Pertsona fisiko: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Orri berria: «{{argitzeko|eskubideak izan eta obligazioak hartzeko gai den gizaki bati|Pertsona (argipena)}} '''Pertsona fisikoa'''<ref>Euskalterm: [Hiztegi terminologikoa] [2006]</ref> ko...» |
No edit summary |
||
1. lerroa:
{{argitzeko|eskubideak izan eta obligazioak hartzeko gai den gizaki bati|Pertsona (argipena)}}
== Kontzeptua ==
Pertsona fisikoa edo naturala, zuzenbidearen arabera, existentzia erreala eta materiala duen gizabanakoa da, eta bere eskubideak baliatzeko eta betebeharrak hartzeko gaitasuna du, [[Lege|legea]]<nowiki/>ren eta [[Konstituzio|konstituzioa]]<nowiki/>ren esparruaren barruan.
Zentzu horretan, pertsona fisikoa kontzeptu juridikoa da, jatorrian zuzenbide erromatarrean landua. Existentzia erreal eta zehatza duen gizabanako gizatiar batez ari da.
Gizakiak, jaiotze eta existitze hutsagatik, zuzenbideak emandako atributu multzo bat du, eta atributu horiek, aldi berean, bere heriotzarekin amaitzen dira. Beraz, bizirik egotea nahikoa da zuzenbidezko estatu batean legeak babestuta egoteko.
Pertsona fisiko baten ezaugarriak honako hauek dira: [[Nortasun juridiko|nortasun juridikoa]], gaitasuna, [[Izen|izena]], helbidea, egoera zibila, ondarea eta nazionalitatea.
Pertsona fisiko edo natural bat gaituta dago zerbitzu profesionalak eskaintzeko, merkataritza-jarduerak egiteko, ondasun higiezinak alokatzeko edo edukitzeko, soldata baten truke lan egiteko, ezkontzeko, etab.
Era berean, pertsona fisiko batek bere izenean edo beste pertsona fisiko baten edo pertsona moral edo juridiko baten ordezkari gisa jardun dezake.
== Sorrera ==
Sistema juridiko zehatzaren arabera, nortasuna jaiotze hutsaren bidez (bizitasunaren teoria) zehaztu daiteke, edo jaioberriak baldintza gehigarri batzuk bete behar ditu (bideragarritasunaren teoria). Kode Zibilaren 55. artikuluan ezartzen da giza espezieko kide guztiak pertsona direla, adina, sexua, leinua edo baldintza kontuan hartu gabe. Kode beraren arabera, oinordekoaren legezko existentzia (ez erreala, hau da, ondare-eskubideetan eta, batez ere, oinordetza-eskubideetan eragina duena) jaiotzean onartuko da. Hala ere, berezkoa ez denari nortasuna aitortzen zaio "jaiotzeke dagoenaren" figuraren bidez, zeinak jaiotza-minutura arte etenda geratzen diren eskubideak baititu. Existentzia, bi baldintza bete ondoren gertatzen da: une batez bizirik irautea eta amarengandik erabat bananduta egotea. Txileko ordenamendu juridikoak, gainera, existentzia naturala arautzen du, sortzearekin batera hasi eta jaiotzaraino hedatzen dena, eta une horrek legezko existentziaren hasiera markatzen du. Horrela ondorioztatzen da Kode Zibilaren 74. artikulua irakurrita.1 Legeak berezko existentzia kontuan hartzen du eta lege-arau batzuetan "sortzear dagoena" babesten du, Konstituzioaren 19. artikuluko 1. puntuan, bigarren tartekian, sortzear dagoen legearen babes berezia ematen duela abiapuntutzat hartuta. Eta, gainera, Kode Zibilaren 75. artikuluan jaiotzez dagoen babesa aurkitzen dugu, epaileari nasciturusaren bizitza babesteko ahalmenak emanez.
Espainiar estatuko Kode Zibilaren 30. artikuluak honako hau dio: "Nortasuna eskuratzen da bizirik jaiotzen den unean, amaren sabeletik erabat askatzen denean".
Hau da, pertsona fisiko baten giza eskubideak jaiotzatik eskuratzen dira. Hala ere, pertsona fisiko baten legezko betebeharrak adin-nagusitasunetik aurrera eskuratzen dira.
Jaiotze-froga: Erregistro Zibilean egiten den jaiotza-inskripzioak edo idazpenak frogatzen du umea noiz eta non jaio zen. Bertan jasotzen dira jaiotakoaren sexua eta seme-alabatasuna (gurasoak zein diren). Bi agiri behar dira: jaiotza-adierazpenaren orria, normalean gurasoetako batek bete ohi duena eta erditzearen berri ematen duen agiria, gehienetan, erditzen lagundu duen medikuak edo emaginak betetzen duena. Jaiotza-adierazpena egiteko epea umea jaio eta hogeita lau ordura hasten da.
== Amaiera ==
Pertsona fisikoen existentzia haien heriotzarekin amaitzen da (edo absentziagatiko edo istripuagatiko presuntzioarekin). Antzinako legerietan beste amaiera-modu batzuk egon zitezkeen, hala nola esklabotza, betiko kondenaren ondoriozko heriotza zibila edo lanbide erlijiosoa.
== Pertsona fisikoa kode zibilean: Artikuluak ==
=== 29. Artikulua ===
* Jaiotzak nortasuna zehazten du; baina sortutakoa jaiotzat jotzen da aldeko ondorio guztietarako, baldin eta hurrengo artikuluan adierazten diren baldintzekin jaiotzen bada.
Kode Zibilaren 29. artikuluak nasciturusaren figura arautzen du; pertsona hori sortu da, baina oraindik ez da jaio. Artikulu honen hasierak gogorarazten digun bezala, jaiotza da pertsona naturalen kasuan nortasun juridikoaren agerpena eragiten duen gertaera.
Hala ere, nasciturusa nortasun juridikoaren ustezko muga bat da. Teknikoki ez dute halakorik, eta horrek, printzipioz, eskubide edo betebeharren subjektu izateko gaitasunik gabe uzten ditu. Hala ere, Kode Zibilaren 29. artikuluaren indarrez, arauari salbuespen bat ezartzen zaio, nasciturusa zenbait eskubideren edo eskubide-itxaropenen titularra izan dadin ahalbidetuz.
Orain arte esandakoa laburbilduz, nasciturusaren babesaren zergatia honako hau da; Jada sortua dagoen pertsona batek bere aldeko eskubideak jasotzeko eskubidea badu (adibidez aita hiltzen bazaio, herentzia), ez dadila eskubide hori gabe geratu oraindik ez delako amaren sabeletik irten. Nasciturusa babesteak ez du esan nahi nortasun juridikoa aitortzen zaionik: jaio arte ez baita pertsona izango. Jaiotzeko dagoen bitartean ez du eskubiderik, atzeraeraginkortasuna aplikatuz jasoko ditu bere aldeko eskubideak behin jaiotakoan. Jaio bitartean, esekita geratuko dira bere aldeko eskubideak, administratzaile baten ardurapean.
=== 31. Artikulua ===
* Erditze bikoitzen kasuan, jaiotzaren lehentasunak lehenengo jaioberriari ematen dizkio legeak seme zaharrenari aitortzen dizkion eskubideak. Oinordetza-eskubideaz gain, ordezkari senide zaharrena izendatu behar da. Oraindik ere, garrantzia du jaiotzaren lehentasunak, beraz, lehendabizi erditu zen umea izango da lehen jaiotakoa, eta hark izango ditu legeak ematen dizkion eskubide eta obligazioak.
=== 32. Artikulua ===
* Nortasun zibila azkentzen da pertsonen heriotzaren ondorioz.
Hiru motatako ondorioak dakartza:
# Hildakoaren familia-eremuan gertatzen direnak.
# Ondare-arlokoak.
# Nortasunaren eskubideei dagozkionak.
Familia-eremuko hartu-eman juridikoak iraungi egiten dira. Adibidez, ezkontzak, guraso izateak, tutoretzak eta abar. Horiek guztiak heriotzarekin batera desagertzen dira.
Ondarezko harreman juridikoekin berriz, badira batzuk iraungi egiten direnak, guztiz pertsonalak direnak eta bizi bitartekoak (pentsioa jasotzeko eskubidea). Beste batzuk berriz, hildakoan, ondorengoetara pasatzen dira, jaraunspenaren osagai direlako. Nortasunaren eskubideen kasuan ere, hil ondoren ere existitzen jarraitzen dute, hildakoen ohore eta intimitate eskubideek indarra izaten jarraitzen baitute, eta ondorengoek neurriak hartu ahal izango dituzte eskubide hauek urratzen dituztenen aurka.
Heriotza frogatzeko, Erregistro Zibilera jo behar da. Heriotza-inskripzioa sustatu behar dutenak ahaideak, hildakoaren etxean bizi zirenak eta auzokoak izan behar dira. Heriotza etxetik kanpo gertatzen denean berriz, horren berri daukan edozein lekukok dauka heriotza inskribatzeko derrigortasuna, Erregistro Zibilaren 81. artikuluan xedatzen denez.
=== 33. Artikulua ===
* Zalantzarik izanez gero oinordeko izateko deituak izan diren bi pertsona edo gehiagoren artean, horietako nor hil den lehenik, baten edo bestearen aurreko heriotza sostengatzen duenak frogatu egin behar du; frogarik ezean, aldi berean hilda daudela uste da, eta ez da gertatzen eskubideak batetik bestera eskualdatzerik.
Sendi bereko bi lagun edo gehiago istripu batean hiltzea. Ez da gauza bera, gurasoak seme-alabak baino lehen hiltzea ala umeak gurasoak baino lehen hiltzea. Adibidez, ama eta alaba hil badira istripuan eta ziur badakigu ama hil dela lehenago, alabak eskuratuko du amaren jaraunspena eta, ondoren, alabak aitari lagako dizkio ondasunak. Baina, alaba hiltzen denean ama baino lehenago, alabaren ondasunak amak jasoko ditu eta, ondoren, amaren gurasoengana joango dira ondasunak.
=== 34. Artikulua ===
* Absentearen heriotza-presuntzioari eta horren ondoreei dagokienez, Kode Zibilaren VIII. tituluan xedatutakoa beteko da.
== Ezaugarriak eta eskubideak ==
Pertsona fisikoak izaera eta gaitasuna duten existentzia errealeko eta materialeko gizabanakoak dira. Gainera, berezko ezaugarri batzuk dituzte, hala nola:
* Izena eta helbidea.
* Egoera zibila.
* Ondare bat.
* Nazionalitatea (bat baino gehiago izan dezakete).
* Jarduera ekonomikoak modu arautuan eta kontraprestazio baten truke egitea.
* Zor-tituluak eskuratzea, kredituak eta maileguak hartzea.
* Pertsona fisiko gisa dituen errenten edo ondarearen zerga-aitorpena. Kasu deigarri bat PFEZ bezalako zergak egotea da.
* Estatuak osasun-eskubideak, boto-eskubideak eta beste gizarte-onura batzuk, hala nola Gizarte Segurantza, aitortzeko eskubidea.
== Pertsona fisiko eta juridikoaren arteko desberdintasunak ==
# Pertsona fisikoaren eta pertsona juridikoaren arteko funtsezko desberdintasuna da
<u>pertsona fisikoak</u> honako hauek dituela:
* Gorputz fisikoa.
* Izen-abizenak dituzte.
* Haien betebeharrak adinez nagusi direnetik daude.
* Nazionalitate bat edo gehiago izan ditzake. Adibidez, mexikar batek AEBetako herritartasuna lor lezake.
* Erregistro Zibilean inskribatzen dira.
<u>Pertsona juridikoak:</u>
* Arrazoi soziala du.
* Betebeharrak kontratatzen ditu sortu zenetik.
* Ez du gorputz fisikorik.
* Nazionalitate bakarra izan dezakezu. Adibidez, Mexikoko konpainia mexikarra soilik izan daiteke, ezin da Estatu Batuetakoa ere izan.
* Merkatal erregistroan erregistratzen dira.
== Egoera zibila: Erregistro zibila ==
Egoera zibila pertsonak gizartearen baitan duen egoera juridikoa da (naziokotasuna, auzotartasun zibila, ezkontza eta egoera familiarrak, adina, gaitasun gabetzea...).
Pertsona bakoitzak bere erregistro orri indibiduala izango du, jaiotza inskripzioarekin ireki eta heriotza inskripzioarekin itxiko dena (kasuan kasuko egoeraren arabera).
Egoera zibilaren berri emateko Erregistro Zibila erabiltzen da. Azken hau erakunde adminstratibo bat da, datu pilaketa erakunde bat, eta bertan pilatzen dira egoera zibilari buruzko datuak.
Aipatzekoa da Erregistro Zibila bakarra dela estatu osorako, nahiz eta bere organizazioa munizipala izan (herri bakoitzak duelako bere erregistro zibila). Honen burua herri bakoitzeko lehen instantziako epaile bat izango da, eta horrelakorik ez dagoen kasuetan, bake epailea izango da buru.
=== Zein egoera zibil erregistratzen dira? ===
Erregistro Zibilaren 20/2011 legeko 4.artikuluaren arabera, hurrengo egoerak inskribatu daitezke erregistroan:
# Jaiotza
# Filiazioak (seme-alabatasuna)
# Izena, abizenak, eta hauen aldaketak
# Sexua eta sexu aldaketa
# Naziotasuna eta auzotasuna
# Emantzipazioak eta adin nagusitasunaren onura
# Ezkontza, banaketa, nulitatea eta dibortzioa
# Ezkontz eraentza ekonomikoak
# Gurasotasun-botere eta hauen aldaketak
# Pertsonen jarduteko gaitasunaren aldaketak eta baita ere, pertsona fisiko bat konkursu egoeran dagoenean hartzen diren erabakiak
# Tutela, kuratela eta bestelako ordezkaritza legalak eta hauen aldaketak
# Gaitasun gabetuaren ondarea babesteko hartutako erabakiak
# Behin behineko ordezkaritzak
# Ausentzia deklarazioa eta heriotza deklarazioa
# Heriotza
Erregistro Zibila Kode Zibileko 13, 14, 15, 16, 17, 18 eta 19.artikuluetan arautzen da.
== Adina ==
* Heldutasun mailak, jarduteko gaitasuna dakar, baina ez adin guztietan. Ondorioz, adinak zerikusi zuzena izango du pertsonaren jarduteko gaitasun juridikoa finkatzerakoan.
* Baina adina ez da elementu bakarra izango, gai ala ezgai den elementua ere kontuan hartuko da. Irizpide hauen atzean trafiko juridikoaren ziurtasuna egongo da. Bestalde, hiru jarduteko gaitasun-maila bereiz daitezke: adin-nagusitasuna, adingabetasuna eta emantzipazioa.
* Adin-Nagusitasuna: Adin-nagusitasunera heltzeak jarduteko gaitasun osoa dakar, hau da, trafiko juridikoan gaitasunez jarduteko aukera osoa dakar eta hau automatikoki eskuratzen da 18 urte betetzean. Baina arau orokor honek salbuespenak ditu. Nagusienetakoa, adoptatu ahal izateko 25 urte behar direla adibidez. Kode Zibilaren 322. artikuluak dio: «el mayor de edad es capaz para todos los actos de la vida civil...». Arau orokor horrek badu, ordea, salbuespenik; adoptatu ahal izateko 25 urte behar direla.
* Adingabetasuna: Adingabea gaitasun mugatua duen pertsona da, baina ordezkaritza legaletik kanpo geratuko diren jarduera batzuk daude:
** Nortasunaren eskubidea: Adingabeak oinarrizko eskubide hauen titular dira, adinez nagusiak bezala. Eskubide horiek egikaritzea, berriz, haien heldutasun-mailaren arabera lagatzen du Kode Zibilak 162.artikuluak. Arau orokor gisa, esan genezake, beraz, nortasunaren eskubideak ez direla legezko ordezkaritzaren mende geratzen. Adibideak:
**# Gazteen elkartea eta erakundeetan sartzeko eskubidea du adingabeak, inskribatzeko eta zuzendaritza-organoetan parte hartzeko.
**# Garrantziagatik eta adingabea babesteko, adingabeak adostasuna emateko aukerarik ez du uzten; lesiozko delituetan, adingabeak emandako adostasuna ez da baliozkoa eta kirurgia transexuala egiteko adostasuna adinez nagusiek bakarrik eman dezakete.
** Legeen arabera adingabeak bere kabuz egin ditzakeenak.
**# Bizitza eskubidea, irudia, ohorea,...nortasunaren oinarrizko eskubideak dira eta adingabeen kasuan, titularra beraiek berak dira; baina, titularrak zainduko dute gaitasuna kontuan izanda.
** Heldutasun-baldintzen arabera bere kabuz egin ditzakeenak.
**# Elkartze-eskubidean, adingabeak autatzen du, baina ezin du erantzukizuna hartu. Gaitasun minimo bat behar da eta muga 14>-koa da. Izan ere, adingabeak titular eta honen defentsa egingo du, noski.
* Emantzipazioa: Emantzipazioaren xedea da adin-nagusitasunaren efektuak aurreratzea. Emantzipazioari esker, adingabeak adinez nagusi denaren jarduteko gaitasuna izango du. Emantzipazioa eman dadin, betekizun mota batzuk egongo dira:
*# Gutxienez hamasei urte izatea.
*# Emantzipatuak emantzipazioarekin ados egon behar du. Adingabearen adostasuna.
Emantzipazioa eskuratzeko lau bide daude:
# Gurasoen bitartez.
# Epailearen bidez. Tutoretzapean nahiz guraso-boterepean dauden adingabeek epaileari eska diezaiokete emantzipazioa hamasei urtetik aurrera.
# Ezkontzaz. Ezkontzak emantzipatu egiten du berez.
# Bizitza independentea egiteagatik. Gurasoen adostasunez bere kontura bizi den adingabea emantzipatutzat hartzen da.
== Pertsonaren egoerak: ezgaitzea eta gaitasuna mugatzea ==
Kausa bat behar da mugatzeko.Horretarako gaitasuna euki behar da.
Pertsona fisikoaren jarduteko gaitasunari egiten zaion mozketa edo murrizketa da ezgaitzea.
1) Ezgaitze-kausa izango da «nork bere burua gobernatzea eragozten duten gaixotasunak». Gaixotasun horiek ezin dira denbora erlatiboki labur bat irauten dutenak izan, Kode Zibileko 200. artikuluak zehazten duenez.
2) Ezgaituaren gaineko babesa epaileak erabakitzen du, ez familiak.
3) Ezgaitasunen babes-erakunde izan daitezke gurasoez gain: tutorea, kuradorea eta defendatzaile judiziala.
4) Adingabeak ezgaitzeko aukera ematen da.
5) Ustezko ezgaiak erietxe psikiatrikoan barneratzeko ez da nahikoa baimen administratibo hutsarekin, epailearen oniritzia behar da.
Ezgaitzea Adinduneetan eta adingabe emantzipatuetan ematen da.
Adingabeak ezgaitzeko aukera ematen du, uste bada adin-nagusitasunera heltzean adimen gutxikoak izaten jarraituko dutela (adibidez Down-en sindromea).
<u>'''Erietxe batean barneratzea:'''</u>
Erietxean sartzeko erabakia norberak hartu beharrekoa da. Pertsona batek erabaki hori hartzeko gaitasunik ez duenean, epailearen baimena behar da. Arazo psikiko larriengatik bakarrik eraman daiteke pertsona bat erietxera bere (arazoa duenaren) baimenik gabe.
Kasu horietan, erietxearen arduradunak jakinaraziko dio barneratzea epaileari, eta epaileak hogeita lau orduko epea izango du azken erabakia hartzeko.
Ezgaitua zaintzeko erakundeak izan daitezke; tutoretza, kuradoretza, gurasobotere luzatua edo defentsa judiziala. Epaileak esan beharko du horietako zein ezarri behar zaion ezgaituari. Guraso-botere luzatuak eta tutoretzak, esate baterako, ezgaituaren ordezkapen osoa dakar; kuradoreak, berriz, ezgaituaren ekimenak berretsi eta ikuskatu besterik ez du egin behar.
Ezgaituaren arlo pertsonalari dagokionean, ezkondu ahal izateko, medikuaren aldeko txostena beharko du. Nazionalitatea eta auzotartasuna eskuratzeko, berriz, ezinbestekoa zaio legezko ordezkoaren laguntza. Zigor Kodearen arabera ezgaitua antzutzeko eskaria egin diezaiokete haren ordezkoek epaileari.
Ezgaituaren egoerak hobera nahiz okerrera eginez gero, epaiaren edukiak eta neurriak berrikusi egin beharko dira behar berrietara egokitzeko. Berrikuspen horrek ezgaitze prozedura berbera eskatzen du . Epaileak uste badu ezgaituak ez duela babes-neurririk behar, jarduteko gaitasun osoa itzuliko dio hari.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}<ref>{{erreferentzia|izena=Leire|abizena=Imaz Zubiaur|urtea=2013|izenburua=Zuzenbide zibilaren sarrera : eskubide subjektiboa : pertsonaren zuzenbidea|argitaletxea=Euskal Herriko Unibertsitatea. Argitarapen Zerbitzua|ISBN=978-84-9860-784-0|hizkuntza=Euskara}}</ref>
== Kanpo estekak ==
| |||