Lankide:Aitorpervi/Proba orria: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
No edit summary
23. lerroa:
 
== Ekoizpena ==
[[Ur naturala]] edateko ur prozesu bihurtzeari [[edateko uraren arazketa]] deritzo. Uraren arazketaren prozesuak hainbat diren arren, uraren jatorrian du oinarria.
 
Ura [[iturburu]] naturala edo [[Lurpeko ura|lurpeko ur-putzutatik]] badator, egin behar den gauza bakarra [[Patogeno|patogenoak]] eliminatzea da, [[desinfekzio]] sinplea. Desinfezio hau [[kloro]] gehitzen, [[ozono]] erabiltzen edo [[Izpi ultramorezko irradiazio|izpi ultramorezko irradiazioekin]] egiten da.
 
Jatorria [[azaleko ura (ibaia, erreka edo lakua)]] izatekotan, uraren arazketa honako hau izango da: KOLen ([[konposatu organiko lurrunkor]]) [[Stripping|strippinga]], [[Ezpurutasun|ezpurutasunak]] [[Malutatzaile|malutatzailearekin]] [[Prezipitazio (argipena)|prezipitatzea]], [[Iragazketa onil|iragazketa]], eta azkenik desinfekzioa.
 
Uraren jatorria [[itsasoko ura]] bada, hau da, [[Gatz (kimika)|gatzen]] presentzia badu edo ur kutsatua izatekotan [[Metal astun|metal astunak]] [[Disolbagarritasun|disolbatuta]] baditu, uraren arazketa garestia eta zaila da. Ohikoenak alderantzizko [[osmosi]] edota [[Destilazio|destilazioa]] dira.
 
== Horniketa ==
 
=== Erabilgarritasuna ===
Gizakia ezin da ur barik bizi, [[EFSA|Europako Elikagaien Segurtasun Aginteak (European Food Safety Authority - EFSA)]] gomendatzen du gizonek 2,5 [[litro]] ur edatea egunean eta emakumeek 2,0 litro, helduen artean.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Scientific Opinion on Dietary Reference Values for water|orrialdeak=1459|hizkuntza=en|data=2010|url=https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.2903/j.efsa.2010.1459|aldizkaria=EFSA Journal|alea=3|zenbakia=8|issn=1831-4732|doi=10.2903/j.efsa.2010.1459|sartze-data=2020-12-01}}</ref> Halere, esapiniar[[espainiar]] herritar baten batez besteko edateko uraren gastua 132 L-koa da. <ref>{{Erreferentzia|izenburua=El consumo diario de agua en España: 132 litros por persona|hizkuntza=es|url=https://www.elplural.com/el-telescopio/sostenibilidad/el-consumo-diario-de-agua-en-espana-132-litros-por-persona_205440102|aldizkaria=El Plural|sartze-data=2020-12-01}}</ref>
 
[[Mundu|Munduan]] 2017an, biztanleria guztiaren %90k edateko ura eskura dauka. Hala eta guztiz ere, munduko herritarren %71k edateko ura mugarik gabe kontsumitu dezake eta 2 bilioi lagun ura kutsatuta konsumitzen dute <ref>{{Erreferentzia|izenburua=Drinking-water|hizkuntza=en|url=https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/drinking-water|aldizkaria=www.who.int|sartze-data=2020-12-01}}</ref>. Ur kutsatu horrek [[Gaixotasun infekzioso|gaixotasun infekziosoak]] sortzen ditu, hala nola, [[kolera]], [[sukar tifoide]] eta [[Gastroenteritis|gastroentiritis]].
 
=== Kostua ===
45. lerroa:
* Uraren biltegiratzeak denboraldi lehorra duten eskualdeetan.
 
[[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundearen]] aburuz, uraren kostua ez luke gainditu behar etxeko diru-sartzeren %3<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Agua|hizkuntza=es|data=2015-12-21|url=https://www.un.org/es/sections/issues-depth/water/index.html|aldizkaria=www.un.org|sartze-data=2020-12-01}}</ref>. Baina, adibidez, [[Papua Ginea Berria|Papua Ginea Berrian]], beharrezkoa da batez beste etxeko diru-sartzeren %54ren truke 50 L ur lortzeko<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=El agua: ¿A qué precio? Estado mundial del agua 2016|argitaletxea=WaterAid|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=https://www.wateraid.org/us/sites/g/files/jkxoof291/files/Water%20At%20What%20Cost%20report%20Spanish.pdf|hizkuntza=}}</ref>. [[WaterAid]] [[Gobernuz kanpoko erakunde|GKE]] garatzear daude herrialdeetan edateko ura bermatzeko lan egiteaz gain, bertako jendea hezi egiten du [[osasun]] eta [[higiene]] arloetan. WaterAidek 26 herrialdeetan dihardu, esaterako, Papua Ginea Berria, [[India]], [[Nepal]] eta [[Tanzania]].<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The leading clean water non-profit, tackling the water crisis and responding to covid-19 {{!}} WaterAid {{!}} WaterAid US|hizkuntza=en|url=https://www.wateraid.org/us/|aldizkaria=WaterAid|sartze-data=2020-12-01}}</ref>
 
=== Iturriak ===
Lurraren %70 urez osatuta dago eta soilik ur horren %2,8 [[ur geza]] da. Beste guztia %97,2a [[Ur gazi|ur gazia]] da.
 
Edateko ura lortzeko iturri naturalak hauexek dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Drinking water|hizkuntza=en|data=2020-12-01|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Drinking_water&oldid=991681735|sartze-data=2020-12-01|encyclopedia=Wikipedia}}</ref>:
 
* Azaleko ura, hau da, [[Ibai|ibaiak]], [[Erreka|errekak]], [[Laku|lakuak]] eta [[Glaziar|glaziarrak]].
* [[Prezipitazio (meteorologia)|Prezipitazioa]]: [[Euri|euria]], [[Elur-jausi|elurra]]...
* Lurpeko ura, besteak beste, iturburuak, [[Akuifero|akuiferoak]] eta ur-putzuak, hau da, [[Maila freatiko|maila-freatikoaren]] azpitik aurkitzen den ura.
* Itsasoko ura, kontuan izanda, [[gatzgabeze prozesua]] beharrezkoa dela.
* Ur sortzaile atmosferikoa. Gailu honek, aireak daukan ura ([[hezetasun]]) atera dezake.
 
*
63. lerroa:
 
=== Mikroorganismoak ===
[[Koloniako unitate hezitazileetanhezitzaileetan]], gaztelaniaz UFC, neurtzen da eta hauek dira:
 
* [[Koliforme|Koliformeak]] ''[[Escherichia coli|(Escherichia coli]])''.
* ''[[Enterococcus]]''
* ''[[Clostridium perfringens]]'' ([[Espora|esporak]] barne)
 
=== Mineralak eta ioiak ===
 
==== Artseniko ====
[[Artseniko]] kantitate txikiko ingestioak, 100mg baino gorakoak, [[pozoitze]] larriak eragiten ditu. [[Industria|Industria jardueran]] du bere jatorria.
 
==== Kadmio ====
[[Kadmio|Kadmioa]] metal [[toxikoa]] da eta metal honen presentzia uretan posoitzeapozoitzea dakar. Artsenikoa bezala, industria jardueran du jatorria.
 
==== Kromo ====
[[Kromo (argipen)|Kromoa]] [[kromo hexabalente]] moduan agertzen da uretan (ez da ohikoa [[kromo tribalente]] bezala agertzea) eta [[Kantzer|kantzerigenoa]] da. Industria jardueran dauka bere jatorria.
 
==== Fluoruroak ====
Edateko uretan [[Fluor|fluorra]] gehitzen da kotzentrazio txikietan [[Txantxar|txantxarra]] saihesteko. Halere, [[Kontzentrazio (argipena)|kontzentrazio]] handietan, fluoruroak toxikoak dira [[Kaltzio|kaltzioko]] fluoruroa prezipitatu egiten delako eta zenbait [[Entzima|entzimen]] zentro metalikoekin [[Erreakzio kimiko|erreakzionatzean]] konposatu metaliko toxikoak sortu dezaketeelako.
 
==== Nitratoak eta nitritoak ====
[[Nitrito]] eta [[Nitrato|nitratoek]] [[Ongarri|ongarrietan]] dute bere jatorria. Konposatu hauen ahoratzeak ''[[metahemoglobinemia]]'' eragin dezake, hau da, metahemoglobina areagotzea odolean, eta horren ondorioz [[Oxigeno|oxigenoa]] [[Ehun (biologia)|ehunetara]] garraiatzeko mugak eragiten ditu.
 
Bestalde, frogatuta dago nitratoak bakarrik ez direla kantzerigenoak. Hala eta guztiz ere, nitratoak [[amida]] edota [[Amina|aminekin]] erreakzionatzean konposatu [[Nitro konposatu|N-nitrosoak]] sortzen dituzte, nitrosakzio deritzona. Konposatu hauek, N-nitrosoak, kantzerigenoak dira eta gizakien [[Organismo|organismoan]] zein elikagaien heltzean sortzen dira.
 
==== Zink ====
[[Zink|Zinkaren]] presentzia uretan industria jarduera eta hodi [[Galbanizazio|galbanizatuen]] [[Narritadura|narriaduraren]] ondorioz da. Galbanizazio prosezuan zink ez ezik, plomua[[Berun|beruna]] eta artseniko erabili ohi dira, beraz, konposatu hauek ere ager daiteke. Zink metal toxikoa da.
 
==== PlomuaBeruna ====
[[1986]] baino lehen, ura garraiatzen zuten hodi guztiek berunez eginda zeuden. Beruna metal toxikoa da kotzentrazio txikietan. Are gehiago, konposatu hau [[Biometazio|biometatu]] egiten da gizakion organismoetan. Azken urteotan hodi hauen narriadurak direla medio, berunezko hodiak kendu dira eta [[Polibinil kloruro|PVCkoak]] jarri dira.<ref>{{Erreferentzia|izena=OA|abizena=US EPA|izenburua=Información básica sobre el plomo en el agua potable|hizkuntza=es|data=2016-05-17|url=https://espanol.epa.gov/espanol/informacion-basica-sobre-el-plomo-en-el-agua-potable|aldizkaria=US EPA|sartze-data=2020-12-02}}</ref>
 
== Araudia ==
[[Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundea|Estandarizaiorako Nazioarteko Erakundea]]<nowiki/>k edateko urarekin zerikusia duten zerbitzu jardueren ebaluaziorako eta hobekuntzarako jarraibideak argitaratu ditu, hala nola, ISO 24510.
 
=== Europar Batasuna ===
[[Europar Batasuna|EBk]] ezartzen du [[Europako Parlamentua|Europako Parlamentuaren]] eta [[Europako Kontseilua|Kontseiluaren]] 98/83/EE [[Zuzentarau|Zuzentaraua]], 1998ko azaroaren 3koa, giza kontsumorako [[Uren kalitatea|uren kalitateari]] buruzkoa da. Kontuan izanda araudi hau argitaratu zenetik 20 urte baino gehiago igaro direla, 2015/1787 (EB) Zuzentaraua, 2015eko urriaren 6koa, Kontseiluaren 98/83/EE Zuzentarauaren II. eta III. eranskinak aldatzen ditu<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ministerio de Sanidad, Consumo y Bienestar Social - Profesionales - Salud pública - Sanidad Ambiental y Laboral - Calidad de las aguas - Legislación Europea|url=https://www.mscbs.gob.es/profesionales/saludPublica/saludAmbLaboral/calidadAguas/legComunitaria.htm|aldizkaria=www.mscbs.gob.es|sartze-data=2020-12-02}}</ref>.
 
Bestalde, 2000/60/EE Zuzentaraua, Europar Parlamentuaren eta Kontseiluarena, urriaren 23koa, Uraren politikaren arloan jarduteko europar esparrua ezartzen du.
 
=== Espainia ===
Giza kontsumorako urari buruzko funtsezko legeria honako hauek dira: 140/2003 [[Errege Dekretu Lege|Errege Dekretua]], otsailaren 7koa, giza kontsumorako uraren kalitateari buruzko [[Osasun-irizpide|osasun-irizpideak]] ezartzen dituena, eta hura aldatzen duten errege-dekretuak; 314/2016 Errege Dekretua, uztailaren 29koa, eta 902/2018 Errege Dekretua, uztailaren 20koa.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ministerio de Sanidad, Consumo y Bienestar Social - Profesionales - Salud ambiental y laboral - Calidad de las aguas - Agua de consumo humano - Preguntas más frecuentes|url=https://www.mscbs.gob.es/profesionales/saludPublica/saludAmbLaboral/calidadAguas/preguntasFrec.htm#:~:text=La%20legislaci%C3%B3n%20vigente%20fundamental%20sobre,2018,%20de%2020%20de%20julio.|aldizkaria=www.mscbs.gob.es|sartze-data=2020-12-02}}</ref>
 
=== Euskadi ===
EAEn [[URA]]<nowiki/>k (Uraren Agentzia) urarekin lotuta dagoen legeria eta araudia ezartzen du. Giza kontsumorako bideratutako honako hau da: legea 1/2006 LEGEA, ekainaren 23koa, Urarena. <ref>{{Erreferentzia|izena=r01epd01176818abca9dfe881a5994fb28cb6adf8|abizena=r01epd0122e4edf39923e0db0b11fff216b637726|izenburua=Urak|hizkuntza=eu|data=2014-10-10|url=https://www.uragentzia.euskadi.eus/uraren-araudia/araudi-orokorra/u81-0003151/eu/|aldizkaria=www.uragentzia.euskadi.eus|sartze-data=2020-12-02}}</ref>
 
== Erreferentziak ==