Euskara batua: berrikuspenen arteko aldeak

Garai hauetanhorietan, iparraldekoIparraldeko euskal literaturaren gainbehera gertatu zen, [[Frantziako Iraultza|iraultza frantsesa]]<nowiki/>ren eta ekonomia krisien ondorioz. Aldiz, hegoaldeanHegoaldean egoera aldatzen ari zen, bertan jende jantzia euskaraz idazten hasi eta ereduak sortu beharraz kezkatua baitzen.

XVIII. mendean, [[gipuzkera|giputz euskara]], gehienbat [[Beterri]]ko hizkeraren ezaugarriak biltzen zituena, literatur hizkuntza gisan nagusitu zen, baita nafar eta bizkaitarren artean ere. [[Manuel Larramendi]] jesuitaren pizgarri-lanak giputz euskararen ospeari lagundu zion. Larramendik Gipuzkoako euskara zerabilen, baina bakoitzak berea erabiltzea proposatzen zuen, beti ere besteen euskalkiak ezagutu eta haiekin norberarena osatuz. Izan ere, Larramendiren lexikoa euskalki guztietara zabaltzen zen, euskalki batean falta zen hitza (erderetatik mailegatua zelakoan) beste euskalki batetik hartzen baitzuen. Ortografiari dagokionez, ''v'' alboratu zuen ''b'' letraren mesedetan, zenbait kasutan ''h'' letra erabiltzea aholkatu zuen. [[Sebastian Mendiburu|Mendiburu]] eta [[Agustin Kardaberaz|Kardaberaz]] izan ziren bereharen ereduaren jarraitzaileak, nor bere modura, euskalkien arteko ulergarritasuna eta homogeneitatea bultzatzen aritu ziren.

Hala ere, [[Bizkaia]]n eredu berezia sortu zen XIX. mendeko azken hamarkadetan. Mendebaleko idazleek bi idazle bereziki izan zituzten maisu: [[Pedro Antonio Añibarro]], [[Arratia]]ko euskaraz idazten zuena, eta [[Joan Antonio Mogel]], [[Markina-Xemein|Markinakoa]] zerabilena. Bi eredu horiek izan dira denbora luzez bizkaitar literatur euskalkiaren bi aldaera nagusiak, [[Bartolome Madariaga|Frai Bartolome]] ahaztuago geratu delarikbada ere.

XIX. mende bukaeran, [[EAJ]]ren sorrerak izan zituen ondorioak eredu estandarraren sorreran. Batetik, [[Sabino Arana]] eta beste askok ukatu egiten zuten euskara batu baten beharra, euskalkiak hobetsiz. Bestetik, hizkuntza "garbitu" nahian berrikuntzak sartzen saiatu ziren. Hala ere, ortografia bateratu batbateratua aldarrikatu eta bultzatu zuten. Garai hartan bereziki iparraldeanIparraldean garaturiko ortografia arauak hegoalderaHegoaldera zabaldu ziren, eta tileta arrakastatsu suertatu zen.

[[1919]]an hegoaldekoHegoaldeko lau lurraldeetako aldundien babesean sortu zen Euskalzaindia, euskara babestu eta zaintzeko xedezxedeaz eta zazpi lurraldeetako ordezkariekin. Hizkuntza komuna helburu eduki zuen [[Euskaltzaindia]]k erakundearen sorreratik bertatik. [[1920]]ko ''Euskaltzaindiaren Sortarauak'' agiriko 6. artikuluak honako hauxe zioen:

[[Espainiako Gerra Zibila]] eta ondorengo garai latzak igaro eta gero, gaiari berriro helduta, [[Federiko Krutwig]] [[getxo]]tarrak [[Joanes Leizarraga]]ren [[XVII. mendea|XVII. mendeko]] '''''[[nafar-lapurtera|lapurtera]] klasikoa''''' aurkeztu zuen hartu beharreko eredu bezala, eta [[Luis Villasante]] eredu horren alde mintzatu zen [[1951]]n Euskaltzaindiko bere sarrera hitzaldian. Krutwigen ustez, euskararen batasuna [[XVI. mendea]]n dagoeneko lortua zen, eta [[Joanes Leizarraga|Leizarragak]] egin zuen. Hasieran idazle eta euskalari asko eredu honen alde egon ziren, haien artean [[Luis Villasante]], [[Jon Mirande]] eta [[Gabriel Aresti]]. Denborarekin, ordea, asmo hauhori alde batera uzten joan zen, hiztunen hizkuntzatik urrunegi zegoela eta. Hala ere, Krutwigek eredu hori defendatzen eta erabiltzen jarraitusegitu zuen bere bizitza osoan.

Lehen urteetan, jende asko batuaren aurka agertu zen arren, gaur egun euskal jendartean oso sustraiturik dago, [[hezkuntza]]n, hedabideetan eta administrazioan erabiltzen den euskara baita. Izan ere, nazio eremuko hedabideetan ([[Euskal Irrati Telebista|EiTB]], ''[[Berria]]'' edo ''[[Argia (aldizkaria)|Argia]]'', adibidez) eguneroko tresna da. Halaber, euskaldunen arteko komunikaziorako tresna egokia da, [[erdara]]ra jo behar izan gabe.

[[Hiri]]etako hainbat euskaldunek, [[euskalki]]en erreferentzia sendorik gabe, euskara batua ama-hizkuntzatzat ikasi du. Oraingo ikuspegitik, ezingo litzateke euskaraz bizi, euskara baturik gabe.

[[Hego Euskal Herria|Hegoaldean]] ere, jende askok, batez ere adinekoak, arazoak ditu euskara batuan moldatzeko, baina apurka-apurka, herritarren eskolatzearekin eta hedabideen laguntzaz, gero eta euskaldun gehiago gai da euskara batua ulertu eta erabiltzeko. Euskal Herriko mendebaleanMendebalean, hango euskalkiaren euskarri arautua erabili ohi da batuarekin batean, tokiko hedabideetan eta irakaskuntzan.

Hasierako urteetan, hizkuntzaren inguruko eztabaidak, auzi politikoen isla bihurtu ziren eta, hein batean, auzi horiek estaltzeko aitzakia moduko bat ere bai. Euskal kulturaren munduko talde ohiturazaleak batasunaren aurka jarri ziren; aldiz, belaunaldi gazte eta berritzaileenak alde agertu ziren. Horren adibide dugu ''[[h]]'' letraren auzia: euskaltzale atzerakoienek ''h''-aren aurka artikulu suharrak idatzi zituzten, hizki hori ezker burubideko idazle gazteek zerabiltela eta. Ohiturazale horietako askok ez zuten batasunaren beharra ikusten, ez baitzuten inola ere uste jakintzazko gaiak euskaraz landulan zitezkeenik. Batasunaren aldekoek, berriz, euskararen noranahikoa lortu nahi zuten: Haur Hezkuntzatik hasi eta unibertsitateraino, esparru guztietan euskara erabil zedin nahi zuten. Azkenean, Euskaltzaindiak ''h''-a bere ortografia arauetan jaso zuen. Batasunaren aurkako euskaltzale gehienek —[[Euskerazaintza]] bezalako taldeetan bildu zirenek— urteen joan-etorriaz banan-banan beren jarduera amaitu egin dute, arrazoi naturalengatik.

[[Koldo Zuazo]]ren iritziz, euskara batuaren eta euskalkien arteko oreka eta bizikidetza euskararen bizitasuna bermatzeko ezinbesteko baldintza da. Euskararen eritasunak sendatzeko "sendabelarrak" euskalkietan daudela defendatzen du. Horrez gain, administrazio publikoan eta hedabideetan profesional askok darabilten hizkera-mordoiloa, berak ''Marteko hizkuntza'' deitzen duena, salatu nahi du. Euskaldunen artean izugarri zabaldu den hizkuntza horretan, hango eta hemengo euskalkietako hitzak eta formak elkarren ondoan pilatzen dira; gehienetan, ongi erabiltzen jakin gabe. ''Marteko hizkuntzan'' mintzo direnek, asko dakitela erakutsi nahian-edo, hitz errazekin esan zitekeena ahalik eta modurik korapilatuenenan esan ohi dute. Ezertarako balio ez duten hitzak asmatzeko ohitura handia dago. ''Marteko hizkuntzarenhizkuntza''ren adibide bezala, [[Euskaldunon Egunkaria]]n aurkitutako honako izenburu hau ematen du Zuazok: "''Alta, jubilatuentzako egoitza berri bat eraikitzen ahal da igandean bildu sosagaz''"., Alegiaalegia, "alta" eta "bildu sosa" Iparraldeko hitz eta egiturak, Mendebaldeko ''-gaz'' atzizkiarekin batera nahasiak.

Haren ustez, horrelako esaldi xelebreak dira euskaldunzaharrak euskara idatzitik uxatzen dituztenak. Hori daHorrek, azkenean, jendea euskara batuarekin ez identifikatzera daramanadarama, eta bide horretatik joanez gero, egunez egun, euskaldunen eguneroko hizkera eta idatziz ageri dena, elkarrengandik gero eta urrunago geratuko dira.

Azkenik, [[aragoiera]]ren kasua oso esanguratsua da: hizkuntza horrek ez du ofizialtasunik, ez eredu ''standard''estandar finkorik. Azken urteotan, hizkuntza batua sortzeko ekimenak ezinbestekotzat jo izan dituzte aragoieraren aldeko kulturgileek, mintzairaren erabilera behin betiko itzal ez dadin. Prozesuak, hala ere, ez du erabateko batasunik lortu, eta zailtasun horri aurre egin behar izango diote. Antzeko kasu batean, [[erromantxe]]rarenean, esan dezakegu mintzaira ofiziala eta batua izan arren, hiztunen galera etengabekoaoraindik izatenere segitzenetengabekoa dueladela eta bestelako faktoreek eragin handiagoa daukatela.