Lurrun-makina: berrikuspenen arteko aldeak

[[Fitxategi:Steam engine in action.gif|thumb|450px|Lurrun makinaren funtzionamendua. Ezkerreko gezi gorriak lurrun beroaren sarrera adierazten du eta eskuineko gezi urdinak zirkuitua igaro duen lurrunaren irteera adierazten du.]]

'''Lurrun-makina''', [[energia mekaniko|energia mekanikoa]] lortzeko [[Galdara|galdaren]] bidez berotutako [[ur]]aren [[energia termiko]]a eraldatzen duen [[kanpo-errekuntzako motor|kanpo-errekuntzako motorra]] da. Ur [[Lurrun|lurrunaren]] erabilera duela 2000 urte baino lehenago asmatu zen, nahiz eta azken 300 urtetan izan duen garapen nagusia, [[energia]] eta [[higidura|mugimendua]] lortzeko. Hasieran [[meatzaritza|meatzetan]] ura ateratzeko sistematan<ref>{{Erreferentzia|izenburua=La máquina de vapor (1)|hizkuntza=es|data=2017-05-16|url=https://culturacientifica.com/2017/05/16/la-maquina-vapor-1/|aldizkaria=Cuaderno de Cultura Científica|sartze-data=2021-03-02}}</ref> erabiltzen bazen ere, mugimendu birakaria[[Higidura linealzuzen|zuzena]] [[Higidura zirkular|zirkularra]] bihurtzeko sistemak asmatu zirenean [[makina]] ugari sortzea ahalbidetu zuen. Sistema [[Hidraulika|hidraulikoen]] aldean, lurrun-makina edozein lekutan erabili daiteke, ez baitu ura mugimenduan egoterik eskatzen. Lurrun makina martxan jartzeko ura eta [[harrikatz|ikatza]] edo [[zur]]a nahikoak dira. Hori dela eta, [[Lurrunezko tren-makina|trenaren]]aren garapenerako funtsezkoa izan zen.

# Hermetikoki itxita dagoen galdara batean ura [[Irakite|irakiten]] da eta [[lurrun]]a sortzen da. Modu honetan, [[zilindro]] baten barruan dagoen [[Bolumen|bolumenean]] espantsioa eragiten da, [[pistoi]] bat bultzatuz. Mugimendu hori lineala eta alternatiboa da baina [[biela]]-[[biradera]] [[mekanismo]] baten bitartez errotazio mugimendua lortzen da. Ibilbide-bukaerara heltzen denean, [[inertzi bolante]] baten [[energia zinetiko]]a erabiliz, [[enbolo (argipena)|enboloa]] hasierako posiziora itzultzen da eta ur-lurruna kanporatzen du.

# [[Presio|Presiopeko]] lurruna, sarrera eta irteera [[balbula]] batzuen bidez kontrolatzen da. Balbulek lurrun-[[Emari (likidoa)|emariaren]] berritze-prozesua erregulatzen dute, hau da, zilindrora sartzen eta irteten den lurrun kopurua erregulatzenkontrolatzen dute.

Gaur egun [[Elektrizitate|elektrizitatea]] sortzeko erabiltzen diren lurrunezko [[makina]] modernoak ez dira deskribatutakoaren modukoak. [[pistoi|Pistoiak]] eragindako desplazamendu positiboa erabiltzen duten makinak beharrean, [[Turbomakina|turbomakinak]] erabiltzen dira. [[Lurrun-turbina]] ere esaten zaie, etengabeko lurrun-fluxu batek [[turbina]] bat zeharkatzen baitu, honen ardatza biratuaraziz. Esate baterako, [[zentral elektriko]]etan erabiltzen dira, munduko [[argindar|elektrizitatearen]] %80a sortzeko. [[Energia nuklear|Energia nuklearra]], [[eguzki-energia]] zein [[Erregai fosil|erregai fosiletan]] oinarritutako [[zentral termiko|zentral termikoetan]] aurki daitezke.

[[Industria Iraultza]] lurrun-makinanmakinaren sorreran oinarritzen da. [[Ingalaterra]]n hasi zen [[XVIII. mendea|XVIII. mendearen]] bukaeran, eta ia [[XIX. mendea|XIX. mendearen]] erdira arte, [[Mendebaldeko Europa|Mendebaldeko Europako]] herrialde nagusietan eta [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetan]] garapen ekonomikoa era nabarmenean bizkortu zuen. 1890 eta 1930 urteen artean [[harrikatz|ikatzaren]] errekuntzan oinarritutako lurrun-makinen erabilera murriztuz joan zen, [[erregai]] gisa [[petrolio]]tik eratorritako [[hidrokarburo]]ak erabiltzen dituzten [[Barne-errekuntzako motor|barne-errekuntzako motorrei]] bidea emanez.

Asko dira lurrun-makinaren asmakuntza data zehazten saiatu diren egileak baina asmakuntza hau izen bakar bati lotzeko saiakera alferrikakoa izan da. Izan ere, Alexandriako[[Heron HeronenAlexandriakoa|Heron Alexandriakoaren]] bildumarik [[James Watt|James Watten]] makina sofistikatuetara, lurrun-makinaren garapen historikoan zehar izen asko azaltzen dira. Aplikazio praktikorik ez zuten oinarrizko [[Gailu|gailuetatik]] hasita, [[industria]] eta [[Garraio|garraioan]] txertatu zen [[Motor unibertsal|motor unibertsalaren]] garapera lortzeko, egindako hobekuntzak ugariak izan dira, batik bat Ingalaterran eta Industri Iraultza hasi berriaren testuinguruan, [[XVII. mendea|XVII]]. eta XVIII. mendeetan.

Batez ere egindako asmakuntzengatik ezaguna den [[Jeronimo Aiantz|Jeronimo Aiantz Beaumont]], [[gudari|militar]], [[margolaritza|margolari]], [[musika]]ri, eta kosmografo [[Nafarroa Garaia|nafarrak]] erregistratu zuen lurrun-makinaren lehen [[Patente|patentea]] 1606. urtean. Ez da aspaldi patente honen berri izan zela eta horregatik ez da ezaguna.

[[Joseph Black]]-en laguntzarekin, bero sorra aurkitzera bultzatuko zuten ikerkuntzetan lanpetuta zebilela, Newcomen-en makina hobetzeko helburua hartu zuen [[James Watt]]-ek. Saiakuntzetan zehar, lurrina ura baino bero-erreserba askoz handiagoa zela ohartu zen. Ondorioztatu zuen Newcomen-en artisau-makinan sortzen ziren bero-galerak mugatu behar zirela erregai-kontsumoa txikitzeko, makina hauen eragozpen nagusia zena. Arazoa aztertzerakoan, hainbat fenomenoz jabetu zen: lurrina hozteko prozesuak hutsa nahikoa lortzeko makina mugitzeko, lurrunaren hondar-presioa eta zilindroak berak sortutako galerak. Bere ondorengo saiakuntzetan, benetako zientzia-lanetan murgilduta, zilindroa temperatura berdinean mantendu behar zela ondorioztatu zuen. Bere hitzen arabera, larunbat eder batean paseatzen ari zen bitartean, makinari buruz hausnartzen ari zela, ideia bat bururatu zitzaion: “lurruna gorputz [[Elastikotasun (fisika)|elastikoa]] denez, hutsean hauspeatuko da. Beraz , [[zilindro]]azilindroa asetutako andel batekin elkartuta egongo balitz, bertan hauspeatuko litzateke kondentsatuz, zilindroa hoztu gabe”.

Lurrun-makinaren erabilpena orokortzeak, [[Energia eraginkortasun|eraginkortasuna]] eta [[potentzia]] hobetzeko [[Teknologia|teknologiaren]] garapena bultzatu zuen, eta galdaren laguntzaz geroz eta presio handiagoak erabiltzea lortu zen. Hobekuntza esanguratsuenen artean efektu-bikoitza eta espantsio anizkoitza aipa daitezke.

Efektu-bakarreko makinetan, pistoiak motor baten moduan eragiten du alde batera egiten duen mugimenduan. Aldiz, hasierako posiziora itzultzeko egiten duen [[Ibilbide (fisika)|ibilbidean]], pistoiak [[balazta]] moduan eragiten du, errotazio mugimendua frenatuz. James Wattek asmatutako efektu-bikoitzaren bidez, pistoiaren balazta portaera deuseztatzen da, potentzia irabazi nabarmena lortuz. Izan ere, joaneko mugimenduan bezala, itzulerakoan ere pistoiak motor moduan eragiten du.