Gaskoi okzitaniera: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
29. lerroa:
 
== Euskal substratua ==
[[Antzinako Erroma|Erromatarren]] agintaldiaren aurretik, Gaskoinian hitz egiten zen hizkuntza, [[akitaniera]], antzinako [[euskara]]ren ahaide zen. Izan ere, ''gascon'' hitza bera [[latin]]ezko ''vasco,''/ ''vasconem'' errotik dator. Badirudi, beraz, Gaskoiniako hiztunek euskalduntzat zutela beren burua, nolabait ere. Frogatuta dago gaskoiak [[euskal]] [[substratu (hizkuntzalaritza)|substratua]] duela: horrek azaltzen ditu gaskoiaren eta okzitanieraren gainerako dialektoen arteko ezberdintasun nagusietako batzuk.
 
Substratu horren aztarnak hizkuntzan ere aurki daitezke. Lexikoan latin jatorriaren aztarnarik gabeko hitzak aztertu eta euskararekin parekatu ditu [[Gerhard Rohlfs (hizkuntzalaria)|Gerhard Rohlfs]] filologoak. [[Josep Crivillé i Bargalló]] etnomusikologoak gaskoiaren berezitasun fonetikoen jatorria antzinako euskaran zekusan, latinetik modu berean moldatu baitzituzten hitz ugari<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=oc|izenburua=Es gascons e era musica, Musèu dera Val d'Aran (Dirección y coordinación Jusèp Mª Boya y Carmen Gassó)|urtea=1988|abizena=Josep Crivillé i Bargalló|izena=Josep Crivillé i Bargalló|orrialdeak=|orrialdea=|argitaletxea=Departamento de cultura de la Generalitat de Catalunya|ISBN=}}</ref>.
 
Substratu horretatik datorkeen gaskoiaren ezaugarrietako bat da latinetiko [[mailegu]]etan hitz hasierako ''f-'' gaskoiz ''h-'' bihurtu izana. Adibidez, latinezko ''festa'' («jaia») hitzean, soinu hori ahuldu eta {{IPA|[h]}} hasperendunerahasperendun ahuldubihurtu zen, eta gero, zenbait tokitan, erabat galdu. Substratuaren aldeko teoriak dioenez, horren arrazoia da euskarak garai hartan ez zuela /f/ [[fonema]]rik. Beraz, gaskoiz hitz horrek ''hèsta'' {{IPA|[ˈhɛsto]}} edo {{IPA|[ˈɛsto]}} formakforma hartu ditudu. Antzera gertatu zen [[gaztelania]]z ere: latinezko ''facere'' gaztelaniaz ''hacer'' ([aˈθer]) bihurtubilakatu zen (edo, [[Andaluzia]]ko hego-mendebaldeko zenbait tokitan, {{IPA|[haˈsɛɾ]}}).<ref>{{es}} A. R. Almodóvar: [http://descargas.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/01472730970147595209079/030019.pdf?incr=1 Abecedario andaluz''], Ediciones Mágina. Barcelona, 2002</ref>
 
Beste ezaugarri bat gaskoiak latinez ''r-'' soinuaz hasten diren hitzei aurrean bokal bat gehitzea da. Euskaraz aurretik ''e-'' edo ''a-'' gehitzenjartzen dirazazikie eta gaskoiz, ''a-'' batik bat.: Latinezkolatinezko ''rosa'' gaskoiz ''arròsa'' da (euskaraz, ''arrosa'') eta latinezko ''rota'', gaskoiz ''arròda'' (euskaraz, ''errota'' bihurtu dena): bilakaera hori aragoieraz ere gertatzen da, hots, agian euskal sustratua duen beste hizkuntza batean.
 
Beste ezaugarri batzuk aipatzearren,ere ditu: bokal arteko ''ll'' edo ''l'' soinuak ''r'' bihurtzea (''caelum > zeru'', euskaraz) edo hitz amaierako ''n'' soinuak desagertzea (''corona > koroa'', euskaraz).
 
Euskarak ere, gerora, hainbat hitz hartu ditu gaskoitik, hala nola ''beira'' eta ''polit'' (gaskoiz ''polit,'' ''polida''). Hitz horietako batzuk Ipar Euskal Herritik sartu ziren, bi hizkuntzen arteko mugaren bidez; beste batzuk, XI. mendeaz geroztik, [[Hondarribia]]tik [[Donostia]]ra bitarteko [[Gipuzkoa]]ko kostaldeko zerrendaren bidez, hor gaskoia mintzatu baitzen XVIII. menderaino, bai eta dokumentu formaletan erabili ere XVI. menderaino. [[Pasaia]]n oraindik gaskoia mintzatzen zen 1870eko hamarkadan.<ref>{{es}} Múgica Zufiría, Serapio [http://atzoatzokoa.gipuzkoakultura.net/c78f6/ «Los gascones en Guipúzcoa»], Imprenta de la Diputación de Gipuzkoa, 1923.</ref>
64. lerroa:
2008ko galdeketa batean, Akitaniako okzitaniera (edo gaskoi) hiztunak %10 zirela eta ulertzen zutenak % 50 zirela ageri zen<ref>{{erreferentzia|url=https://www.youtube.com/watch?v=W9rkmRzAyb0|izenburua=Joan Breç: 'Akitanian biztanle erdiek okzitaniarra ulertzen dute'|sartze-data=2019-11-11|egunkaria=EITB (tribuaren berbak)|aldizkaria=|abizena=Breç|izena=Joan|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>.
 
Aran bailaran, gaskoia ofiziala den toki bakarrean, % 58 mintzamintzatzen da araneraz, eta alfabetatziari dagokionez alfabetatzea, % 34 da hizkera horretan, eta % 50 katalanez (gaztelanizgaztelaniaz, % 100 da)<ref>{{erreferentzia|url=https://llengua.gencat.cat/permalink/ef6f907d-5381-11e4-8f3f-000c29cdf219|izenburua=Enquesta d’usos lingüístics de la població2008|sartze-data=2019-11-11|egunkaria=|aldizkaria=Institut d’Estadística de Catalunya|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=ca|formatua=pdf}}</ref>.
 
Euskal Herrian ere gaskoia asko galdu da azken urteetan. Baionan, adibidez, % 5 soilik dira gaskoiagaskoiz mintzatzen dutenakdirenak<ref>{{erreferentzia|url=Indar berri baten xerka|izenburua=Indar berri baten xerka|sartze-data=2019-11-11|egunkaria=Berria|aldizkaria=|abizena=Erremundegi Beloki|izena=Ekhi|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>. Euskal Herrian 20.000 hiztun ziren 2001ean<ref name=":0">{{erreferentzia|url=https://www.youtube.com/watch?v=xXrX-gdk2nQ|izenburua=Frank Dolosor: 'Bi milioi okzitaniar hiztun daude, baina sakabanatuak'|sartze-data=2019-11-11|egunkaria=eitb (tribuaren berbak)|aldizkaria=|abizena=Dolosor|izena=Frank|egile-lotura=|hizkuntza=|formatua=}}</ref>.
 
Erabileraren apaltze horren atzean frantsesaren inposaketa hiztunen sakabanatzea, hizkuntzak jasan duen mespretxua, ofizialtasunik eza, irakaskuntzan gutxi erabili izana eta ondoriozko transmisio etena aipatzen dira arrazoi bezala<ref name=":0" />.
75. lerroa:
[[Fitxategi:Bayonne sign in French Basque Gascon-Occitan.JPG|300px|thumb|eskuinera|Baionako kaleetako seinaleetan gaskoia irakur daiteke, frantsesa eta euskaraz gain.]]
 
[[Behe Erdi Aroa]]n, XII. mendearen erdialdean eta merkatarien artean bereziki, [[jean Erratxun|gaskoia]] [[Aturri]]ren hegoaldeko alde euskaldunetara hedatu zen. [[Angelu (argipena)|Angelu]], [[Biarritz|Miarritze]], eta [[Baiona]] neurri handi batean gaskoitu ziren. Euskaldunek berek ere gaskoia bereganatu zuketenbide zuten merkataritzan zutenzeukaten interesagatik edo gaskoi lurretan nekazaritza edo abeltzaintzan aritzeagatik<ref name=":2" />.
 
400 urtez Baionan ofiziala ere izan zen gaskoia<ref name=":0" />, eta XIV. eta XV. mendeen artean dokumentu administratiboak gaskoiz idazten ziren bertan<ref name=":1" />. Nafarroako erreinuaren zati zen Behe Nafarroan ere idazten ziren dokumentuak gaskoiezgaskoiz, eta Pirinioez bestalde ere erabili izan zela dirudi<ref name=":1" />. Gipuzkoako lurraldeko kostaldean ere izan zuen bere hedapena, [[Hondarribia|Hondarribi]], [[Errenteria]], [[Pasaia]] eta [[Donostia]] aldera arte.
 
[[Jean Erratxun|Gaskoiak]] izen ugari laga ditu Donostian, horietako asko gaur egun arte iritsiak: ''[[Aiete]]'' (gaskoiz, ''Ayet'', Aiete izenaz euskaratutua), ''[[Gros]]'', ''[[Miramon]]'' (gaskoiz, ''Miramont''), ''Monpas'' (''Mont-pas''), ''[[Morlans]]'', ''Polloe'' (gaskoizko ''Poll'' eta ''Pollet'' hitzetik dator, ''Polloe'' izenaz euskaratua), ''[[Ulia]]'' (gaskoiz ''Oli'', euskaraz ''Ulia'' edo ''Uliamendi''), ''[[Urgull]]'' (gaskoiz, ''Orgull'' edo Urgullus, ''Urgull'' izenaz euskaratua), ''[[Embeltran kalea]]'' (''Em Beltran'', hots, "Jaun Beltran")<ref>{{es}} Orella Unzué, Jose Luis [http://www.ingeba.org/lurralde/lurranet/lur33/33orella/33orella.pdf "La gasconización medieval occidental del Reino de Navarra"], Lurralde : inves. espac. 33 (2010), 177-208 orr.</ref> eta ''[[Narrika kalea]]'' (''Na Rika'', hots, "Rika anderea")<ref>http://irutxulo.blogspot.com/2008/12/calle-calle-calle-de-narrica-narrika.html</ref>.