Alde Zaharra (Iruñea): berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Enekorga (eztabaida | ekarpenak)
No edit summary
Enekorga (eztabaida | ekarpenak)
39. lerroa:
Alde Zaharra oinezkoen gunea da, horregatik bertara garbiketa, mantenimendu edo garraio ibilgailuak edota auzoaren barnean aparkalekua duten auto pribatuak bakarrik sar daitezke. Gainontzeko ibilgailu eta autoentzat sarrera galerazi edo debekatua dago, auzoa oinezkoentzako gunea izan dadin
== Historia ==
{{Iruñeko burguak}}
{{sakontzeko|Iruñeko burguak|Nabarreriako Gerra|Batasun Pribilegioa}}
 
=== Herrixka baskoia ===
Antzinako hiria [[Antzinako Erroma]]ren garaian gaur egun [[Nabarreria|Nafarreria]] auzoan zegoen [[baskoi]] herrixka bat kokatua zegoen lekuan sortu eta garatzen hasi zen, herrixka eta hiriaren sorleku hau auzoaren ipar edo ipar-ekialdean, babesean eta [[Arga]] ibaiaren inguruan zegoelarik. Kokaleku estrategiko hau handituz joan eta [[Erdi Aroa]]n beste bi gune gehitu zitzaizkion, haietako biztanleak nagusiki [[Okzitania]] eta [[Frantzia]]ko hegoaldekoak zirelarik, bai eta beste hainbat jatorriko jendea ere, aldiz, Nafarreriako biztanleak nagusiki [[euskaldun]] edo [[Nafarroa|nafarrak]] ziren, hortik Nafarreria izena.
{{Nagusia|Bengoda}}
Duela 75 000 mila urtetik hona, giza kokalekuen aztarnak daude [[Iruñerria|Iruñerrian]]. [[Arga|Arga ibaiko]] terrazetan, [[Arantzadi|Arantzadin]] adibidez, harrizko tresnak aurkitu zituzten. [[2001]] eta [[2003]] artean [[Gazteluko plaza|Gazteluko enparantzan]] egindako indusketa batean [[menhir]] bat aurkitu zuen. Hala ere, ikerketa guztiak egin arren, ikertzaileek ez zuten euren antzinatasunaren testigantzarik eman.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Iruñeko enigmak: historian izan duen ibilbidea|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=gl|url=https://www.pontevedraviva.com/opinion/4857/pedro-lorenzo-macias-enigmas-pamplona-andadura-historia/|aldizkaria=Pontevedra Viva|sartze-data=2020-11-21}}</ref>
 
[[Iruñeko katedrala|Gaur egungo katedralaren]] inguruan herri [[baskoi]] bat zegoela ezagutzen da, [[Bengoda]], eta haren gainean sortu zen [[Pompaelo]] hiri erromatarra. Badira hori baieztatzen duten [[Burdin Aroa|Burdin Aroko]] aztarnak. Gainera, bere puntu gorenean, oinplano karratuko etxeak izango lituzke, ziuraski adobez eraikiak, harriztatutako kaleren bat, lubakiak bezalako defentsa-elementuak eta harresi edo oholesi bat. [[Bengoda]] etengabeko kontaktuan [[Zeltiko (antzinako herria)|Zeltikorekin]], beren kokapen estrategiko eta komertzialagatik.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Iruñeko urruneko historia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|url=http://www.navarraresiste.com/2015/04/historia-remota-de-pamplona.html|sartze-data=2020-11-21}}</ref>
Hiru gune hauek [[Nafarreria]], [[San Zernin|San Zernin burgua]] eta [[San Nikolas kalea (Iruñea)|San Nikolas burgua]]. [[1423]]an, [[Karlos III.a Nafarroakoa]]ren erregealdian eta hiru burguak mendeetan liskarrak izan eta [[Nabarreriako Gerra]]n elkarren artean borrokatu ondoren, [[Batasun Pribilegioa]]ren bidez administrazio bakar baten menpeko hiri bakar batean elkartu ziren. Gaur egun, batasun hura gauzatu zen auzoaren gunean hiru burguen arteko mugak ikusgai daude, host, [[Iruñeko Udala|Iruñeko udaletxearen]] plazan.
 
=== Hiri erromatarra ===
{{Nagusia|Pompaelo}}
[[Ponpeio|Ponpeiok]], [[Pompaelo]] hiria, [[K.a. 75|K. a. 75]] eta [[K.a. 74|K. a. 74]] bitartean sortu zuen. [[Sertorio|Sertorioren]] gaineko bere garaipena formalizatzeko eta eskualdean bere bezeroak gehitzeko, aurretik existitzen zen antzinako [[baskoi]] herrixka bat berrizendatuz: [[Bengoda|Iruña edo Bengoda]]. Badirudi arkeologiak azken puntu hori berresten duela, erromatarren aurreko eta [[Italia|Italiako]] aztarnak baitaude.<ref>Amela, 200, 17. orria</ref>
 
[[Erromatar Inperioa|Erromatarrek]] [[Galia Akitania]] antolatu zutenetik, bere garrantzia ez zen gutxitzen, eta bere udal garapena, bere jatorri [[Ponpeio|ponpeiorragatik]] atxilotua egon ahal izan zen. Beste aldetik, [[Baskoi|baskoien]] lurraldean hiririk garrantzitsuena bezala kokatu zen, honela bere hiriburu bihurtuz. Ordutik, bere hiriburutza denboran zehar mantendu du, bai [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko erresuman]], bai [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako erresuman]], [[Nafarroa|Nafarroan]] eta [[Euskal Herria|Euskal Herrian]].
 
=== Burguetako hiria ===
 
==== Nabarreria ====
{{Nagusia|Nabarreria}}
[[IX. mendea|IX. mende]] hasieran [[Iruñea|Iruña]] populazio txikiko hiri gotortua zen. Aldiz, [[XI. mendea|XI. mende]] amaieran, [[Iruñeko Erresuma|Iruñeko Erregeak]] hiriko bizitza berritzeko eta indartzeko asmoz, iparraldeko jendeari etortzera dei egin zien haiei pribilegioak aitortuz. ''Franko'' direlakoak (gehienean [[Tolosa Okzitania|Tolosa Okzitaniako]] inguruko herritarrak) merkatari eta artisauak ziren batez ere eta [[San Zernin|San Zernin burguan]] bildu ziren. Gero, berriz, [[San Nikolas (Iruñea)|San Nikolas burgua]] sortu zen.
 
Bada, jatorrizko herritarrek (''nafarrak'') [[Iruñea|Iruñeko]] hirigune zaharrean bizitzen jarraitu zuten, eta harrezkero [[Nabarreria]] izena izan zuen. Kultura-desberdintasunak ez ezik, nafarren ofizioak xumeak ziren gehienean: etxeko laguntzaileak, abeltzainak, nekazariak... Errege-aginduz, debekatua zuten frankoen ofiziorik ikastea (artisautza eta merkataritza-trebetasunak).
 
==== San Zernin burgua ====
{{Nagusia|San Zernin}}
[[San Zernin]] burgua [[Nabarreria]] burgutik kanpo sortu zen auzo bat da, hasiera batean [[Petri Rodezkoa]] gotzainaren babespean [[1100]]. eta [[1115]] urteen artean. Belaunaldi bakar baten ondoren, [[Alfontso I.a Nafarroakoa|Alfontso Borrokalariak]], burges berriaren erregimena agindu zuen, bere bizilagunengana [[Jakako forua]] hedatuz [[1129|1129n]], gotzainaren prerrogatibei kalterik egin gabe, hau da, herriaren jaun zuzena eta bere biztanleei. Barrutiaren barruan infantzoiak, elizgizonak eta ''nafarrak'' instalatzea debekatu zen, horien hermetismoa gero berretsi zelarik, behar ziren ñabardurekin eta, gainera, ''Frankoren'' seme-alabak ziren bizilagun burgesentzat erreserbatutako jarduera profesionalak zehaztuz.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia {{!}} Iruñeko San Zernin|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=18151|sartze-data=2020-11-20}}</ref>
 
Bere hiri-eskemak, formatu [[Hexagono|hexagonal]] eta simetrikoan, bi kale perpendikularrek gurutzatua, hirigintza-planteamendu global batean pentsarazten du. Gainera, harresiz kanpo handitu zen, ''Merkatuko Herri Berriarekin'' (gaur egungo [[Takonera|Takonera parkea]]) eta Frantziskotar eta Mesedeetako komentuarekin (gaur egungo [[Basotxo kalea (Iruñea)|Basotxoa]]).<ref>{{Erreferentzia|izena=José Luis|abizena=Molins Mugueta|urtea=|izenburua=San Zernin Burgua Erdi Aroan|argitaletxea=Nafarroako Unibertsitatea|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es-ES|url=https://www.unav.edu/web/catedra-patrimonio|aldizkaria=www.unav.edu|sartze-data=2020-11-20}}</ref>
 
Ildo beretik, pixkanaka areagotu zen haien arteko lehia, bai hiri zaharreko bizilagun ''nafarrekin'', batez ere haiek juridikoki haiekin parekatu zituztenetik, bai [[San Nikolas (Iruñea)|San Nikolas]]. Etsaitasunaren ondorioz, liskar bortitzak izan ziren, baita gerra bat ere, zeinetatik, [[Antso VII.a Nafarroakoa|Antso VII.a Azkarraren]] laguntzarekin, burtsa irabazi zuen [[1222|1222n]].
 
==== San Nikolas burgua ====
{{Nagusia|San Nikolas (Iruñea)}}
[[San Nikolas (Iruñea)|Poblazion]] edo [[San Nikolas (Iruñea)|Herria]] ere deitua, [[San Zernin|San Zernin burguaren]] hegoaldean sortu zen [[XII. mendea|XII. mendearen]] bigarren erdian [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.a Jakituna]], oinplano angeluzuzenera egokituz, [[Zapateria kalea (Iruñea)|San Nikolaseko kale nagusian]] (egungo [[Zapateria kalea (Iruñea)|Zapateria kalea]]) eta [[San Anton kalea (Iruñea)|Burdinola kalea]] (egungo [[San Anton kalea (Iruñea)|San Anton kalea]]) ekialdetik mendebaldera egindako [[Bastida (hirigintza)|bastidak]] bezala. [[San Gregorio kalea (Iruñea)|Torredonda kalea]] (egungo [[San Gregorio kalea (Iruñea)|San Gregorio kalea]]) eta [[San Nikolas kalea (Iruñea)|Tezenderien kalea]] (egungo [[San Nikolas kalea (Iruñea)|San Nikolas kalea]]) paraleloak ziren. Harategi erruak ekialdetik zeharka zeharkatzen zuen auzoa, baita erdialdean, gaur egun [[San Migel kalea (Iruñea)|San Migel kalean]], mozten zuen belena ere.
 
[[Zapateria kalea (Iruñea)|Zapateria kalea]] burgu horretako kale nagusia izan zen, eta, ondoren, ''Salineria'' eta ''Zapateria'' izeneko zatiak, gatz-dorrea eta zapatarien taldea, hurrenez hurren. [[XIX. mendea|XIX. mendean]] ''Zapateria'' izena eman zitzaion kale osoari.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Nafarroako Erresumaren Erdi Aroko Historia|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=|url=http://www.lebrelblanco.com/anexos/a0335.htm#burgoSanNicolas|aldizkaria=www.lebrelblanco.com|sartze-data=2020-11-20}}</ref>
 
==== San Migel burgua ====
{{Nagusia|San Migel (Iruñea)}}
[[Antso III.a Gartzeitz]] [[Nabarreria]] burgori babesa eman zion, bere biztanleria, han, [[1010]] aldiz handitzea eragin zuena. Gainera, auzo berri bat sortzeko baimena eman zuen hegoaldera: San Migel burgua. Erromesen aterpetxe batean eta [[Iruñeko katedrala|Iruñeko Andre Maria Erreginaren katedralaren]] menpeko ospitale batean sortu zen, eta nortasun propioa izatera iritsi ziren.
 
[[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.a Jakitunaren]] erregealdian, 150 urte beranduago, auzo hau, [[1154]]. urteko gaitzespenean, burgu bihurtu zen, San Migelen mendebaldean eta [[Nabarreria|Nabarreriaren]] hegoaldean [[judutegi]] bat eratzen den urtean: [[Iruñeko judutegia]].
 
[[Nabarreriako Gerra|Nabarreriako Gerran]], [[Frantziar|frantziarrak]] [[Nabarreria|Nabarreriako]] burgua erasotzea erabaki zuten. [[Frantzia|Frantziako]] tropek ez zuten inolako erresistentziarik aurkitu, arpilatze metodiko bat hasiz, aberastasun eta indarkeria irrika. Hil eta bortxatu egin zen, nekatu arte, [[Nabarreria|Nabarreriako]] bazter guztietatik, erabat suntsituak izan zirelarik, San Migel burgua eta [[Iruñeko judutegia]].<ref>{{Erreferentzia|izena=Iñigo|abizena=Saldise Alda|urtea=|izenburua=Iruña, gerran dagoen hiriburua|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu-ES|data=2009-08-19|url=https://nabarralde.eus/irunea-la-capital-en-guerra/|aldizkaria=Nabarralde|sartze-data=2020-11-20}}</ref>
 
San Migel burgua ez zen inoiz bere hondakinetatik berpiztu, eta, horregatik, bere lurrak [[Nabarreria|Nabarreria burgua]] eman zitzaizkion, eta honi buruzko ia dokumenturik ez da kontserbatzen. Gainera, ia berrogeita hamar urte igaro behar izan ziren [[Nabarreria|Nabarreria burgua]] berreraiki eta berriz bizitzeko, baina hori ez zen gertatu [[1324|1324an]], [[Karlos II.a Burusoila]] [[Zerrenda:Nafarroako errege-erreginak|Nafarroako erregeak]] horretarako beharrezko baimena eman zuen arte.
 
==== Judutegia edo Auzo Berria ====
{{Nagusia|Iruñeko burguakjudutegia}}
[[Nafarroako Artxibo Orokorra|Nafarroako Artxibo Orokorrako]] [[Nafarroako Kontuen Ganbera|Nafarroako Kontuen Ganberaren]] dokumentuei esker, [[Xabier kalea (Iruñea)|Xabierko jaitsieran]], [[Merced kalea (Iruñea)|Mesede kalean]], [[Joanes Albretekoa kalea (Iruñea)|Joanes Albretekoa kalean]], [[Barbazana ingurubidea|Barbatza ingurubidearen]] zati batean, [[Santa Maria Erreala plaza (Iruñea)|Santa Maria Erreala enparantzan]] eta [[Dormitaleria kalea|Dormitaleria kalean]] kokatu ahal izango dugu.
 
Zenbait agirik, gainera, [[Judutegi|judutegia]] harresi batez inguratua zegoela baieztatzen digute, [[Karlos II.a Burusoila|Karlos II.a Burusoilaren]] garaian harrigarriro altxatua, ez [[Judu|juduak]] isolatzeko, kristauen gorrototik babesteko baizik. Jakina da [[XV. mendea|XV. mendean]] zehar [[judu]] batzuek banaketa-hesia gainditu zutela eta [[Kristau|kristauen]] artean bizi zirela, ondorioz, auzokoen arteko gatazkarekin.
 
[[Judu|Juduek]] [[Kristau|kristauek]] ez bezalako merkatua zuten, eta Alkatetzaren inguruan zegoen, nahiz eta ez den ezagutzen [[Iruñea|Iruñean]] non zegoen zehazki. Jakina da salmenta [[Astelehen|astelehenetan]], [[Astearte|asteartetan]] eta [[Asteazken|asteazkenetan]] egiten zela. Alkatetzaren ondoan okinak eta azokako postuak zeuden. [[Sinagoga]] egon zen lekuak ez du inolako zalantzarik onartzen: egungo apaiz erretiroaren orubea eta [[Santa Maria Erreala plaza (Iruñea)|Santa Maria Erreala enparantzaren]] zati bat.
 
[[1063|1063an]] jada [[judutegi]] bat zegoela jakin zen. [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.a Jakituna]] erregeak, [[1154|1154an]], pribilegio bat eman zion [[Erromatar Eliza Katolikoa|Elizari]], [[Iruñea|Iruñean]] eta beste toki batzuetan juduak onar zitzan baimenduz, eta bere mesedetan geratu ziren bizileku berriek sortzen zituzten diru-sarrerak. [[1276|1276ko]] [[Nabarreriako Gerra]] odoltsuan, [[Nabarreria|Nabarreriarekin]] batera suntsitua izan zen, [[1320|1320tik]] aurrera berreraiki zen arte. [[Karlos II.a Burusoila|Karlos II.a Burusoilak]] [[1324|1324an]] emandako [[Nabarreria]] Birpopulatzeko Gutunean, erregeak beretzat gordetako eskubideen artean, bertan judutegi bat izatea zegoen. [[Judu|Juduak]] [[Nafarroako Erresuma|Nafarroatik]] kanporatzea [[1498|1498an]] dekretatu zuten [[Joanes III.a Nafarroakoa]] eta [[Katalina I.a Nafarroakoa|Katalina I. Nafarroakoa]] erregeek, eta berehala Judutegi auzoaren izena aldatu eta ''Auzo Berria'' jarri zioten. [[XVI. mendea|XVI. mendearen]] erdialdean, izen hau ''Judutegiko erruarekin'' txandakatzen zen, egungo [[Merced kalea (Iruñea)|Merced kalea]] zena. Antzinako Judutegia kanpoaldera irekitzen zuten bi atariak ageri dira: ''Ibaiko Atea'', zeinaren kokapena bat datorren artzapezpiku-jauregiaren izkinarekin, zeinak Barbazanaren erronda ematen baitu eta Garci-Marra errotara zeraman bidearen hasiera baitzen, gaur egun [[Kaparrotsuko errota]] bezala ezagutzen dena, baita [[Judu|Juduen]] hilerria ere, hiriko kanpoko harresietatik kanpo kokatua, baratzeetarantz. Beste ataria, ''Iturri Zaharrekoa'' bezala ezagutzen zen, eta egungo [[Merced kalea (Iruñea)|Merced kalearen]] edo Judutegiko antzinako erruaren amaieran zegoen. Izena [[Labrit pilotalekua|Labrit pilotalekutik]] gertu zegoen iturri batetik zetorkion.<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Badakizu non zegoen Iruñeko Judutegia?|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=es|data=2018-02-19|url=https://sociedadcivilnavarra.com/sabes-donde-se-localizaba-la-juderia-pamplona/|aldizkaria=Sociedad Civil Navarra|sartze-data=2020-11-20}}</ref>
 
=== Batasun Pribilegioa ===
{{Nagusia|Batasun Pribilegioa}}
Hurrengo urteetan, [[Nabarreria|Nabarreriak]] gorputza hartu zuen berriz ere eta, [[XV. mendea|XV. mendean]], aldameneko burguak beren esklusibotasuna eta hizkuntza bera galduz joan ziren. [[1423|1423an]], [[Batasun Pribilegioa]] eman zen eta, haren bidez, hiru burguek bat egin zuten eta elkarren arteko mugak legez behintzat hautsi egin ziren, [[Iruñea|Iruñeko]] udal bakarra eratuz.
 
Elkartzearen ondorioen artean, [[Nabarreria]], [[San Zernin]] eta [[San Nikolas (Iruñea)|San Nikolas]] burguetatik banatzen zuten mendebaldeko harresiak bota ziren. Gainera, [[Mercaderes kalea (Iruñea)|Mercaderes kalea]], [[Merkatu kalea]] edo [[Xabier kalea (Iruñea)|Xabier kalea]] sortu ziren, orain bateratuta dauden burgu ezberdinak elkarlotzeko. [[San Nikolas (Iruñea)|San Nikolas]] eta [[Nabarreria]] artean [[Gazteluko plaza|Gazteluko enparantza]] eraiki zen, [[San Zernin]] eta [[Nabarreria]] artean [[Iruñeko Udal Plaza|Udal plaza]] eta [[San Nikolas (Iruñea)|San Nikolas]] eta [[San Zernin]] artean [[San Frantzisko plaza (Iruñea)|San Frantzisko enparantza]].<ref>{{Erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Iruña Harresiak dira|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=http://www.pamplona.es/eu/turismo/murallas|aldizkaria=Iruñeko Udala|sartze-data=2020-11-20}}</ref>
 
== Egitura ==