12:46, 12 urtarrila 2021ko berrikusketa aldatu Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.217 edits t →‎Pestis Justinianea ← Aurreko ezberdintasuna		12:48, 12 urtarrila 2021ko berrikusketa aldatu desegin Xirkan (eztabaida \| ekarpenak) 42.217 edits t →‎Herio beltzarekin lehen kontaktua Hurrengo ezberdintasuna →
36. lerroa: ==== Herio beltzarekin lehen kontaktua ==== [[Fitxategi:Bubonic plague map 2.png\|thumb\|250px\|[[Izurri Beltza\|Izurri beltzaren]] hedapena XIV. mendeko [[Europa]]n]] Milurteko berrian [[Europa]]ko [[biztanleria\|populazioak]] jasaten duen gorakada [[Asia]]ko plaga berri batek suntsitu zuen: herio beltzak. [[Europa]]n lehen aldiz Oiptchaq-eko Khan Handiaren gidaritzapean zeuden tropa [[mongolia]]rren artean agertu zen, setiaturik mantentzen zuten [[genova]]tarren Caffa ([[Krimeako penintsula\|Krimea]]) hirira igaro zena, [[Itsaso Beltza]]ren kostaldean, [[1346]]ean. [[Genova]]ko itsasontziek [[Konstantinopla]]ra eraman zuten gaixotasuna [[1347]]an eta bertatik mendebaldeko [[Europa]]ra [[1348]]aren hasieran. XIV-XVII mendeetan [[Europa]]n [[klima]] aldaketa bat jazo zen, tenperatura hoztuz eta euriteak nagusituz, ''[[Izotz Aro Txikia]]'' deritzona sorraraziz. [[~~Nafarroa~~Nafarroako Erresuma]]nk [[XIV. mendea]]n 250.000 biztanleko gainpopulazioa pairatzen zuen, honi lursailen suntsipena, gosetearen agerpena, krisi ekonomikoa, biolentzia eta hilkortasunaren handipen nabari bat gehitu zitzaiolarik. [[1348]]ko [[udaberri]]an, [[Donejakue ~~bidea\|Done Jakue~~ bidea]] jarraituz, [[Frantzia]]tik sartu zen lehen fokua, [[itsasertz\|kostatik]] [[Gipuzkoa]] eta [[Bizkaia\|Bizkaira]] hedatu eta [[Galizia]]raino ~~iristeko~~iritsi. Berthe ikerlaria hekatonbe batez mintzo da gosetea eta izurriteak eragindako kalteei dagokionean, goseak, izurriak eta sukarrak familien (''fuegos'' naf. err.) %40 akabatu baitzituen. Benedictowen arabera hilkortasun tasa hau [[Nafarroako Erresuma]]n %60-65era iritsi ahal izan zen. <ref>BENEDICTOW O.J. - The Black Death 1346-1353. The Complete History. Rochester (USA)- Woodbridge (UK), 2006.</ref> Berthe ikerlaria hekatonbe batez mintzo da gosetea eta izurriteak eragindako kalteei dagokionean, goseak, izurriak eta sukarrak familien (''fuegos'' naf. err.) %40 akabatu baitzituen. Benedictowen arabera hilkortasun tasa hau [[Nafarroako Erresuma]]n %60-65era iritsi ahal izan zen. <ref>BENEDICTOW O.J. - The Black Death 1346-1353. The Complete History. Rochester (USA)- Woodbridge (UK), 2006.</ref> Monteano historialariaren ustez ordea [[Nafarroa Garaia\|Nafarroako]] [[biztanleria\|populazioaren]] %50 hil zen urte hauetan, kokapenaren araberako ezberdintasun nabariak kontuan hartuz. Adibidez [[Anue]]n 10 [[familia]]tik 8 desagertu ziren [[Sakana]]n biztanleriaren heren bat hil zen bitartean<ref name="monteano" />. [[Anton Erkoreka]] mediku eta historialariaren arabera izurrite beltzak ez zuen gizarte klaseen artean ezberdintasunik egin, honen adierazle [[Iruñea\|Iruñeko]] [[Katedral]]eko %50 kanonigoen heriotza tasa izan zelarik (43tik 24 hil ziren).<ref>RUIZ DE LOIZAGA S. - “Documentos sobre la peste negra (1348) en Navarra según algunos datos del Archivo Vaticano”. Scriptorum Victoriense 1998, 45, p.177-193</ref> Tasa hauek [[Euskal Herria\|Euskal Herriko]] edozein lekutara aplikagarri dira, [[Araba]]ko abandonaturiko herriek eta [[Bizkaia\|Bizkaiko]] herri garrantzitsuenak ([[Bermeo]]) jasan zuen biztanleriaren beherakada aztertuz gero. <ref>LOPEZ DE GUEREÑU G. - “’Mortuorios’ o despoblados”. BRSVAP 1958, 14, 135-226.</ref> Castán eta Dueñasen arabera datu horiek gehiegizkoak dira eta kalkulu matematiko baten bidez pentsatzen dute hildako kopurua Nafarroan %25 baino gutxiago izan zela<ref>{{Erreferentzia\|izena=Guillermo\|abizena=Castán Lanaspa\|izenburua=Revisión de la incidencia de la Peste Negra (1348) en Navarra a través de un modelo matemático de población\|abizena2=Dueñas Carazo\|izena2=Salvador\|data=2006\|url=https://gredos.usal.es/handle/10366/69961\|issn=0213-2052\|sartze-data=2020-08-14}}</ref>. XIV. mendeko bigarren erdia berragerpen ugari egon ziren [[Nafarroako Erresuma]] [[1361]]-[[1362]], [[1373]]-[[1374]], [[1382]]-[[1383]], [[1387]] eta [[1395]] urteetan. Hasiera batean, gaixotasuna ezezaguna izateagatik, beldur handiarekin mugitu baina ez zen neurri berezirik hartu. XV. mendean hau aldatzen hasi zen: hiriak ixten ziren zaindariak ateetan jarrita, gertuko beste hirietara mezulariak bidaltzen ziren egoeraz interesatzeko eta kanpotarrei sarrera debekatzen zitzaien. Hala ere, hamar urtean behin erasan zuen izurriak 1530era arte, lasaitasun tarte bat eman zuela.<ref name="monteano" />. ==== XVI. mendea: ikuspegi berri bat ====

Epidemiak Euskal Herrian: berrikuspenen arteko aldeak