William Shakespeare: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
|||
2. lerroa:
{{HezkuntzaPrograma|Literatura}}
{{Biografia_infotaula_automatikoa}}
'''William Shakespeare''' ([[Stratford-upon-Avon]], [[Warwickshire]], [[1564]]ko [[apirilaren 26]]a [bataio eguna] - Stratford-upon-Avon, [[1616]]ko [[maiatzaren 3]]a<sup>[[Gregoriotar egutegia|greg.]]</sup>apirilaren 23a<sup>[[juliotar egutegi|jul.]]</sup>) [[Ingalaterra|ingeles]] [[antzerki]]gile, [[olerkigintza|olerkari]] eta [[aktore]]a izan zen. [[Europako literatura]]ren ikur handienetakoa, [[ingeles]]ezko inoiz izandako idazlerik hoberena eta historiako dramagile handiena da, aditu askoren arabera.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Stephen|abizena=Greenblatt|urtea=2005|izenburua=Will in the World: How Shakespeare Became Shakespeare|argitaletxea=London: Pimlico|orrialdea=p. 11|orrialdeak=|ISBN=978-0-7126-0098-9|hizkuntza=En}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Bevington|urtea=2002|izenburua=Shakespeare|argitaletxea=Oxford: Blackwell|orrialdea=|orrialdeak=pp. 1-3|ISBN=978-0-631-22719-9|hizkuntza=En}}</ref><ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Stanley|abizena=Wells|urtea=1997|izenburua=Shakespeare: A Life in Drama|argitaletxea=New York: W.W. Norton|orrialdea=p. 399|orrialdeak=|ISBN=978-0-393-31562-2|hizkuntza=En}}</ref> Egile oparoa izan zen, antzerkigintzan, narratiban eta poesian.<ref>Shakespeare, William. Non: Euskal Hiztegi Entziklopedikoa. Klaudio Harluxet Fundazioa, 1995</ref>Gaur egun ezagutzen diren bere lanen artean, kolaborazioak barne, 39 [[antzezlan]], 154 [[soneto]], bi [[poema]] narratibo luze eta beste zenbait [[bertso]] daude, azken hauen autoretza ziurra ez bada ere. Bere antzezlanak hizkuntza nagusietara itzuliak izan dira, eta beste edozein antzerkigileren baino maizago antzezten dira.<ref>{{erreferentzia|izena=Leon Harold|abizena=Craig|urtea=2003|izenburua=Of Philosophers and Kings: Political Philosophy in Shakespeare's Macbeth and King Lear|argitaletxea=Toronto: University of Toronto Press|orrialdea=p. 3|orrialdeak=|ISBN=978-0-8020-8605-1|hizkuntza=En}}</ref> Gainera, aztertzen eta berrinterpretatzen jarraitzen dute.
[[Stratford-upon-Avon]]go merkatari aberats baten semea zen eta jaioterrian egin zituen ikasketak. [[1582]]an Anne Hathaway-rekin, bera baino zortzi urte zaharragoa zen emakumearekin, ezkondu zen eta hiru seme-alaba izan zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=James|abizena=Shapiro|urtea=2005|izenburua=1599: A Year in the Life of William Shakespeare|argitaletxea=London: Faber and Faber|orrialdea=|orrialdeak=pp. 17-18|ISBN=978-0-571-21480-8|hizkuntza=En}}</ref> Emaztearekiko harremanak txarrera egin
Shakespearek 1589 eta 1613 artean ekoiztu zituen bere lan ezagun gehienak.<ref>{{erreferentzia|izena=E.K.|abizena=Chambers|urtea=1930a|izenburua=William Shakespeare: A Study of Facts and Problems. 1|argitaletxea=Oxford: Clarendon Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 270–271|ISBN=978-0-19-811774-2. OCLC 353406|hizkuntza=En}}</ref> Hasierako antzezlanak [[komedia]]<nowiki/>k eta [[historia]]<nowiki/>k izan ziren batez ere, eta genero horietan ekoiztutako lan onenetakoak dira. 1608. urtera arte, batez ere [[tragedia]]<nowiki/>k idatzi zituen, horien artean ''[[Hamlet]]'' ([[1601]]), ''[[Romeo eta Julieta]]'' ([[1597]]), ''[[Otelo]]'' ([[1603]]), ''Lear erregea'' ([[1606|1603]]), eta ''[[Macbeth]]'' ([[1606]]), guztiak ingeles hizkuntzako lan onenen artean daudenak.<ref>{{erreferentzia|izena=Gary|abizena=Taylor|urtea=1987|izenburua=William Shakespeare: A Textual Companion|argitaletxea=Oxford: Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=pp. 109–134|ISBN=978-0-19-812914-1|hizkuntza=En}}</ref> Bere bizitzako azken fasean [[tragikomedia]]<nowiki/>k idatzi zituen, [[erromantizismo]] izenez ere ezagunak direnak, horien artean ospetsuenak honakoak izanik, [[A Midsummer Night's Dream|''Udako gau bateko ametsa'']] ([[1595]]-96), ''[[Veneziako merkataria]]'' ([[1595|1596-97]]), ''[[Romeo eta Julieta]]'' ([[1597]]), ''eta Windsordeko emazte alaiak'' ([[1602|1601).]] Azken aldera, beste antzerkigile batzuekin ere kolaboratu zuen.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
Shakespeareren antzerki lan asko kalitate eta zehaztasun ezberdineko edizioetan argitaratu ziren bere bizitzan. Hala ere, 1623an, Shakespeareren bi aktore-kide eta lagunek, John Hemingesek eta Henry Condellek, ''Lehen Folioa'' izenarekin ezagutzen den testu behin betikoagoa argitaratu zuten, Shakespeareren obra dramatikoen hil ondorengo bilduma, bere antzezlan guztiekin bi izan ezik.<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Stephen, Meyer Howard|abizena=Greenblatt, Abrams, eds|urtea=2012|izenburua=Sixteenth/Early Seventeenth Century. The Norton Anthology of English Literature. 2|argitaletxea=W.W. Norton|orrialdea=p. 1168|orrialdeak=|ISBN=978-0-393-91250-0|hizkuntza=En}}</ref> Hitzaurrean [[Ben Jonson]]<nowiki/>en poema bat agertzen da, famatua egin den aipu batekin " Shakespeare ez da garai batekoa, baizik eta garai guztietakoa".<ref name=":2" />
== Bizitza ==
{{aipu|Mundu osoa agertoki bat da, eta gizon eta emakume guztiak antzezle soilak: euren irteera eta sarrerak dituzte; eta gizon bakoitzak, bere antzezpen denboran zehar, ekitaldi asko...|''[[As You Like It]]'', II. ekitaldia, 7. eszena. 139-142.}}
=== Hasierak ===
[[Warwickshire]] konderriko [[Stratford-upon-Avon]] herrian jaioa, eskularrugile eta herriko [[baile]]a zuen aita, John Shakespeare, eta burges-leinu zaharrekoa ama, Mary Arden. Ez da ezagutzen zehatz-mehatz zein egunetan jaio zen, baina [[1564]]ko [[apirilaren 26]]an bataiatu zuten Stratfordeko Hirutasun Santuaren elizan; adituek [[San Jurgi Eguna|San Jurgi egunean]], [[apirilaren 23]]an, jaio zela uste dute, [[1616]]an hil zen egun berean hain zuzen ere. Gauza segurua da Stratfordeko Grammar Schoolera joan zela ikastera, eta han, [[Oxfordeko Unibertsitatea|Oxforden]] ikasitako maisuen bidez, [[latin]]a ikasi eta letra klasikoei buruzko ohiko ikasketak egin zituela. Gaztetatik maitemindurik, [[1582]]an berak baino zortzi urte gehiago zituen
[[Fitxategi:William Shakespeares birthplace, Stratford-upon-Avon 26l2007.jpg|thumb|ezkerrera|250px|<small>John Shakespeareren etxea, ustez Williamen jaiotetxea, [[Stratford-upon-Avon]]en.</small>]]
Jakiteko dago oraindik Shakespearek zer egin ote zuen hurrengo urteetan; beharbada herri txiki bateko maisu izan zen, eskolari buruzko gai asko baitaude Shakespeareren lanetan eta horietan, ikasleena baino gehiago, irakasleen ikuspegia agertzen delako.
=== Londres eta antzerkitik igarotzea ===
[[1594]]an, ''The Lord Chamberlain's Men'' konpainiako egile eta -beste kide batzuekin batera- enpresaburu zen Shakespeare. Urte batzuk geroago, noble haren babesean jardundako aktoreak ''King's Men'' ([[euskara]]z: ''Erregeren Gizonak'') bilakatu ziren, hurrengo lau hamarraldietan Ingalaterrako antzerki-konpainia garrantzitsuena izango zena. Beraz, ia-ia antzerkigile lanean hasi zenetik, garai hartako konpainia onenarekin, eta orduko aktore nagusia zen [[Richard Burbage]]rekin, loturik egon zen Shakespeare. Lan horretan aberastu egin zen.<ref>Frank Kermode: El tiempo de Shakespeare. Barcelona, Debate, 2016. </ref>▼
Badirudi, ordea, [[1587]]an [[Londres]]era joan eta antzerki giroetan sartu zela, hasieran ikusle nobleen zaldiak zaintzen nonbait, baina hortik aurrera aktore lanetan lehenik eta egile anonimo gisa gero. Hemen eszena-astintzailetzat (''Shake-scenes'') salatu zuen [[Robert Greene]] egile ezagunak.
▲[[1594]]an, ''The Lord Chamberlain's Men'' konpainiako egile eta -beste kide batzuekin batera- enpresaburu zen Shakespeare. Urte batzuk geroago, noble haren babesean jardundako aktoreak ''King's Men'' ([[euskara]]z: ''Erregeren Gizonak'') bilakatu ziren, hurrengo lau hamarraldietan Ingalaterrako antzerki-konpainia garrantzitsuena izango zena. Beraz, ia-ia antzerkigile lanean hasi zenetik, garai hartako konpainia onenarekin, eta orduko aktore nagusia zen
Shakespearek oso maite zuen [[olerkigintza|poesia]]; garai hartan hain gogokoa zen gai klasikoa ukituz zenbait poema narratibo egin zituen, hala nola, ''Venus and Adonis'' ([[1593]]an, [[Izurri Beltza|izurria]] zela eta antzokiak itxita zeudenean) eta ''The Rape of Lucrece'' ([[1594]], «Lukreziaren bortxaketa»). Kontu handiz argitaratu ziren biak eta [[Southampton]]go kondeari, [[Henry Wriothesley]]ri, eskaini zizkion. Garai hartan bertan, Shakespeareren [[hamalaudun|soneto]] eztiak zabaltzen hasiak ziren eskuizkribu bidez haren adiskide minen artean. ''Sonnets'' haiek, egileak Londresko giro fin eta hiritarrari eginiko erantzunaren adierazpenak izango ziren agian, baina gaur egun ezinezkoa da egiazko egoerak egoera alegiazko eta konbentzionaletatik bereiztea, edo lehen sonetoetako mutil lirain hura edo azkenetako dama beltzarana nor ziren jakitea.▼
=== Azken urteak ===
Nolanahi ere, Shakespeare antzerkigizona izan zen burutik oinetaraino. [[1590]] eta [[1591]] urteen artean, Shakespearek ''Henrike VI.a''-ren bigarren eta hirugarren zatiak, eta jarraian lehen zatia, eta ''Richard III''<ref>William SHAKESPEARE: [http://antzerti.armiarma.eus/antz8203.htm ''Richard III''] Itzultzaileak: Jose Antonio Sarasola eta Joanes Urkijo. Antzerti.armiarma.eus</ref> idatzi zituen. Lau drama hauek [[1422]] eta [[1485]] urteen arteko Ingalaterrako historiaren tetralogia osatzen dute, eta ''Richard III''-ak Shakespeareren ordu arteko karakterizazio kementsuena eskaintzen du: Richard Crookhack konkordunarena. Lan historiko hauek osatzen dute lehen aldi honetako multzorik handiena, garai hartan hauek baitziren herrikoienak eta baita egiteko errazenak ere.▼
[[1611]]n Shakespeare erretiraturik bizi zen Stratforden, baina [[John Fletcher]]-rekin batera historia kutsuko bi drama idatzi zituen, ''Henry VIII'' eta ''The Two Noble Kinsmen'' («Bi Senitarteko Aitoren Semeak»), eta galdutako beste hirugarren bat ere bai, ''Cardenio''.▼
[[1616]]ko apirilaren 23an hil zen, [[Miguel de Cervantes]] hil zen egun berean<ref>Fernando Gil-Delgado: Introducción a Shakespeare a través del cine. Madrid: Ediciones Internacionales Universitarias, 27. orld.</ref>, emazteari «nire bigarren oherik onena» utzi ondoren (ez dago argi zer adierazi nahi zuen; ezkon oheaz ari zen, beharbada). Ordurako, Shakespeareren 18 obra inguru zeuden argitaratuta, gehienak ''in quarto'' erako argitalpen piratetan, bistan denez, bere lanak argitaratzeaz arduratu ez zelako. [[1623]]an, Shakespeareren lagun eta lankide izan ziren John Heminge eta Henry Condell aktoreek haren antzezlan gehienak argitaratu zituzten. ''First Folio'' esan ohi zaion bilduma hartan, argitalpen piratetan baino testu hobeez gain, ordu arte argitaratu gabeko beste 18 obra ere ageri dira; horrela gorde ahal izan ziren etorkizunerako, bestela betirako galduko ziren
[[Fitxategi:Globe theatre london.jpg|thumb|250px|eskuinera|<small>[[The Globe]] antzokia. Shakespearek antzerki konpainia bat sortu zuen han, eta bere antzezlanak taularatu zituen. Gaur egun ere, haren antzezlanak taularatu ohi dira han bertan.</small>]]▼
=== Shakespeareri buruzko eztabaida ===
[[1593]]-[[1595]] bitartean komedia hauek idatzi zituen: ''The Two Gentlemen of Verona'' («Veronako bi zaldunak»), ''Love's Labour's Lost'' («Amodio-nekegalduak») eta ''The Taming of the Shrew'' («Piztiaren heziketa»). Bigarrena idazle gazte baten lana da: zorrotza, hizkera-aberastasun handikoa, eta garai hartako nahiz literaturari buruzko aipamen ugari dituena. Heldutasun handiagoko komediak dira ''[[A Midsummer Night's Dream]]'' («Uda gau bateko ametsa»), ''The Merchant of Venice'' («Veneziako Merkataria») eta ''Much Ado About Nothing'' («Ezer ez eta festa»), 1595-[[1599]] bitartean idatziak. Shakespeareren komedien ardatza amodioa izan ohi da beti, eta emakume heroien bizkortasuna dute ezaugarri. ''Twelfth Night'' («Hamabigarren gaua») eta ''As You Like It'' («Zeuk nahi bezala») dira, biak [[1600]] aldera idatziak, Shakespeareren maisu-lanak genero honetan.▼
Bitxia da mendebaldeko kanonaren egileetako bati buruz gerokotasunera iritsi den ezagutza guztia, [[Espekulazio (argipena)|espekulazio]] ezberdinenekin osatutako nortasun bat besterik ez izatea.<ref>{{erreferentzia|izena=Octavio|abizena=Aguilera|urtea=1997|izenburua=El canon occidental. Shakespeare y los otros|argitaletxea=Barcelona, Editorial Anagrama|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Eztabaidatu izan da, baita ere, Shakespeare ote den bere lanen benetako egilea. Batzuk [[Francis Bacon]]<nowiki/>i, [[Christopher Marlowe|Christopher Marlower]]<nowiki/>i edo zenbait egileri eman dizkiete. Irudipen horiek guztiak, egileari buruz eskura dauden datuak oso gutxi izateak baino ez ditu sortzen, eta bere obra bikainaren neurrigabekeriarekin kontrastatzen dute. Eta horrek, interpretaziorik bihurrienei ere amore ematen die.
==== Egiletzaren arazoa ====
Shakespeare 1616an hil eta ia ehun eta berrogeita hamar urtera, berari esleitutako lanen benetako egiletzari buruzko zalantzak sortzen hasi ziren. Kritikariak, "stratfordiarrak" (Stratforden jaio eta hil zen William Shakespeareren tesiaren aldekoak) eta "anti-stratfordiarrak" (lan hauek beste egile bati esleitzearen defendatzaileak) artean banatu ziren. Bigarren aukera hau, gaur egun, oso gutxiengoa da.
==== Ezkontzaren zoriona ====
Autorearen bizitza pertsonalari eta ustezko [[Homosexualitate|homosexualitatea]]<nowiki/>ri buruz iritzi asko eztabaidatu dute.<ref>{{erreferentzia|izena=Brice R|abizena=Smith|urtea=2002|izenburua=Shakespeare and Homosexuality|argitaletxea=New England Publishing Associates|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Espekulazioen oinarri nagusia, bere baimenik gabe argitaratu zen soneto-bilduma originalean aurkitzen da. Emaztea eta hiru seme-alaben ama izandakoa bera baino zaharragoa zen, eta ezkondu aurretik haurdun zegoen. Bere testamentuko aipamen ospetsu batean ere oinarritzen da susmo hori: "Nire bigarren oherik onena utziko diot". Orokorrena da, bikotearen harremana ez zela guztiz ona. Baina kontrakoa dioenik ere bada, antzerkigileak soneto bat eskainiko baitzion bere emazte andreari, “''Munduko emaztea”'' (The World 's Wife) izenekoa.
==== Erlijioa ====
1559an, Shakespeare jaio baino bost urte lehenago, [[Elisabet I.a Ingalaterrakoa|Elisabet I]].aren erregealdian, Ingalaterrako Eliza, ziurgabetasun garai baten ondoren, Eliza katolikotik banandu egin zen behin betiko. Horregatik, [[katoliko]] ingelesak [[anglikanismo]]<nowiki/>ra bihurtzeko presionatuak izan ziren, eta legeak ezarri ziren bihurtzeari uko egiten ziotenak jazartzeko. Historialari batzuen arabera, Shakespeareren garaian fede berriaren inposaketaren aurkako oposizioa, oso garrantzitsua eta hedatua egon zen.<ref>{{erreferentzia|izena=John Henry|abizena=de Groot:|urtea=1946|izenburua=The Shakespeares and ‘the Old Faith’|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
==== Shakespeareren kultura ====
Shakespeareren [[hezkuntza]]<nowiki/>ri buruz asko ezagutzen ez den arren, artistak ez zuen unibertsitate heziketarik jaso, eta unibertsitatetik igarotako [[Ben Jonson]] lagunak, noizbait deitoratu zuen "bere [[latin]] eskasa eta are gutxiago [[Greziarrak|greziarra]]", baina hori ez zen oztopo izan "''Avoneko [[zisne]] gozoa''" deitzeko, eta "ez da mende batekoa, garai guztietakoa baizik" esateko.
== Bere obra ==
=== Aurrekariak: antzerki isabeldarra ===
Shakespeare antzerkigintzan hasi zenean, trantsizio garai bateko aldaketak jasaten ari zen. Jatorrian, [[Ingalaterra]]<nowiki/>ko antzerkia ikuskizun herrikoia zen, garai hartan hedatutako beste dibertsio batzuekin lotua, ''bear baiting''-arekin adibidez ([[hartz]] kateatu baten borroka txakur amorratuen aurka).
=== Shakespeareren antzerkia ===
==== ''First Folioa'' ====
Eskuizkribu [[Holografia|holografo]]<nowiki/>rik eta konposizio-data zehatzik ez dagoenez, oso zaila da kronologia bibliografiko shakespearianoa ezartzea. ''First Folioa'', bere literatur ekoizpenaren zatirik handiena biltzen duen liburua, bere konpainiako bi aktorek argitaratu zuten, John Hemingesek eta Henry Condellek 1623an, egilea hil eta zortzi urtera.
==== Tragediak ====
Patua eta familien arteko liskarrak direla eta, elkarrengandik bereizi eta gazterik hil beharra duten maitale gazteen istorio lirikoa da Shakespeareren lehen tragedia handia: ''[[Romeo eta Julieta|Romeo and Juliet]]'' («Romeo eta Julieta»); horren estiloa, ordea, literario eta artifizial samarra da batzuetan. ''Richard II'' tragediagintzan egindako beste saio bat da, ''Julius Caesar'' drama -[[Antzinako Erroma]]ko gaiekin zerikusia duen lehena- ahalegin horretan emandako beste pauso bat da ([[1599]]), eta ''Henry IV'' lanaren bi zatiak Shakespeareren lorpen handienak dira drama historikoaren arloan. Bigarren tetralogia horrek lehen tetralogiaren aurreko gertaera historikoak ukitzen ditu, eta ''Richard II''-tik ''Richard III''-ra bitarteko dramek modu dramatikoan azaltzen dute historiari buruzko [[Tudor etxea|Tudortarren]] bertsio ofiziala.
Shakespeare bere tragediarik bikainenak idazten ari zen garaian, [[Jakue I.a Ingalaterrakoa eta VI.a Eskoziakoa|Jakue I.a]] izendatu zuten Ingalaterrako errege, eta bere babespean hartu zituen ''Chamberlain's Men'' taldekoak; aurrerantzean, izena aldatu eta ''King's Men'' («Erregeren Gizonak») izango ziren. Garai honetakoak ([[1600]]-[[1605]]) dira Shakespeareren lorpen artistikorik handienak: ''[[Hamlet]]'', ''[[Othello]]'', ''[[King Lear]]'' («Lear erregea») eta ''[[Macbeth]]''; azken honen [[Eskozia]]ri buruzko gaia, erregeren arreta erakartzeko izango zen agian. Tragedia hauetan agertzen dira bai Shakespeareren protagonista sonatuenak, baita haren poesia dramatikorik goi-mailakoena ere. Hamlet eta Othello-ren artean sailkatzen zailak diren hiru komedia daude, kutsu maltzurra eta tristea dutelako ''komedia arazodunak'' edo ''komedia ilunak'' izenez elkartzen direnak: ''Troilus and Cressida'', ''Measure for Measure'' («Neurriari neurriaz») eta ''All's Well that Ends Well'' («Ondo dago ondo amaitzen dena»). ''Timon of Athens'' («Atenasko Timon») obrak, aldiz, ez du inoiz arrakasta handirik izan.
==== Komediak ====
[[Fitxategi:Shakespeare grave -Stratford-upon-Avon -3June2007.jpg|thumb|250px|ezkerrera|<small>Shakespeareren hilobia.</small>]]▼
▲[[Fitxategi:Globe theatre london.jpg|thumb|250px|eskuinera|<small>[[The Globe]] antzokia. Shakespearek antzerki konpainia bat sortu zuen han, eta bere antzezlanak taularatu zituen. Gaur egun ere, haren antzezlanak taularatu ohi dira han bertan.</small>]]
[[1608]]an ''King's Men'' konpainiak beste areto bat erosi zuen, Blackfriars delakoa, eta neguan [[kriseilu]]en argitan antzezten zuten han, Globe Antzokian estalperik gabe biltzen zirenak baino ikusle finagoen aurrean. Beaumont eta Fletcher komediagileek bazekiten ikusle haiei nahi zutena ematen, eta haien eraginpean idatziko zituen agian Shakespearek ''Pericles'' eta ''Cymbeline'' tragikomediak, genero honetako bere bi maisulanen aitzindari gisa: ''The Winters Tale'' («Negu-ipuina») eta ''The Tempest'' («Ekaitza»), hain zuzen ere.▼
▲[[1593]]-[[1595]] bitartean komedia hauek idatzi zituen: ''The Two Gentlemen of Verona'' («Veronako bi zaldunak»), ''Love's Labour's Lost'' («Amodio-nekegalduak») eta ''The Taming of the Shrew'' («Piztiaren heziketa»). Bigarrena idazle gazte baten lana da: zorrotza, hizkera-aberastasun handikoa, eta garai hartako nahiz literaturari buruzko aipamen ugari dituena. Heldutasun handiagoko komediak dira ''[[A Midsummer Night's Dream]]'' («Uda gau bateko ametsa»), ''The Merchant of Venice'' («Veneziako Merkataria») eta ''Much Ado About Nothing'' («Ezer ez eta festa»), 1595-[[1599]] bitartean idatziak. Shakespeareren komedien ardatza amodioa izan ohi da beti, eta emakume heroien bizkortasuna dute ezaugarri. ''Twelfth Night'' («Hamabigarren gaua») eta ''As You Like It'' («Zeuk nahi bezala») dira, biak [[1600]] aldera idatziak, Shakespeareren maisu-lanak genero honetan.
▲[[1611]]n Shakespeare erretiraturik bizi zen Stratforden, baina [[John Fletcher]]-rekin batera historia kutsuko bi drama idatzi zituen, ''Henry VIII'' eta ''The Two Noble Kinsmen'' («Bi Senitarteko Aitoren Semeak»), eta galdutako beste hirugarren bat ere bai, ''Cardenio''.
==== Lan historikoak ====
▲[[1616]]ko apirilaren 23an hil zen, [[Miguel de Cervantes]] hil zen egun berean<ref>Fernando Gil-Delgado: Introducción a Shakespeare a través del cine. Madrid: Ediciones Internacionales Universitarias, 27. orld.</ref>, emazteari «nire bigarren oherik onena» utzi ondoren (ez dago argi zer adierazi nahi zuen; ezkon oheaz ari zen, beharbada). Ordurako, Shakespeareren 18 obra inguru zeuden argitaratuta, gehienak ''in quarto'' erako argitalpen piratetan, bistan denez, bere lanak argitaratzeaz arduratu ez zelako. [[1623]]an, Shakespeareren lagun eta lankide izan ziren John Heminge eta Henry Condell aktoreek haren antzezlan gehienak argitaratu zituzten. ''First Folio'' esan ohi zaion bilduma hartan, argitalpen piratetan baino testu hobeez gain, ordu arte argitaratu gabeko beste 18 obra ere ageri dira; horrela gorde ahal izan ziren etorkizunerako, bestela betirako galduko ziren obrak.
▲
▲[[Fitxategi:Shakespeare grave -Stratford-upon-Avon -3June2007.jpg|thumb|250px|ezkerrera|<small>Shakespeareren hilobia.</small>]]
== Shakespeare denboran zehar ==▼
[[XVII. mendea]]n, Ingalaterrako antzerkigileen artean bigarren lekuan jartzen zuten Shakespeare, [[Ben Jonson]]en ondoren, eta baziren [[Francis Beaumont]]en eta [[John Fletcher|John Fletcherr]]en atzetik hirugarren jartzen zutenak ere; baina [[XVIII. mendea]]ren hasieran lehen mailara jaso zuen kritikak, eta geroztik ez da handik jaitsi. Iruzkingile batzuek ez dute onartu nahi Shakespeareren obrak Ingalaterra barneko probintzia batean lehen mailako eskola batera joandako gizon batenak direnik, eta drama horiek aristokrataren batek edo, gutxienez, [[Oxfordeko Unibertsitatea|Oxforden]] edo [[Cambridgeko Unibertsitatea|Cambridgen]] lizentziaturiko batek idatziak direla frogatzen saiatu izan dira. Hala, [[Christopher Marlowe]], [[Francis Bacon]], [[Elisabet I.a Ingalaterrakoa]]ren garaiko moja bati edota [[Jesusen Konpainia]]ri berari egotzi izan zaie obra horien egile izatea.▼
==== Eleberri edo fantasiazko komedia berantiarrak ====
[[Fitxategi:Title page William Shakespeare's First Folio 1623.jpg|thumb|200px|eskuinera|[[1623]]ko ''First Folio'' idazlanaren azala. [[Martin Droeshout]]ek egindako Shakespeareren grabatua.]]▼
▲[[1608]]an ''King's Men'' konpainiak beste areto bat erosi zuen, [[Blackfriars (Londres)|Blackfriars]] delakoa, eta neguan [[kriseilu]]en argitan antzezten zuten han, Globe Antzokian estalperik gabe biltzen zirenak baino ikusle finagoen aurrean. Beaumont eta Fletcher komediagileek bazekiten ikusle haiei nahi zutena ematen, eta haien eraginpean idatziko zituen agian Shakespearek ''Pericles'' eta ''Cymbeline'' tragikomediak, genero honetako bere bi maisulanen aitzindari gisa: ''Negu-ipuina'' ''(''The Winters Tale''
==== Galdutako obrak eta apokrifoak ====
[[XIX. mendea]]n, Shakespeare Ingalaterrako ''Koblari Handia'' bilakatu zenean, bidezkoa izango zatekeen jakituriaren orakulu modukotzat eta sentikortasunaren eredutzat hartzea. Gaur egun, ordea, pentsa daiteke Shakespeare ez zela neutrala bere irudien erabileran soilik, irudi horien bidez adierazten zituen balio guztietatik ere aldendurik zegoela. Egia da antzerki-egituraren artetik poesia kutsu handia dariola noizean behin, baina ez gizabanakoaren sentimendu pertsonal gisa, edonork senti zezakeenaren adierazpide bezala baizik. Poetaren inpertsonaltasuna argitzeko, [[John Keats]] olerkariak dio poeta bera dela, paradoxaren paradoxaz, poetikotasun gutxieneko izakia.▼
Shakespearek [[John Fletcher|John Fletcherr]]<nowiki/>ekin idatzi zituen lan batzuk galdu egin dira, adibidez ''Kardenio'', [[Miguel de Cervantes]]<nowiki/>en [[On Kixote Mantxakoa]]<nowiki/>ren pasarte baten inspiratua. Edo ''Bi zaldun noblea''k (1613), Quarton 1637 inguruan erregistratua izan zena; azken lan hau First Folioan sartu ez zenez, irakurle askok zalantzan jartzen dute antzerkigilearen autoretza bertan. Bestalde, eta ekoizpen shakespeariar askok dituzten gorabeherak ikusita, badira erdiak Fletcherren soslai eta estilora egokituko liratekeela diotenak.
XX. mendean, berriz, [[Antonio Machado]]k super-poetatzat ikusi zuen Shakespeare, eta pertsonaiak sortzen zituenez, poeta-sortzailetzat ere bai, haren pertsonaia bakoitzak bere poemak sortzen baitzituen.▼
==== Iritzi kritikoa ====
Shakespeareren hizkuntza izugarri aberatsa da. Hamabost mila hitz inguru erabiltzen ditu, eremu linguistiko guztietatik hartuak: prosa latinotik, herri hizkeratik, herri eta probintzietako dialektoetatik, hainbat lanbide-hizkeratatik, etab.
57 ⟶ 86 lerroa:
Baina, artista guztiek bezala, Shakespearek ere ikasi beharra zuen, bere ahalmenak probatu beharra, eta antzerkia erabili zuen horretarako. Honela, ''Titus Andronicus'' antzezlana nahaspila odoltsua bada ere, nahaspila hori beharrezkoa izan zen gero ''Macbeth'' eta ''King Lear'' obretako izu kontrolatua lortu ahal izateko. Eta ''Henry VI''-ko alegiazko istorioek eta gehiegikeriek, berriz, ''Richard III'' antzezlan bikaineko zital makiavelikoaren une gorenera eramaten gaituzte zuzen-zuzenean.
=== Shakespeareren olerkigintza ===
==== Sonetoak ====
Zalantzarik gabeko garrantzia duen antzerkigilea izateaz gain, Shakespeare [[poeta]] eta sonetista ere izan zen. Orokorrean, bere burua [[Lirika|liriko]]<nowiki/>tzat jotzen zuela uste da, egile dramatiko bezala baino gehiago, eta bere garaia soilik lirikagatik irautea espero zuela. Batez ere olerki [[Narratiba|narratibo]] eta [[Mitologia|mitologiko]] luzeak idatzi zituen arren, bereziki soneto liriko hutsen egile bikain bezala gogoratzen da. Sonetoen kronologia zehaztea zaila da, baina 1592 eta 1597 artean konposatuak izan zirela uste da.<ref name=":3">{{erreferentzia|izena=Claudio|abizena=Guillén|urtea=2009|izenburua=«Prólogo» a W. Shakespeare, Sonetos y Lamento de una amante|argitaletxea=Barcelona: Galaxia Gutenberg / Círculo de Lectores|orrialdea=|orrialdeak=pp. 11-12|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
==== Olerki luzeak ====
▲Shakespearek oso maite zuen [[olerkigintza|poesia]]; garai hartan hain gogokoa zen gai klasikoa ukituz zenbait poema narratibo egin zituen, hala nola, ''Venus and Adonis'' ([[1593]]an, [[Izurri Beltza|izurria]] zela eta antzokiak itxita zeudenean) eta ''The Rape of Lucrece'' ([[1594]], «Lukreziaren bortxaketa»). Kontu handiz argitaratu ziren biak eta [[Southampton]]go kondeari,
▲== Shakespeare denboran zehar ==
▲[[XVII. mendea]]n, Ingalaterrako antzerkigileen artean bigarren lekuan jartzen zuten Shakespeare, [[Ben Jonson]]en ondoren, eta baziren
▲[[Fitxategi:Title page William Shakespeare's First Folio 1623.jpg|thumb|200px
▲[[XIX. mendea]]n, Shakespeare Ingalaterrako ''Koblari Handia'' bilakatu zenean, bidezkoa izango zatekeen jakituriaren orakulu modukotzat eta sentikortasunaren eredutzat hartzea. Gaur egun, ordea, pentsa daiteke Shakespeare ez zela neutrala bere irudien erabileran soilik, irudi horien bidez adierazten zituen balio guztietatik ere aldendurik zegoela. Egia da antzerki-egituraren artetik poesia kutsu handia dariola noizean behin, baina ez gizabanakoaren sentimendu pertsonal gisa, edonork senti zezakeenaren adierazpide bezala baizik. Poetaren inpertsonaltasuna argitzeko, [[John Keats]] olerkariak dio poeta bera dela, paradoxaren paradoxaz, poetikotasun gutxieneko izakia.
▲XX. mendean, berriz, [[Antonio Machado]]k super-poetatzat ikusi zuen Shakespeare, eta pertsonaiak sortzen zituenez, poeta-sortzailetzat ere bai, haren pertsonaia bakoitzak bere poemak sortzen baitzituen.
== Shakespeare pantailan ==
Shakespeareren biografiaren bertsio zinematografikoen artean honakoak daude: John Maddenek zuzendutako ''Shakespeare maitemindua'' ([[Shakespeare in Love]]) (1998), Ines Paris zuzendari eta gidoilariaren ''Migel eta William'' (Miguel y William) (2011), [[Miguel de Cervantes]] eta Shakespeareri buruz, eta ''Anonimoa'' ([[Anonymous (2011ko filma)|Anonymus]]) (2011), [[Roland Emmerich]]<nowiki/>ek zuzendua. Azken film honek, bere lanen egiletzari buruzko balizko erantzun bat planteatzen du, [[konplot]] politiko baten barnean.
250 film inguru egin dira Shakespeareren testuetan oinarrituta, eta horrek agerian uzten du idazle honen lanaren eragin izugarria. Pantailara gehien eraman den lana ''Hamlet'' da, zinemarako 61 egokitzapen eta 21 telesailekin 1907 eta 2000. urteen artean. Shakespeareren lanetan oinarritutako film ezagunenak honako hauek dira:
• ''Basatitxoaren heziketa,'' (The Taming of the Shrew, 1929), [[Douglas Fairbanks]] eta [[Mary Pickford]] aktoreek antzeztua.
• ''[[Uda-gau bateko ametsa]],'' ([[A Midsummer Night's Dream]], 1935). [[Max Reinhardt]] eta William Dieterlek zuzendua.
• ''[[Romeo eta Julieta]]'', (Romeo and Juliet, 1936), [[George Cukor|George Cukorr]]<nowiki/>ek zuzendua.
== Idazlanak ==
86 ⟶ 143 lerroa:
* ''[[Romeo eta Julieta|Romeo and Juliet]]''
* ''[[Coriolanus]]''
* ''
* ''Timon of Athens''
* ''[[Julio Zesar (antzezlana)|Julius Caesar]]''
93 ⟶ 150 lerroa:
* ''[[Lear erregea|King Lear]]''
* ''[[Otelo (antzezlana)|Othello]]''
* ''
|
114 ⟶ 171 lerroa:
|}
== Idazlan
William Shakespearen hainbat lan euskaratuak izan dira:
* ''Ekatxa'', [[Bedita Larrakoetxea]]. Euzko Gogoa, 1959
| |||