www.worldcat.org/oclc/26547189|isbn=0-8018-4391-X|pmc=26547189|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
183 ⟶ 181 lerroa:
[[Motoo Kimura]]<nowiki/>k 1968an proposatu zuen [[eboluzio molekularraren teoria neutrala]]<nowiki/>k dioenez, molekula-mailan eboluzio-aldaketa gehienak eta espezieen barruko eta arteko aldakuntza gehienak ez ditu hautespen naturalak eragiten, neutralak diren [[Alelo|alelo mutatzaile]]<nowiki/>en [[noraez genetiko]]<nowiki/>ak baizik. [[Mutazio neutro]]<nowiki/>a, organismo batek bizirauteko eta ugaltzeko duen gaitasunari eragiten ez dion mutazioa da. Teoria neutroak, mutazio gehienak kaltegarriak izateko aukera onartzen du, baina, hautespen naturalak azkar arazten dituenez, molekula mailako espezieen arteko eta barruko aldakuntzan ekarpen esanguratsurik egiten ez dutela dio. Kaltegarriak ez diren mutazio gehienak neutralak direla suposatzen da, onuragarriak izan beharrean.<ref name=":18" />
 
Teoria eztabaidagarria izan zen, darwindar eboluzioaren aurkako erronka bat bezala hartu baitzen; eztabaida, Kasra doktorearen, [[Jack Lester King]]<nowiki/>en eta [[Thomas H. Jukes]]<nowiki/>en 1969ko artikulu batekin indartu zen, modu probokatzaile baina engainagarrian "eboluzio ez darwiniarra" deiturikoa. Proba ugari eman zituen, proteinen sekuentzien konparazioak, [[E. coli|''E. coli'']]-n Treffers gene mutatzailearen azterketak, kode genetikoaren analisia eta [[Inmunologia|immunologia]] konparatiboa barne, proteinen eboluzioaren zatirik handiena mutazio neutralen eta deriba genetikoaren ondorio dela argudiatzeko. <ref>{{Erreferentzia|izena=Jack|abizena=Lester King|izenburua=Non-Darwinian Evolution|orrialdeak=788–798|abizena2=Jukes|izena2=Thomas H.|data=1969-05-01|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1969Sci...164..788L|aldizkaria=Science|zenbakia=164|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.164.3881.788|sartze-data=2021-03-14}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Michael R.|abizena=Dietrich|izenburua=The origins of the neutral theory of molecular evolution|orrialdeak=21–59|hizkuntza=en|data=1994-03-01|url=https://doi.org/10.1007/BF01058626|aldizkaria=Journal of the History of Biology|alea=1|zenbakia=27|issn=1573-0387|doi=10.1007/BF01058626|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
 
Kimuraren arabera, teoria soilik maila molekularreko eboluziorako da aplikagarria, eboluzio [[fenotipiko]]<nowiki/>a hautespen naturalak kontrolatzen duen bitartean, eta, beraz, teoria neutroa ez da benetako alternatiba bat. <ref name=":18" /> <ref>{{Erreferentzia|izena=A. L.|abizena=Hughes|izenburua=Looking for Darwin in all the wrong places: the misguided quest for positive selection at the nucleotide sequence level|orrialdeak=364–373|hizkuntza=en|data=2007-10|url=https://www.nature.com/articles/6801031|aldizkaria=Heredity|alea=4|zenbakia=99|issn=1365-2540|doi=10.1038/sj.hdy.6801031|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
192 ⟶ 190 lerroa:
== Hautespen naturalaren berpizkundea, alternatiba jarraituekin ==
 
XX. mendearen hasieran, [[darwinismoaren eklipse]]<nowiki/>aren garaian, biologoek [[hautespen natural]]<nowiki/>a zalantzan jartzen zuten, baina, era berean, ortogenesia, bitalismoa eta lamarckismoa bezalako teoriak baztertu zituzten, ez zutelako eboluziorako inolako mekanismorik eskaintzen. Mutazionismoak mekanismo bat proposatu zuen, baina orokorrean ez zen onartua izan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-14}}</ref> Sintesi modernoak, belaunaldi bat geroago, 1918 eta 1932 artean gutxi gorabehera, darwinismoaren alternatiba guztiak barritu zituen, batzuek ortogenesi-formak barne hartzen zituzten arren,<ref name=":19">{{Erreferentzia|izena=Arlin|abizena=Stoltzfus|izenburua=Mutation-Biased Adaptation in a Protein NK Model|orrialdeak=1852–1862|data=2006-07-20|url=http://dx.doi.org/10.1093/molbev/msl064|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=10|zenbakia=23|issn=1537-1719|doi=10.1093/molbev/msl064|sartze-data=2021-03-13}}</ref> hartutako ezaugarrien herentzia lamarckiarraren antza duten [[mekanismo epigenetiko]]<nowiki/>ak, <ref name=":20" /> katastrofismoa <ref name=":21" /> estrukturalismoa, <ref>{{Erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Pétrequin|izenburua=Capítulo II. Los sondeos y la estratigrafía: del vulcanismo a la influencia antropica en las Lomas|argitaletxea=Centro de estudios mexicanos y centroamericanos|orrialdeak=41–57|abizena2=Richard|izena2=Hervé|url=http://dx.doi.org/10.4000/books.cemca.2352|aldizkaria=Ocho mil años de la Cuenca de Zacapú|isbn=978-968-6029-40-6|sartze-data=2021-03-14}}</ref> eta mutazionismoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La producción pesquera en aumento es impulsada por la acuacultura a medida que la pesca de captura permanece estática|data=2011-09-20|url=http://dx.doi.org/10.1787/agr_outlook-2011-graph11-es|aldizkaria=OCDE-FAO Perspectivas Agrícolas 2011|issn=2218-4376|doi=10.1787/agr_outlook-2011-graph11-es|sartze-data=2021-03-14}}</ref>, adibidez, molekularren aurkikuntzen bidez berrbizi izan dira. <ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
 
XX. mendearen hasieran, [[darwinismoaren eklipse]]<nowiki/>aren garaian, biologoek [[hautespen natural]]<nowiki/>a zalantzan jartzen zuten, baina, era berean, ortogenesia, bitalismoa eta lamarckismoa bezalako teoriak baztertu zituzten, ez zutelako eboluziorako inolako mekanismorik eskaintzen. Mutazionismoak mekanismo bat proposatu zuen, baina orokorrean ez zen onartua izan.<ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-14}}</ref> Sintesi modernoak, belaunaldi bat geroago, 1918 eta 1932 artean gutxi gorabehera, darwinismoaren alternatiba guztiak barritu zituen, batzuek ortogenesi-formak barne hartzen zituzten arren,<ref name=":19" /> hartutako ezaugarrien herentzia lamarckiarraren antza duten [[mekanismo epigenetiko]]<nowiki/>ak, <ref name=":20" /> katastrofismoa <ref name=":21" /> estrukturalismoa, <ref>{{Erreferentzia|izena=Pierre|abizena=Pétrequin|izenburua=Capítulo II. Los sondeos y la estratigrafía: del vulcanismo a la influencia antropica en las Lomas|argitaletxea=Centro de estudios mexicanos y centroamericanos|orrialdeak=41–57|abizena2=Richard|izena2=Hervé|url=http://dx.doi.org/10.4000/books.cemca.2352|aldizkaria=Ocho mil años de la Cuenca de Zacapú|isbn=978-968-6029-40-6|sartze-data=2021-03-14}}</ref> eta mutazionismoa <ref>{{Erreferentzia|izenburua=La producción pesquera en aumento es impulsada por la acuacultura a medida que la pesca de captura permanece estática|data=2011-09-20|url=http://dx.doi.org/10.1787/agr_outlook-2011-graph11-es|aldizkaria=OCDE-FAO Perspectivas Agrícolas 2011|issn=2218-4376|doi=10.1787/agr_outlook-2011-graph11-es|sartze-data=2021-03-14}}</ref>, adibidez, molekularren aurkikuntzen bidez berrbizi izan dira. <ref>{{Erreferentzia|izena=Edward J.|abizena=Larson|izenburua=Evolution : the remarkable history of a scientific theory|argitaletxea=Modern Library|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/53483597|isbn=0-679-64288-9|pmc=53483597|sartze-data=2021-03-14}}</ref>
 
Biologia darwiniarra bihurtu da, baina aurrerapen moduren batean sinestea (ortogenesia) publikoaren buruan nahiz biologoen artean mantentzen da. Ruseren hitzetan, biologo eboluzionistek aurrerabidean sinesten jarraituko dute hiru arrazoirengatik: lehenik eta behin, [[printzipio antropiko]]<nowiki/>ak norbera existitzera eraman duen prozesuaren inguruan galdetzeko gai diren pertsonak eskatzen ditu, aurrerapen horren gailurra balira bezala. Bigarrenik, zientzialariek, oro har, eta eboluzionistek bereziki, uste dute beren lanak errealitatea benetan ulertzera hurbiltzen ari direla pixkanaka, ezagutza handitu ahala, eta, beraz (argumentuak aurrera jarraitzen du), naturan ere aurrerapena dagoela. Horri dagokionez, Rusek dio [[Richard Dawkins]]<nowiki/>ek esplizituki alderatzen dituela aurrerapen kulturalak [[Meme (Internet)|meme]]<nowiki/>ekin eta aurrerapen biologikoa geneekin. Hirugarrenik, eboluzionistek beren burua hautatzen dute; bizitzari zentzua emateko aurrerapenaz interesatzen diren pertsonak dira.
204 ⟶ 201 lerroa:
 
[[Kategoria:Eboluzioa]]
[[Kategoria:Eboluzio ez-darwindarra]]
[[Kategoria:Biologia ebolutiboaren historia]]