Lurrun-makina: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Erreferentziak |
Richard Trevithicken presio altuko lurrun-makina |
||
22. lerroa:
Asko dira lurrun-makinaren asmakuntza data zehazten saiatu diren egileak baina asmakuntza hau izen bakar bati lotzeko saiakera alferrikakoa izan da. Izan ere, [[Heron Alexandriakoa|Heron Alexandriakoaren]] Spiritalia seu Pneumatica idazlanetik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Alexandriako Hero: bi mila urtedun lurrun makina eta “vending” makina {{!}} Liber Prodigiorum|url=https://www.argia.eus/blogak/ibon-larrazabal/2014/02/11/alexandriako-hero-bi-mila-urtedun-lurrun-makina-eta-vending-makina/|aldizkaria=www.argia.eus|sartze-data=2021-03-06}}</ref> [[James Watt|James Watten]] makina sofistikatuetara, lurrun-makinaren garapen historikoan zehar izen asko azaltzen dira. Aplikazio praktikorik ezagutzen ez den oinarrizko [[Gailu|gailuetatik]] hasita, [[industria]] eta [[Garraio|garraioan]] txertatu zen [[Motor unibertsal|motor unibertsalaren]] garapera lortzeraino, egindako hobekuntzak ugariak izan dira, batik bat Ingalaterran eta Industri Iraultza hasi berriaren testuinguruan, [[XVII. mendea|XVII]]. eta XVIII. mendeetan.
=== Aurrekariak ===
Batez ere egindako asmakuntzengatik ezaguna den [[Jeronimo Aiantz|Jeronimo Aiantz Beaumont]], [[gudari|militar]], [[margolaritza|margolari]], [[musika]]ri, eta kosmografo [[Nafarroa Garaia|nafarrak]] erregistratu zuen lurrun-makinaren lehen [[Patente|patentea]] 1606. urtean<ref>{{Erreferentzia|izena=Nicolás.|abizena=García Tapia|izenburua=Un inventor navarro, Jerónimo de Ayanz y Beaumont (1553-1613)|argitaletxea=Universidad Pública de Navarra = Nafarroako Unibersitate Publikoa|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/704512108|isbn=978-84-9769-260-1|pmc=704512108|sartze-data=2021-03-06}}</ref>. Ez da aspaldi patente honen berri izan zela eta horregatik ez da ezaguna.
[[Thomas Newcomen]] izan zen industria mailan ezaguna den lehendabiziko lurrun makina eraiki zuena 1712. urtean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Invention de la machine à vapeur (1712)|hizkuntza=fr-fr|url=https://www.histoire-pour-tous.fr/inventions/308-invention-machine-a-vapeur.html|aldizkaria=www.histoire-pour-tous.fr|sartze-data=2021-03-06}}</ref>.
=== James Watten hedapen-makina ===
[[Fitxategi:Newcomen atmospheric engine animation.gif|thumb|200px|Newcomenen makinaren funtzionamenduaren animazioa.]]
Bere hitzetan, larunbat eder batean, paseatzen ari zen bitartean makinari buruz hausnartzen ari zela, ideia bat bururatu zitzaion: “lurruna gorputz [[Elastikotasun (fisika)|elastikoa]] denez, hutsean [[Hauspeatu|hauspeatuko]] da, eta, zilindroa asetutako [[Tanke (gordailua)|andel]] batekin elkartuta egongo balitz, bertan hauspeatuko litzateke zilindroa hozteko beharrik gabe lurruna kondentsatuz”. Hala ere, banatutako [[Kondentsadore|kondentsadorearen]] garapen eta hobekuntza lanek pobreziara eraman zuen Watt, eta 1765. urtean enplegua bilatzeko bere ikerketa alde batera utzi behar izan zuen.
1767. urtean [[John Roebuck|John Roebuckek]] bere saiakuntzak eta ustiapen komertziala finantzatzea onartu zuen, patentearen onuren bi herenen truke. Inperfektua bazen ere, 1768. urtean Wattek modu egokian lan egiten zuen eredu bat eraiki zuen, eta hurrengo urtean patente-eskaera aurkeztu zuten<ref>{{Erreferentzia|izena=Encyclopædia|abizena=Universalis|izenburua=MACHINE À VAPEUR DE WATT-BOULTON|hizkuntza=fr-FR|url=https://www.universalis.fr/encyclopedie/machine-a-vapeur-de-watt-boulton/|aldizkaria=Encyclopædia Universalis|sartze-data=2021-03-06}}</ref>. Hainbat gorabehera ekonomikoren ondoren, Roebuckek negozioaren bere zatiari uko ugin zion, [[Matthew Boulton|Matthew Boultonen]] onurarako. Azkenean, Boultonek eta Wattek eraman zuten asmakuntza praktikara, beste hobekuntza batzuekin batera. Newcomenen lurrun makinaren aldean erregai kopurua %75 inguru murriztea lortu zuten egindako hobekuntzen bitartez<ref>{{Erreferentzia|izena=Éditions|abizena=Larousse|izenburua=machine à vapeur - LAROUSSE|hizkuntza=fr|url=https://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/machine_%C3%A0_vapeur/100756|aldizkaria=www.larousse.fr|sartze-data=2021-03-06}}</ref>. Lehenengo makina 1774. urtean eraiki zen Kinneilen, Boroughstonessetik hurbil. Ordutik aurrera lurrun-makinaren historia Boulton & Watt firmarena izan zen, eta txertatutako hobekuntza gehienak Wattek asmatutakoak izan ziren. Besteak beste, Watten paralelogramoa, lurrunaren espantsio anizkoitza eta efektu bikoitzeko makina aipa daitezke.
=== Richard Trevithicken presio altuko lurrun-makina ===
[[Fitxategi:Locomotive trevithick.svg|thumb|Trevithicken lokomotora (1804).]]
1797 eta 1799 urteen artean, [[Richard Trevithick]] mehatze ingeniariak presio altuko lurrun-makina asmatu zuen, kondentsadorea kendu eta lurruna atmosferara isuriz. Modu horretan makinaren potentzia handitzea lortu zuen, baina baita leherketa arriskua ere. Denborarekin, makina hauek konpaktuagoak eta sinpleagoak bilakatu ziren, itsasontzietan, errotetan eta fabrika txikietan instalatzeko aukera eskainiz.
Hasiera batean, lurrunezko ibilgailuak garatu ziren, baina makinaren pisua eta errepideen egoerak eragina arrakasta mugatua izan zuten. Lurrun bidezko lehendabiziko lokomotora 1803. urtean eraiki zuen Trevithickek. 1804. urtean bere bigarren lokomotorak, kargaturiko tren bat 14,4 kilometroko ibilbide batean eramatea lortu zuen <ref>{{Erreferentzia|izena=Mark|abizena=Lambert|izenburua=Garraioaren historia|argitaletxea=Txertoa|data=1982|url=https://www.worldcat.org/oclc/850851252|isbn=84-7148-089-1|pmc=850851252|sartze-data=2021-03-06}}</ref>.
== Hobekuntza teknologikoak ==
| |||