Frantzia: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
t DeabruGorri wikilariaren aldaketak ezabatuz, InternetArchiveBot wikilariaren azken bertsiora itzularazi da.
Etiketak: lehengoratzea SWViewer [1.4]
85. lerroa:
|ohar_d = Itsasoz haraindiko lurraldeetan erabiliak: [[.re]], [[.mq]], [[.gp]], [[.tf]], [[.nc]], [[.pf]], [[.wf]], [[.pm]], [[.gf]] eta [[.yt]].
}}
'''Frantzia'''<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref> ({{lang-fr|France}}, {{IPA|fʁɑ̃s}} ahozkatua), ofizialki '''Frantziako Errepublika'''<ref name="Euskaltzaindia"/> ({{lang-fr|link=no|République française}}, {{IPA|ʁepyblik fʁɑ̃sɛz|}} ahoskatua) [[Mendebaldeko Europa]]n kokatutako estatu burujabea da, itsasoz haraindi beste uharte eta lurralde batzuk dituena. 675.417 kilometro karratuko eremua du, eta [[2013]]an 65.951.611 biztanle zituen.<ref name=cia /> [[Metropolitar Frantzia]] [[Mediterraneoa|Mediterraneo itsasotik]] [[Mantxako kanala]] eta [[Ipar itsasoa|Ipar itsasora]], eta [[Rhin]] ibaitik [[Ozeano Atlantikoa|Ozeano Atlantikora]] hedatzen da. Mugakide hauek ditu: mendebaldean Ozeano Atlantikoa, iparraldean Mantxako kanala, ekialdean [[Belgika]], [[Luxenburgo]], [[Alemania]], [[Suitza]] eta [[Italia]], eta hegoaldean [[Espainia]], [[Andorra]], [[Monako]] eta Mediterraneo itsasoa. [[Europar Batasuna|Europar Batasuneko]] kidea da. Hiriburua [[Paris]] da.
zuen [[800]]ean.
 
== Geografia ==
{{sakontzeko|Frantziako geografia}}
[[Fitxategi:Satellite image of France in August 2002.jpg|thumb|250px|ezkerrera|Frantzia sateliteko irudian]]
Metropolitar Frantzia [[Europa]]ko mendebaldean dago. Frantziako Errepublikako zati dira, halaber, Europatik kanpoko hainbat lurralde: [[Ipar Amerika]]n, [[Antillak|Antilletan]], [[Hego Amerika]]n, [[Indiako ozeanoa]]n, [[Ozeano Barea|Ozeano Bareko]] hego eta iparraldean eta [[Antartika]]n.
 
=== Mugak ===
Metropolitar Frantzia kontinentalak hexagono baten itxura du, eta 965 bat kilometro luze eta 935 bat kilometro zabal da. Haren mugak 2.970&nbsp;km luze dira: [[Espainia]] (650&nbsp;km), [[Belgika]] (620&nbsp;km), [[Suitza]] (572&nbsp;km), [[Italia]] (515&nbsp;km), [[Alemania]] (450&nbsp;km), [[Luxenburgo]] (73&nbsp;km), [[Andorra]] (57&nbsp;km) eta [[Monako]] (4,5&nbsp;km). [[Guyana Frantsesa|Guyanako]] mugak 580&nbsp;km luze dira [[Brasil]]ekin eta 520&nbsp;km [[Surinam]]ekin. [[Saint Martin]] uharteak ([[Antillak]]) 10,2&nbsp;km luze den muga eraikigabea du [[Herbehereak|Herbehereen]] uharte zatiarekin. Azkenik, [[Antartika]]n Frantziak beretzat duen Terre Adélie lurraldea ([[Frantziaren lurralde austral eta antartikoak|TAAF]]) muga du [[Australia]]k beretzat duen lurraldearekin.
 
Frantziako kostak lau itsasotara ematen duenez ([[Ipar itsasoa|Ipar Itsasoa]], [[Mantxako kanala]], [[Ozeano Atlantikoa]] eta [[Mediterraneoa]]), herrialdea komunikazio- eta kultura-bidegurutze paregabea da.
 
=== Eskualde naturalak ===
[[Fitxategi:Parcs_naturels_français.svg|thumb|250px|
{{legenda|#D77F72|Parke nazionalak|css=border:1px solid #b00000}}
{{legenda|#67B2D5|Itsas-parke nazionalak|css=border:1px solid #0978AB}}
{{legenda|#7FBf72|Eskualdeko parke naturalak|css=border:1px solid #008000}}
]]
Frantziako parke naturalak hamar dira, [[Metropolitar Frantzia]]n nahiz [[Itsasoz haraindiko Frantzia|itsasoz haraindiko lurretan]] kokatuak. [[Parcs Nationaux de France]] gobernu agentziak kudeatzen ditu. Guztira 3.710 kilometro koadroko lurra dago guztiz babestuta, eta beste 9.162 kilometro koadro babestu dituzte inguruan. Frantziako parke naturalek zazpi milioi bisitari dituzte urtero.
 
Horretaz gain Frantziak, batez ere metropolitar gunetik kanpo dituen lurraldeetan, berebiziko fauna, flora eta paisaia aniztasuna du. Hainbat latitudetako paisaiez gain, metropolian bertan goi-mendi nahiz lautadetako inguruneak ditu. Frantziak nekazaritza gune zabalak ditu, eta hala mahastiek nola arto edo zerealen ekoizpenak paisaien eraldaketa handia ekarri dute.
 
=== Erliebea ===
[[Metropolitar Frantzia]]ko paisaiak aniztasun handia du, [[ordoki]] zabalak ipar eta mendebaldean, eta mendigune handiak hego-mendebaldean ([[Pirinioak]]) eta hego-ekialdean ([[Alpeak]]). Frantziako Alpeetan dago Mendebaldeko Europako punturik gorena, [[Mont Blanc]], 4.810 m gora dena. Beste lurralde menditsu batzuk ere badira, hala nola, [[Erdialdeko Mendigunea (Frantzia)|Erdialdeko Mendigunea]], [[Jura (mendigunea)|Jura]], [[Vosgeak|Vosges]], [[Morvan]], [[Armorikako mendigunea]] eta [[Ardenetako mendigunea]].
 
=== Hidrografia ===
Ibai handiek zeharkatzen dute Frantzia. Garrantzitsuenak [[Loira (ibaia)|Loira]], [[Rodano (ibaia)|Rodano]] (iturburua Suitzan du), [[Garona]] (iturburua Espainian du), [[Sena]] eta, tarte batean behintzat, [[Rhin]], [[Mosa (ibaia)|Mosa]] eta [[Mosela (ibaia)|Mosela]] dira.
 
=== Klima ===
[[Fitxategi:France Köppen.svg|thumb|250px|Köppen klika sailkapena]]
Frantziako klimak alde handiak ditu. [[Klima ozeaniko]]a dute [[Bretainia]]k eta [[Normandia]]k; klima hori Frantziako sartalde guztira hedatzen da. Han neguak leunak eta udak freskoak dira. Euria, mendebaldeko haizeek ekarria, ugaria da urte osoan. Normandiako eguraldia oso egokia da belardietarako. [[Akitania]]k uda beroagoa du, eta hori dela eta, basoak ugariagoak dira.
 
Frantziako ekialde osoan [[klima kontinental]]a da. Neguak hotzak eta elurtsuak dira, eta udak, berriz, beroak. Sarritan ekaitzak izaten dira. Ekialdeko zabaldietan baso asko dira: [[haritz]]a, [[pago]]a eta [[urki]]a dira nagusi, eta pinua mendietako maldetan hazten da. Mahastiak eta fruitu arbolak eguteran daude.
 
[[Klima mediterraneo]]a [[Lengadòc|Languedoc]], [[Proventza]], [[Rodano]] eta [[Korsika]]ra hedatzen da. Uda lehorra eta beroa eta negu xamurra dute. Euriak ugariak dira, batez ere udazkenean eta udaberrian. Iparretik jotzen du haizeak, [[Sète]] eta [[Toulon]] artean ([[Mistral (haizea)|mistrala]]) eta Sètetik mendebaldera ([[tramontana]]). Landaretza lehorrekoa da ([[arte]]a eta pinua).
 
Alpeetan eta Pirinioetan [[mendiko klima]] da: euria ugaria da, eta neguak gogorrak eta elurtsuak dira.
 
== Historia ==
{{sakontzeko|Frantziako historia}}
Frantzia izena [[1190]] inguruan agertu zen lehen aldiz, [[Filipe II.a Frantziakoa|Philippe Auguste-ren]] kantzilertzak ''rex Francie'' ''rex Francorum'' tituluaren ordez erabiltzeari ekin zionean. Lurraldea, [[1204]]tik, ''regnum Francie'' (Frantziako erresuma) deitzen hasi zen.
 
Edonola ere, gizakiak egungo Frantziako lurraldean askoz aurretik bizi ziren. [[Paleolito]]tik badaude giza-taldeak. K. a. lehen milurtekotik, [[zelta]]k, [[Antzinako Erroma|erromatarrak]] eta germaniarrak, batik bat [[frankoak]], finkatu ziren [[Galia]] deitutako lurralde horretan.
 
K. o. bigarren milurtekoaren hasieratik, kapetar leinuak ziurtatu zuen herrialdearen batasuna. Monarkia desagerrarazita, [[Frantziako Iraultza|Iraultzak]] politika eta administrazio arloetan lortu zuen batasuna. Aro garaikidean, gatazka odoltsuetan babestu da batasun hori, kulturan ere batasuna lortu ahala.
 
=== Historiaurrea ===
{| align="right"
|{{kartografia automatikoa|labar_artea|Frantzian labar-artea duten kobazuloen mapa}}
|}
[[Neanderthalgo gizaki|Neandertalak]] Frantzian K. a. 200.000 inguruan kokatzen hasi ziren, baina duela 30.000 bat urte desagertu ziren, ziurrenik eguraldi hotzeko garaian [[Gizaki|''Homo Sapiens Sapiens'']], gizaki modernoarekiko lehia zela eta. Lehendabiziko ''Homo Sapiens Sapiens'' [[Europa]]n (baita Frantzian ere) duela 50.000 urte inguru sartu ziren.
 
[[Neolito]]tik [[Brontze Aro]]raino, [[aitzinindoeuropar]]rak eta aitzinzeltak Europako mendebaldean zehar sakabanatu ziren. [[Burdin Aro]]ko azken etapetan, [[La Tène kultura|La Tene kultura]] garai historikoetako [[zelta]]r kultura bilakatu zen.
 
=== Erromatar Garaia ===
{{kartografia automatikoa|teatro_erromatar|Frantziako Antzinako Erromatarren garaiko teatroen kokapena}}
Erromatarrek geroago deituriko [[Galia]] (egungo Frantzia, [[Belgika]] eta [[Alemania]]ko zati bat) [[Galiako zelta]]n mintzatzen ziren [[zelta|zeltek]] okupatuta zegoen gehienbat. [[Garona]]tik hegoaldera, baina, [[euskara]]rekin lotuta zegoen hizkuntzan, [[akitaniera]]z, hitz egiten zuten herriak zeuden. Zeltek Lutetia Parisiorum ([[Paris]]) eta Burdigala ([[Bordele]]) hiriak, besteak beste, fundatu zituzten, akitaniarrek Tolosa ([[Tolosa Okzitania]]koa) fundatu zuten bitartean.
 
Erromatarrak etorri aurretik, [[grezia]]rrak etorri ziren, eta Massalia ([[Marseilla|Marseille]]) eta Nicaea ([[Niza]]) hiriak fundatu zituzten. Haien bidez, salerosketak areagotu ziren. Galiarrek akitaniarren, germaniarren eta erromatarren kontra egin zuten borroka usu. [[Hanibal]]ek mertzenario galiarrak hartu zituen bere alde egiteko [[Italia]] inbaditu zuenean.
 
[[Antzinako Erroma|Erromatarren]] menpe geratu zen aurreko Galiako lurraldea [[Proventza]] izan zen, [[K. a. 121]]ean. Baina Galiako biztanleak [[Julio Zesar]]rek menderatu zituen gupidagabe, nahiz eta [[Vercingetorix]] buruzagiak aurre egin eta [[Gergoviako bataila]]n garaile atera. [[Alesiako bataila|Alesian]] erromatarrek gailendu zituzten.
 
Hainbat probintziatan bananduta, erromatarrek ere hiriak fundatu zituzten Galian: Lugdunum ([[Lyon]]) edo Narbonensis ([[Narbona]]). Galiar asko esklabo bihurtu ziren, edo beste leku batera mugiarazi zituzten. Galiako zelta [[latin]]ek ordezkatu zuen pixkanaka. Mendeetan erromatarren eskupean, Galiako kultura erromatar bilakatu zen. [[Britainia Handia|Britainia Handitik]] IV. mendean zeltak itzuli ziren, [[Britania|Britainian]] finkatuta.
 
[[Bisigodo]]ek Akitaniako probintzia eskuratu zuten [[418]]an, [[bandalo|vandaloen]] aurkako emandako laguntzarengatik. Hala ere, [[410]]ean [[Erroma]] bera arpilatu zuten, eta Tolosa aldean kokatuta zeuden. [[Burgundiar]]rak Lugdunum hiriaren inguruan kokatu zituen [[Flavio Aezio]] jeneralak [[443]]an. Erromatar Inperioa amildegiaren ertzean, Galiako iparraldea [[frankoak|frankoen]] esku utzi zen. [[Baskoi]]ek [[Pirinioak|Pirinioetatik]] [[Gaskoinia|Gaskonian]] zehar barreiatu ziren. [[Bretoi]]ek hiru erresuma osatu zituzten: Domnonia, Cornouaille eta Broërec.
 
=== Erdi Aroa ===
==== Frankoen erresumak ====
{{sakontzeko|Frankoen Erresuma}}
[[Franko salio|Saliar frankoen]] buruak, [[Klovis I.a]]k, [[486]]an [[Siagrio]] garaituta [[Galia]]ko iparraldea eta erdialdea batu zituen bere agindupean. [[496]]an, katoliko bihurtu zen. Honela, legitimazioa eta boterea lortu zuen beste erresumen aurrean, eta [[bisigodo]]en kontra egiteko, apaizen babesa lortu zuen. Izan ere, bisigodoak, kristauak izanda ere, [[arrianismo|arrianoak]] ziren, eta ez katolikoak. Bisigodoen errege [[Alariko II.a]] [[507]]an garaitu zuen [[Vouilléko gudua]]n, eta Tolosa eta Akitania bere eskuetan hartu zituen.
 
Hala ere, Klovis hil ondoren, erresuma ondorengoen artean banandu zen. Frankoak bananduta eta elkarren kontra aritu ziren hainbat alditan eta haien lurraldea zatikatu egin zen. Funtsean Austrasian eta Neustrian agindu zuten («''Frantzia''»), alegia, Loira ibaitik iparraldera, eta Akitania eta Baskonia burujabe izaten hasi ziren, bereziki 660. urtearen ondoren.
 
[[Merovingiar leinua|Merovingiar]] leinu hau, azkenean, benetako boterea galtzen hasi zen, jauregiko buruen leinuaren mesederako. Karolingiar leinu honek, [[musulman]]ak geldiarazi zituzten [[732]]an. Azkenean, [[751]]n, [[Pepin Laburra]]k errege titulua hartu zuen, azken merovingiarra baztertuta.
 
Merovingiarren erpina [[Karlomagno]]k, Pepin Laburraren seme eta ondorengoak lortu zuen, [[lonbardar]]rak ([[774]]), [[Bavaria]] ([[788]]), [[avarar]]rak ([[796]]), [[Bartzelona]] ([[801]]) eta [[Behe Saxonia]] ([[804]]) konkistatuta eta garaituta. Gainera, [[Aita santu|Aita Santuak]] enperadore izendatu zuen [[800]]ean.
 
Alabaina, [[Luis Errukitsua|Ludoviko Pio]] bere semearen heriotzaren ostean ([[840]]), erresuma erraldoi hori banandu zen [[Verdungo Hitzarmena|Verdungo Hitzarmenean]] ([[843]]). Mendebaldeko zatitik Frantzia erresuma sortzeko zen. Enperadore titulua ekialdeko zatian berreskuratu zuten [[962]]an.