Wikipedia

«Presio atmosferiko»: berrikuspenen arteko aldeak

Artikulua Eztabaida

Presio atmosferiko (aldatu)

13:18, 16 iraila 2020ko berrikusketa

118 bytes removed ,  Duela 1 urte
t
Robota: Aldaketa kosmetikoak
t (Robota: Testu aldaketa automatikoa (-Cite web +erreferentzia))
t (Robota: Aldaketa kosmetikoak)
{{HezkuntzaPrograma|Fisika eta Kimika}}
{{Eguraldia}}
Fisikan, '''''presio atmosferikoa''''' [[Magnitude fisiko|magnitude fisiko]] bat da, aireak [[Lurraren atmosfera|atmosfera]]<nowiki/>ko edozein puntutan dauden objektuei egiten dien [[Presio|presioapresio]]a adierazten duena. Lurrazaletik goranzko altuera zenbat eta handiagoa izan, hainbat eta txikiagoa da presio atmosferikoa, eta zenbat eta itsas mailara gehiago hurbildu, presioa hainbat eta handiagoa izango da. Itsas mailaren gaineko altuerari ''[[altitude]]'' deritzo geografian eta meteorologia.
 
Presio atmosferikoa terminoak berak adierazten duenez, magnitude hau presio bat da, hau da, magnitude [[eskalar]] bat, atmosferako aireak objektuaren gainazalaren azalera-unitateko eginiko [[Indar normal|indar normal]]<nowiki/>a adierazten duena, edo, bestela esanda, “''indarra zati azalera''” egitura duena. Hortaz, haren egitura dimentsionala presioaren berbera da: <math>\text {M·L}^{-1}\text {T}^{-2}</math>.
 
Gehienetan lurrazalaren gainean dauden objektuei buruz erabiltzen da kontzeptu hau, baina atmosferako edozein puntu edo altitudean ere berdin definitzen da. Lurrean bizi garenez, ohikoa da erreferentzia modura itsas mailako puntuak hartzea, eta horregatik ''itsas mailako batez besteko presio atmosferikoaz'' hitz egiten da askotan. Funtsean, balio hori itsas mailako puntuen gainean dagoen atmosferako area-zutabearen pisuari dagokio. Zer esanik ez, une bakoitzeko presioa aldakorra da, gaineko aireako gasen proportzioen arabera, eta horretan garrantzi berezia hartzen du bertan dagoen ''[[Ur lurrun|ur-lurrun]]''aren kantitateak.
 
=== Pascal eta presio atmosferikoaren zehaztapena ===
Torricelliren esperimentuaren ondoko urteetan jakintsuen arteko eztabaidagai nagusia izan zen ea aireak pisurik ote zeukan argitzea. Horien artean zegoen oraindik oso gaztea zen [[Blaise Pascal]] (1636-1662). Berak honako ideia hau iradoki zuen: aireak pisua bazeukan eta merkurio-zutabeari eusten ziona atmosferako aire-zutabearen pisua bazen, orduan merkurio-zutabea txikiagoa izan beharko zen altitude geografiko handiagoko tokietan. Ideia hori buruan zuela, bere koinatu Florin Périer-en (1606-1672) laguntzaz Puy de Dôme mendira (<math>\text {1465 m}</math>) joan zen 1648an, eta bertan Torricelliren esperimentua berregin zuten altitude desberdinetan, horrela zuzenean egiaztatuz ezen, presio atmosferikoa zenbat eta gorago neurtu, merkurio-zutabearen altuera hainbat eta txikiagoa zela. Hain zuzen, lorpen hori gogoratzeko eman zaio ''[[Pascal (unitatea)|pascal]]'' izena nazioarteko SI sistemako presio-unitateari.
 
Pascali zor zaio esperimentuaren meritua eta presioaren azalpena, baina, jadanik 1638an, [[René Descartes|Descartes]]-ek (1596-1650) testu hau idatzia zeukan: <blockquote>«''Airea astuna da, eta Lurra inguratzen hodeiak baino harago ere Lurra inguratzen duen artilezko estalki baten modukoa da; hain zuzen, artile horren pisuak konprimatzen du merkuriozko gainazala, eta horrek eusten dio behera erortzen ez den merkurio-zutabeari''». </blockquote>
 
Beraz, argi zeukan Descartesek atmosferako airearen pisuaren ondoriozkoa zela presio atmosferikoa. [[Fitxategi:Magdeburger-Halbkugeln.jpg|thumb|330x330px|Magdeburg-eko esperimentuaren grabatua.]]
Dakigunez, [[Nazioarteko Unitate Sistema|nazioarteko SI sistema]]<nowiki/>n, presioa neurtzeko unitatea ''[[Pascal (unitatea)|pascal]]'' izenekoa da (<math>\text {Pa}</math> sinboloduna); beraz, horixe da, izatez, presio atmosferikoa neurtzeko nazioarteko unitatea. Dena den, kontzeptu hori gehien erabiltzen duten metereologoen artean ohitura dago ''pascal'' unitatearen multiplo bat erabiltzeko, ''[[hektopascal]]'' izenekoa, <math>\text {hPa}</math> sinboloduna, balio hau duena:<math display="block">\text {1 hPa}= \text {100 Pa}.</math>Halere, SI sistemakoak ez diren beste unitate batzuk ere erabiltzen dira praktikan:<br />
 
* ''Pascal'' unitatea finkatu aurretik, metrereologoek ''[[bar]]'' izeneko unitatea (<math>\text {bar}</math>sinboloa) erabiltzen zuten oinarri modura presio atmosferikoa neurtzeko. Baliodetza hau dago bi unitate horien artean:<math display="block">\text {1 bar} = 10^{5} \text { Pa}.</math>Dena den, unitate hori oso handia denez, metereologoek ohitura zuten ''bar'' unitatearen azpimultiplo bat erabiltzeko, ''[[milibar]]'' izenekoa, balio hau duena:<math display="block">\text {1 mbar} = 10^{-3}\text { bar} = 10^2 \text { Pa} = 1 \text { hPa}.</math>Bestalde, historian zehar oso erabilia izan da, halaber, Torricelliren esperimentutik definituriko beste unitate bat, hain zuzen ere, merkuriozko zutabeko milimetro bati dagokion presioa. Unitate honen izena '''''merkurio-milimetro''''' da, eta sinboloa, <math>\text {mmHg}</math>. Batzuetan unitate honi ''[[torr]]'' izena ere eman zaio.
* Nazioarteko SI sistemakoa ez den beste unitate berezi eta praktiko bat ere badago, ''[[Atmosfera (unitatea)|atmosfera]]''  izenekoa, <math>\text {atm}</math> sinboloaz izdaten dena. Berez, [[Batez besteko balioaren teorema|batez besteko balio]] bat da Lurreko itsas mailan <math>15\text { }^\circ \text {C}</math>-ko tenperaturan atmosferak batez beste egiten duen presio atmosferikoa da. Preseski, 1954an eginiko Pisu eta Neurrien Batzar Orokorrean definitu zen zehazki, esanez <math>1.013,250 \text { dyn/cm}^2</math>presioa zela. Baliokidetza hau du aurreko lerroetan definituriko gainerako unitateekin unitateekin:<math display="block">\text {1 atm}=\text {1.013,25 hPa}=\text {1.013,25 mbar}=\text {760 mmHg}.</math>Unitate honi ''[[presio atmosferiko normal]]'' ere esaten zaio; kasu honetan, “normal” adjektiboak ''norma'' (= ''araua'') hitzari egiten dio erreferentzia, zientzialarien arteko biltzar nagusi batean kontsentsu batez erabakitako balio arbitrarioa dela azpimarratzeko.
 
 
==== Isobarak ====
''Isobara'' edo ''lerro isobarikoak'' mapa meteorologikoetan marrazten diren lerro itxi bereziak dira, itsas mailako erreferentzian presio atmosferiko bereko puntu geografikoak biltzen dituztenak; bestela esanda, lerro isobarikoak presio atmosferiko bereko puntuen [[Lekuleku geometriko|leku geometrikoak]]ak dira''.'' Isobara bakoitzeko puntuei dagokien presioa idatzita jartzen da mapa meteorologikoetan; eta isobaren gainean gezi direkzionalak marrazten dira batzuetan, airea norantz higitzen den adierazteko[[Fitxategi:Pression moyenne niveau de la mer djf.png|thumb|330x330px|Lurrean zehar abendu, urtarril eta otsaileko batez besteko presio atmosferikoa itsas mailan, antizikloi (A) eta depresio (D) eskualdeak erakutsiz.|alt=]]
==== Antizikloiak eta depresioak<ref>{{erreferentzia|url=http://www.euskalmet.euskadi.eus/s07-6072/eu/contenidos/informacion/dic.html|izenburua=Euskalmet-eko hiztegia.|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=eu|formatua=}}</ref> ====
 
[[Antizikloi]] deritze itsas mailako erreferentzian presio atmosferiko normala baina presio handiagoko eskualdeei, hots, <math>1013 \text { hPa}</math> baino presio handiagoko isobarak biltzen dituztenei. Mapa meterorologikoetan <math>\text {A}</math> letraz (edo <math>\text {H}</math> letraz) sinbolizatzen dira, letra hori eskualde antiziklonikoaren erdigunean jarrita. Erdigunearen inguruan ageri dira modu zentrokidean marraztuta isobarak, zenbat eta erdigunetik aldenduago hainbat eta presio txikiagoa adieraziz. [[Ipar hemisferio|Ipar Hemisferioa]]<nowiki/>n, antizikloien inguruko isobaren geziak orientaturik daude erdigunearen inguruko higidura erlojuen orratzen noranzko berean. [[Hego Hemisferio]]<nowiki/>ko antizikloietan gezien noranzkoa alderantzizkoa da, hau da, erlojuen orratzen higiduraren kontrakoa. Oro har, antizikloiak eguraldi lehorrarekin elkarturik egoten dira.
Altitude bereko bi puntu geografikoren arteko presio-desberdintasuna da presio-gradiente horizontala. presio-diferentzia hori da haizea sortzen duen indar eragile garratzitsuena. Adibidez, zikloirik bortitzenetan <math>5 \text { hPa/km}</math>-ko gradienteak behatu dira, hau da, kilometro bakoitzeko <math>\text {5 hPa}</math>-ko presio-desberdintasuna; gradiente horren ondorioz izugarrizko haizeak sortzen dira.
[[Fitxategi:Typhoon Tip (1979) peak intensity.jpg|thumb|Tip tifoia bere intentsitate maximoan.]]
Kostalde tropikaletan, depresio sakoneko gune zabaletan (<math>\text {980 hPa}</math> baino presio txikiagoak dituztenetan), ekaitz-fenomeno bereziak gertatzen dira batzuetan. Oro har, horrelako ekaitzei [[Zikloizikloi tropikal|zikloi tropikala]]a<nowiki/>k deritze. Atmosferako eskualde oso zabalak hartzen dituzten fenomeno horietan, zirkulazio itxia gauzatzen da depresio-zentroaren inguruan, abiadura oso handiko haizeak eta euri beldurgarriak sortuz. Herrialdeen arabera, izen berezia eman ohi zaie: ''[[zikloi]]'' (India eta Asiako Hegoekialdean), ''[[tifoi]]'' (Filipinak, Txina eta Japonia), ''[[Huracan|hurakan]]'' (Mexiko eta Estatu Batuak).
=== Presio atmosferikoaren mugako balioak ===
Presio atmosferikoaren balioari dagokionez, interesgarria izan daiteke jakitea zein diren Lurrean neurturiko baliorik handien eta txikienak. Hauexek dira neurturiko balio maximoak, bi altitudetan lortuak:
 
* Batetik, <math>\text{750 m}</math>baino altitude handiagoen kasuan, Mongoliako Tosontsengel herrian <math>\text {1 086,8 hPa}</math>presioa neurtu ziren 2010eko urtarrilaren 10ean eta <math>\text {1 084,8 hPa}</math>-koa 2010eko urtarrilaren 20an. Balio horiek kalkulatu dira itsas mailara estrapolatuz, aire-zutabe hipotetiko bat suposaturik. ·      [[Fitxategi:Tornade003.jpg|thumb|Oklahoma-ko Union City-n 1973ko maiatzaren 24an gertaturiko tornadoa. ]]Bestetik, <math>\text{750 m}</math> baino altitude txikiagoen kasuan, <math>\text {1 083,8 hPa}</math> neurtu ziren Errusiako Agata, Evenhiyskiy herriko estazio meteorologikoanBestetik, <math>\text{750 m}</math> baino altitude txikiagoen kasuan, <math>\text {1 083,8 hPa}</math> neurtu ziren Errusiako Agata, Evenhiyskiy herriko estazio meteorologikoan
 
Neurturiko balio minimoa ziklo tropikaletan gertatzen dira:
 
== Presio atmosferikoaren eragina gure organismoan ==
Gauden tokiko presio atmosferikoak eragina izan dezake gure organismoa, bereziki altitude handiko lurraldeetan gaudenean. Hasteko, kontuan eduki behar da aireko oxigenoaren proportzioa txikiagoa dela horrelakoetan, eta horrek sintoma bereziak soraraz ditzake pertsonongan. Mendizaleen arteak ezaguna da "altitude-gaitza" deritzon ondoeza, organismoa oxigenoaren eskasia (''[[hipoxia]]'') horretara egokitu ez izanaren ondorioz gertatzen dena. Gaitz horri erlazionaturik dago mendia gora eginiko desnibel handiak bizkorregi igotzearekin. Normalean, altitude handietan agertzen da, <math>\text {2.400 m}</math>-tik gora. [[Sintoma]] ohikoenak [[zefalea]], arazo gastrointestinalak, ahultasuna edo [[neke]]a, ezegonkortasuna edo [[bertigo]]ak eta [[amets]]-arazoak dira. Mendietako altitude-gaitzaren sintomen aurkako neurririk eraginkorrena altitude baxuagoetarako jaistea da, nahiz eta soilik ehunka metro batzuk izan<ref>{{erreferentzia|url=https://www.meteorologiaenred.com/presion-atmosferica.html|izenburua=«Como afecta la presión atmosférica a nuestro organismo»|sartze-data=|egunkaria=|aldizkaria=|abizena=|izena=|egile-lotura=|hizkuntza=es|formatua=}}</ref>.
[[Fitxategi:Olla a Presión.jpg|thumb|Presio-lapikoetan bizkorrago egosten dira janariak, ura tenperatura altuagoan hasten baita irakiten.]]
 
== Uraren irakite-tenperatura eta presio atmosferikoa ==
 
Presio atmosferiko normalean, uraren irakite-tenperatura edo [[Irakiteirakite-puntu|irakite-puntua]]a <math>\text {100 } ^\circ \text {C}</math>-an dago. Izatez, egoera bakoitzeko irakite-puntuan [[Lurrunlurrun-presio|lurrun-presioa]]a<nowiki/>k uraren inguruan dagoen presio atmosferikoaren balio bera dauka. Horregatik, presio atmosferikoa txikiagoa denean, uraren irakite-tenperatura baxugoa da; eta altuagoa, presio atmosferikoa denean. Baina, bestalde, janariak hobeto eta bizkorrago egosten dira tenperatura altuagoetan, Arrazoi horrengatik, janariak bizkor eta ondo egosi nahi direnean, oso kontuan eduki behar da hori, eta sukaldariek kontuan izan behar dute tokiko presio atmosferikoa egoste-denborak kalkulatzeko. Hain zuzen ere, propietate horietan oinarriturik, [[Presio-eltze|presio-lapiko]]<nowiki/>ak (edo presio-eltzeak) asmatu ziren, janariak denbora laburragoan egosteko. Horrelakoetan, irakite-tenperatura <math display="inline">\text {130 } ^\circ \text {C}</math> ingurukoa izan ohi da, eta horrela egoste-denbora hiru bat aldiz laburragoa izan ohi da. Zer esanik ez, mendi garaietara doazen mendizaleek ere oso kontuan izan behar dute kontu hau.
 
== Erreferentziak ==
* [[Meteorologia]]
* [[Atmosfera]]
* [[Zikloi|Zikloia]]a
* [[Tifoi|Tifoia]]a
* [[Hurakana]]
* [[Zikloi estratropikala]] (edo [[Zikloi ez tropikala|zikloi ez-tropikala]])
* [[Tornado|Tornadoa]]a
 
== Kanpo estekak ==
"https://eu.wikipedia.org/wiki/Berezi:MobileDiff/8141983"(e)tik eskuratuta