Che Guevara: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
89. lerroa:
Haserreak, bere senide kontserbadoreagoak beldurtzeko hartutako tonu oldarkorragora eraman zuen. Eta Guevarak aste batzuk lehenago hildako [[Iosif Stalin|Joseph Stalin]]<nowiki/>en irudiaren aurrean zin egin zuen, "[[olagarro]]<nowiki/>ak desagertu arte" ez zuela atsedenik hartuko.<ref name=":5" /> Hilabete horren amaieran, Guevara [[Guatemala]]<nowiki/>ra iritsi zen. Han, Jacobo Árbenz Guzmán demokratikoki aukeratutako presidentearen gobernua, lurraren erreformaren eta bestelako ekimenen bidez, [[latifundio]] sistemarekin amaitzeko saiatzen ari zen. Hori lortzeko, Árbenz presidenteak programa garrantzitsu bat ezarri zuen, lurren [[holding]] handiei ustiatu gabeko lurrak desjabetu eta lurrik gabeko nekazariei banatu. Lur jaberik handiena, eta erreformek gehien kaltetutakoa, Fruten Enpresa Batua zen, eta Árbenzen gobernuak jadanik landu gabeko 225.000 akre (91.000 hektarea) baino gehiago hartuak zituen.<ref name=":1" /> Nazioa gorantz zihoan ildoarekin pozik, Guevarak Guatemalan finkatzea erabaki zuen, "pertsonalki hobetzeko eta benetako iraultzaile bihurtzeko beharrezkoa zena lortzeko."<ref name=":6" />
Guatemala hirian, Hilda Gadea Acostarekin adiskidetu zen, [[Peru]]<nowiki/>ko ekonomialaria eta politikoki ondo lotua zegoena Amerikar Aliantza Herritar Iraultzailearekin (APRA), bertako kidea zelako. Guevarari Arbenzen gobernuko maila handiko hainbat funtzionario aurkeztu zizkion. Ondoren, harremanak ezarri zituen [[Fidel Castro]]<nowiki/>rekin lotutako Kubako erbesteratu talde batekin, 1953ko uztailean Kubako [[Santiago (Kuba)|Santiago]]<nowiki/>n [[Moncada kuartela|Moncada]] kuartelari egindako erasoaren parte-hartzaileak zirela batzuk. Garai horretan, goitizen ospetsua jarri zioten, Argentinako “che” (aizu) silaba sarri erabiltzen zuelako hitz egiterakoan.<ref name=":7">{{erreferentzia|izena=Ignacio|abizena=Ramonet|urtea=2007|izenburua=Fidel Castro: My Life|argitaletxea=London: Penguin Books|orrialdea=|orrialdeak=pp. 439–442|ISBN=978-0-14-102626-8|hizkuntza=En}}</ref> Guatemalan zegoen garaian, Guevarak Erdialdeko Amerikako beste [[Erbesteratze (zigorra)|erbesteratu]] batzuen laguntza izan zuen. Horietako batek, Helena Leiva de Holstek, janaria eta ostatua eskaintzeaz gain,<ref name=":11">{{erreferentzia|izena=Jon|abizena=Anderson|urtea=2010|izenburua=Che Guevara: A Revolutionary Life|argitaletxea=New York, New York: Grove/Atlantic, Inc|orrialdea=p. 471|orrialdeak=
Arbenzen erregimena kanporatu zutenean eta Armas eskuineko diktadura ezarri, Guevara [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batu]]<nowiki/>en botere inperialistaren ikuspegiaz jabetu zen. Latinoamerikako eta garapen bidean zeuden beste herrialde batzuen desberdintasun sozioekonomikoa berreskuratu nahi zuen edozein gobernu suntsitzen saiatu zelako. Kolpeari buruz hitz egitean, Guevarak honako hau adierazi zuen:<ref name=":6" />
“[[Latinoamerika]]<nowiki/>ko azken demokrazia iraultzaileak, Jacobo Arbenzenak, huts egin zuen Estatu Batuek aldez aurretik hoztasun handiz pentsatutako erasoaren ondorioz. Erasoaren buru publikoa [[John Foster Dulles]] Estatu idazkaria zen, eta gizonezko hau, kasualitate bakan baten bidez, Fruten Enpresa Batua enpresaren [[akziodun]]<nowiki/>a eta bertako abokatua ere bazen.”<ref name=":12">{{erreferentzia|izena=Douglas|abizena=Kellner|urtea=1989|izenburua=Ernesto "Che" Guevara (World Leaders Past & Present)|argitaletxea=Chelsea House Publishers (Library Binding edition)|orrialdea=p.
Guevararen ustez, borroka armatuaren bidez lortutako marxismoa, horrelako baldintzak zuzentzeko bide bakarra zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Frank E.|abizena=Smitha|urtea=1998|izenburua=Che Guevara 1960–67|argitaletxea=http://www.fsmitha.com/h2/ch24x.html|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Urte batzuk geroago Hilda Gadeak honako hau idatzi zuen: "Azkenean, Guatemala izan zen borroka armatuaren premiaz konbentzitu zuena, [[inperialismo]]<nowiki/>aren aurkako ekimena hartzeko. Lurraldea utzi zuen unean, ziur zegoen horretaz."<ref>{{erreferentzia|izena=Andrew|abizena=Sinclair|urtea=1970|izenburua=Che Guevara|argitaletxea=The Viking Press|orrialdea=p. 12|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
198. lerroa:
Azaroaren amaieran, gobernuko tropek Che Guevara eta Camilo Cienfuegosen posizioei eraso zizkieten. Borrokek astebete iraun zuten, eta amaieran Batistaren armada desegin egin zen, gizon eta ekipamendu galera handiak jasan ondoren. Orduan, Guevarak eta Cienfuegosek kontraerasoa jo zuten, gobernuko goarnizioak elkarrengandik isolatzeko estrategia jarraituz, errepideak eta trenbide zubiak lehertuz. Hurrengo egunetan, gobernuko erregimentuak banan-banan amore eman zuten. Cienfuegosen zutabea Yaguajay hartzera joan zen, abenduaren 21etik abenduaren 31ra iraun zuen borroka garrantzitsu baten. Eta Guevarak abenduaren 26an Remedios eta Caibariéngo portuak hartu zituen, eta hurrengo egunean Camajuaníko kuartela. Gobernuko tropek ihes egin zuten, borrokatu gabe.
1958ko abenduko amaierako egunetan, Guevararen lana uhartea erditik banantzea zen, Las Villas probintzia hartuta. Egun batzuen buruan, "garaipen taktiko bikainak" egin zituen, probintzia guztia kontrolatuz [[Santa Clara (Kuba)|Santa Clara]] hiriburua izan ezik.<ref name=":12" /> Bidea libre zegoen beraz Kubako laugarren hiria eta aurreko gobernuaren azken [[gotorleku]]<nowiki/>a, erasotzeko.
Batistak Santa Clara gotortu egin zuen 2.000 soldadu eta tren blindatu bat bidaliz, eskura zuen ofizial trebatuenaren agindupean. Guztira, gobernuko armadak 3.500 soldadu zituen, 350 gerrillariei aurre egiteko. Guevarak bere "eskuadroi suizida" zuzendu zuen Santa Clararen aurkako erasoan, iraultzaren azken garaipen militar erabakigarria bilakatu zena.<ref name=":7" /><ref>{{erreferentzia|izena=John, Roberto|abizena=Dorschner, Fabricio|urtea=1980|izenburua=The Winds of December: The Cuban Revolution of 1958|argitaletxea=New York: Coward, McCann & Geoghegen|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-698-10993-7|hizkuntza=En}}</ref> Borrokak iraun zuen sei asteetan, bere gizonak une batzuetan erabat inguratuta, armamentuz gaindituta eta gailenduta egon ziren. Abenduaren 28an hasi zen behin betiko erasoa. Borroka odoltsua izan zen, eta hiru egunez iraun zuen hiri osoan. Guevarak ezarri zuen batailaren lehentasuna tren blindatua zenez, abenduaren 29ko arratsaldean hartu zuten. Guevararen azken garaipen honek, bere tropak 10:1 aldearekin goitituak izan arren, zenbait behatzaileren iritziz "gerra modernoko balentria nabarmena" izaten jarraitzen du.<ref name=":13" />
204. lerroa:
Lehenik Matxino Irratiak igorri zuen Guevararen zutabeak Santa Clara 1958ko [[Urte-zahar gau|Urte Zahar]] gauean hartu zuela. Berri horrek gobernuak kontrolatutako hedabideen txostenak kontrajartzen zituen, une batean borrokak eragindako Guevararen heriotzaren berri ere eman baitzuten.
Blindatutako trena hartzea Batistaren erorketaren eragilea izan zen. Albistea ezagutu zuenean eta bere jeneralek Guevararekin bakea negoziatzen ari zirela jakitean, 1959ko urtarrilaren 1ean, 3:00etan, [[Fulgencio Batista]]<nowiki/>k Habanan hegazkina hartu eta [[Dominikar Errepublika]]<nowiki/>ra ihes egin zuen, "300 milioi dolar baino gehiagoko dirutza metatuarekin”,<ref name=":12" /> bere senideekin, eta funtzionario ezberdinekin, horien artean Andrés Rivero Agüero presidente hautatua eta Habanako alkatea zen bere anaia.
Bitartean, uharte osoan zehar matxinatutako indar garaileek, Batistaren diktadurako kideak atxilotu eta gerrako gaizkiletzat jotzen zituztenean epaiketa sumarioetan, fusilatu egiten zituzten.<ref>{{erreferentzia|izena=Paco Ignacio:|abizena=Taibo|urtea=1999|izenburua=Guevara also known as Che|argitaletxea=St. Martin Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Santa Claran, Guevarak polizia burua fusilatzeko agindua eman zuen, beste atxilotu batzuekin batera.<ref>{{erreferentzia|izena=Humberto|abizena=Fontova|urtea=2005|izenburua=Fidel: Hollywood's Favorite Tyrant|argitaletxea=Regnery Publishing, Inc|orrialdea=p. 70|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Joaquín Casillas koronela ere, 1948an Jesús Menéndez sindikalista hiltzeagatik kondenatua, atxilotu eta hil egin zuten. Bertsio ofizialak Casillas ihes egiten saiatzen ari zela hil zutela adierazten du, baina oso litekeena da Guevararen aginduz fusilatua izana.<ref>{{erreferentzia|izena=Joaquín|abizena=Casillas Lumpuy|urtea=2004|izenburua=Galería de asesinos de Batista|argitaletxea=Librínsula, Cuba, Año 1, Nro.20|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
213. lerroa:
==== 1959ko lehen hilabeteak ====
[[Fitxategi:CheLaCoubreMarch.jpg|thumb|Castro, lehen ministra, Guevara eta beste gobernukide batzuk, Habanan, Kolon hilerrirako bidean omenaldi batera.]]
Boterea hartu ondoren, oposizioak gobernu berria osatu zuen urtarrilaren 5ean. Presidentea Manuel Urrutia izan zen, eta lehen ministro José Miró Cardona izendatu zuen, baina hainbat ministrok dimisioa eman ondoren, Fidel Castrok ordezkatu zuen otsailaren 16an. Komunismoaren aurkako gobernu moderatua eta nabarmena zen.
234 ⟶ 235 lerroa:
==== Barne polarizazioa eta Sobietar Batasunera hurbiltzea ====
Batista erori ondoren, gobernu berriaren aurkako ekintza militar eta terroristak antolatzen hasi ziren, baita Kuba inbaditzeko tropak prestatzen ere.<ref name=":11" /> 1959tik, [[Rafael Leónidas Trujillo]] diktadoreak [[Dominikar Errepublika]]<nowiki/>n ''“Karibeko Legio Antikomunista''” izeneko gerrilla bat babesten zuen, Kuba inbaditzeko planarekin.<ref>{{erreferentzia|izena=Raúl|abizena=Soroa|urtea=2006|izenburua=La resistencia armada contra el totalitarismo (I)|argitaletxea=Cuba verdad.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Estatu Batuetan, [[CIA]] sabotajeak antolatzen eta talde gerrillari antikastristen antolakuntza bultzatzen hasi zen, Batistaren funtzionario ohiak oinarri hartuta, eta Kubako Iraultzaren gero eta neurri erradikal eta prokomunistagoen aurkako kubatar erbesteratuen kopuru gero eta handiagoarekin.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1960|izenburua=Notes for the Study of the Ideology of the Cuban Revolution by Che Guevara|argitaletxea=Verde Olivo|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> ''Gizona eta sozialismoa Kuban'' idatzian, Guevarak dio “Pertsonak bere gizakiaren baldintza osoa lortzen du, bere burua derrigorrez saldu beharraren premia fisikoak behartuta, hori gabe ekoizten duenean.”<ref>{{erreferentzia|izena=Che|abizena=Guevara|urtea=2010|izenburua=Man and Socialism in Cuba|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Beauvoir Sartre - Che Guevara -1960 - Cuba.jpg|thumb|[[Simone de Beauvoir]], [[Jean-Paul Sartre|Jean Paul Sartre]] eta Guevara 1960an Kuban hizketan. Sartrek, geroago idatziko zuen "''Che gure garaiko gizakirik osoena''" zela.]]
1959ko irailean Guevara [[Industria]] Ministerioa antolatzeko izendatu zuten. Azaroan, espezialista gehienek uko egin ondoren erbestera ihes egin zutenez, [[Banku zentral|Banku]] Nazionaleko presidente hautatu zuten. Bitxia bada ere, bere [[kudeaketa]]<nowiki/>n jaulkitako billeteak soilik "Che" ezizenarekin sinatu zituen. 1960ko otsailean Plangintzako Batzar Nagusia (JUCEPLAN) sortu zen, Guevara izanik sustatzaile nagusia. [[Zentralismo|Zentralizatu]]<nowiki/>tako plangintza ezartzen zuen. Bere kargu ekonomikoetatik nazioko eta atzerriko enpresen eta ekonomiaren funtsezko sektoreen [[Nazionalizazio|nazionalizazioa]] bultzatu zuen. Guevarak industria astuna ere garatu nahi izan zuen industria siderurgikoaren bidez, azukrearekiko menpekotasuna hausteko.<ref name=":11" />
1960ko uztailean, Habanan egindako Latinoamerikako Gazteen Lehen Biltzarraren aurrean, Guevarak "gizon berriaren" kontzeptuari eutsi zion. [[Sozialismo|Sozialismoa]]<nowiki/>rekin batera garatuko zen giza mota berri bat bezala ulertzen zuen, non gizartearekiko [[elkartasun]]<nowiki/>aren eta konpromisoaren sentimendua, interes eta egoismo pertsonalari gailenduko zitzaion. Bere aldetik, larunbatero borondatezko lanean aritzen zen, fabriketako ekoizpen-lerroetan, [[azukre-kanabera]]<nowiki/>ren “zafran”, edo [[eraikuntza]]<nowiki/>n langile bezala. Eta jarrera hori sustatzen zuen gainerako [[funtzionario]]<nowiki/>en artean, baina ez zuten beti gogo onez jaso bere eredu izateko proposamena.<ref name=":11" />
Guevara funtzio publikoan austeritate zorrotzagatik nabarmendu zen, eta berarentzat zein bere familiarentzat [[pribilegio]] faltagatik. Adibidez, Banku Nazionaleko presidente izendatua izan zenean, karguagatik zegozkion 2000 pesoei uko egin zien, komandante soldata soilik mantenduz, 250 pesokoa zena. 1959an [[guraso]]<nowiki/>ek Kuban bisitatu zutenean, berak auto bat jarri zien eskura, baina gasolina ordaindu behar zutela jakinarazi zien. Bere emazteak ez zion nazioarteko bidaietara laguntzen, eta agindupeko militarrei kabaretetara, prostituzio-etxeetara eta misioaren beharrei zorrotz men egiten ez zien edozein festetara joatea debekatzen zien.
[[Fitxategi:CheinMoscow.jpg|thumb|Guevara Moskuko Plaza Gorrian barrena, 1964ko azaroan. ]]
1960ko azaroan, Guevarak bi hilabeteko bidaia hasi zuen herrialde komunistetan zehar: [[Txekoslovakia]], [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuna]], [[Txinako Herri Errepublika|Txina]], [[Korea]] eta [[Alemaniako Errepublika Demokratikoa|Alemania]] Demokratikoa. Sobietar Batasunean, Nikita Jrushchov lehen ministroarekin batera, Errusiako Iraultzaren urteurrena ospatzeko desfilean tribuna nagusia partekatzera gonbidatu zuten, ohiz kanpoko gertaera zena. Sobietar Batasunak Kuban zuen enbaxadoreak honela gogoratzen du: "Oso pertsonaia antolatua zen; zentzu horretan ez zuen latinoamerikarrik ezer, [[Alemaniar|alemaniarra]] zen. Garaiz iristekoa, zehatza, harrigarria zen Latinoamerika ezagutu duten guztientzat."<ref name=":11" />
Bidaia oso arrakastatsua izan zen, eta Sobietar Batasunak zein Txinak Kubako zafra gehiena erosteko konpromisoa hartu zuten. Txinan [[Mao Zedong]] ezagutu zuen. Alemania Demokratikoan [[Tamara Bunke]] argentinar-alemaniarra ezagutuko zuen, handik gutxira Kubara joango zena eta aurrerago Boliviako Guevararen gerrilla osatuko zuena, ''Tania'' izenarekin. Baina, gauza guztien gainetik, bidaiaren emaitza nagusia Kuba eta Sobietar Batasunaren arteko aliantza sendotzea izan zen. <ref>{{erreferentzia|izena=Ernesto|abizena=Guevara|urtea=2009|izenburua=Che: The Diaries of Ernesto Che Guevara|argitaletxea=Ocean Press|orrialdea=p. 169|orrialdeak=|ISBN=1-920888-93-4|hizkuntza=En}}</ref>
Estatu Batuetako Estatu Departamentuaren inteligentzia txosten batek honela ebaluatu zuen Guevararen bidaiaren emaitza: “Bisitak amaitu zirenean, Kubak finantza-akordio komertzialak zituen, kultura-loturez gain, blokeko herrialde guztiekin; harreman diplomatikoak guztiekin Ekialdeko Alemaniarekin izan ezik, eta laguntza [[zientifiko]] eta teknikoko akordioak guztiekin, Albaniarekin salbu.<ref name=":11" />
==== Konfrontazioa Estatu Batuekin ====
248 ⟶ 259 lerroa:
=== Kongo ===
1964ko amaieran, Guevarak gobernua uztea erabaki zuen, Kubako gerrillariak beste herrialde batzuetara bidaltzeko, martxan zeuden mugimendu iraultzaileak babestu asmoz. [[Afrika]], eta bereziki [[Kongoko Errepublika Demokratikoa]], non 1961ean [[Patrice Lumumba]] CIAren parte-hartzearekin eraila izan ondoren gerrilla talde bat borrokan ari zelako, esku hartzeko zergati egokia iruditu zitzaion. Kongoko Errepublika Demokratikoa, Afrikaren erdialdean kokatua eta bederatzi herrialderekin mugak zituena, Guevarari "gune" erraldoi bat bezala agertzen zitzaion, bertatik iraultza [[kontinente]] osora irradiatu ahal izango zelako.
[[Fitxategi:Congo y sus vecinos - Wind 1-3 (che).png|ezkerrera|thumb|Kongoko Errepublika Demokratikoan, Che Guevararen gerrilla zegoen eremua.]]
1965aren hasieran, Castrori eskutitz ospetsu bat idatzi zion, bere kargu guztiei eta Kubako nazionalitateari uko eginez eta "gudu zelai berrietara" abiatuko zela iragarriz. Bertan sinaduran agertzen da "''Beti garaipena lortu arte''" esaldia, ordutik oso zabalduta dagoena. Gutuna, urrian Castrok telebistaz eman zen Kubako Alderdi Komunistaren Lehen Kongresuan irakurri zuen, oihartzun handia sortuz, Kuba barnean zein kanpoan. Ordurako, Guevara bizitza publikotik desagertua zen, non zegoen ezezaguna izanik.
[[Aljeria]]<nowiki/>n, 1965eko otsailean, Guevarak nazioarteko agertokian bere azken agerraldi publikoa egin zuen, hitzaldi bat emanaz afro-asiar elkartasunari buruzko mintegi ekonomiko baten.<ref>{{erreferentzia|izena=Rolando E, Nelson P|abizena=Bonachea, Valdés|urtea=1969|izenburua=Guevara, Ernesto "Che"|argitaletxea=Che: Selected Works of Ernesto Guevara, Cambridge, Massachusetts: MIT Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-262-52016-8|hizkuntza=En}}</ref> Herrialde sozialisten betebehar morala zehaztu zuen, mendebaldeko herrialde ustiatzaileei isileko konplizitatea leporatuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Che|abizena=Guevara|urtea=2018|izenburua="Che Guevara At the Afro-Asian Conference in Algeria"|argitaletxea=marxists.org|orrialdea=|orrialdeak=pp. 352-59|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Apirilaren 19an [[Tanzania]]<nowiki/>ko [[Dar es Salaam]] hirira iritsi zen, garai hartan [[Julius Nyerere]] buruzagi anti-kolonialista buru zelarik, bertatik Kubako kongoar matxinoen babesa antolatzeko asmoz. Kubak Kongoko Askapenerako Batzorde Nazionalaren (CNL) borroka babestea erabaki zuen. Guevarak, bigarren mailako buruzagi militar bat zen Laurent-Désiré Kabilarekin harreman zuzena izan zuen. Baina borrokatzera aurkeztu zen Kongoko matxinoen [[buruzagi]]<nowiki/>ei aldez aurretik abisatu gabe. Beste alde batetik, bere gerrillariekin borroka eremuan kokatuko zen, bertako buruzagi militarrak gerraren frontera ia joaten ez ziren bitartean, denbora gehiena Dar es Salaamen ematen baitzuten.<ref name=":11" />
Suajili hizkuntza eta ohituren ezagutza faltak, talde iraultzaileen barne eta kanpo frakzio ugariek, tropen diziplina ezak, eta azkenik Tanzaniarrek laguntza eteteak, porrotak ekarri zituzten bata bestearen atzetik.<ref>{{erreferentzia|izena=Mark|abizena=Doyle|urtea=2005|izenburua=DR Congo's Rebel-Turned-Brain Surgeon|argitaletxea=BBC World Affairs|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Honela, Guevara, 120 kubatarren buru zenak, horien artean bere zirkulu estuko batzuk, larrialdiko erretiratzea agintzera behartua izan zen, Kongo Askatzeko Armada gerrilla taldeak borroka uztea erabaki zuenean. Gobernuaren alde zeuden [[mertzenario]] zurien tropek "eremu askatuaren" zatirik handiena okupatua zuten, eta kanpamendua hartu ondoren kubatarrak atxilotzera zihoazen.<ref>{{erreferentzia|izena=Jean-Luc|abizena=Chavanieux|urtea=1999|izenburua=«Le Che au Congo en 1965»|argitaletxea=Sitio web Rwanda|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Fr}}</ref>
Bederatzi hilabete iraun zuen kanpainan zehar, sei gerrillari kubatar hil ziren, eta Guevara 1965eko azaroaren 20an erretiratu zen, lotsagarritzat jo zuen egoera batean.<ref name=":12" /> Kubak Kongoko matxinadan parte hartzea zorigaiztoko esperientzia izan zen. Guevarak honako hau adierazi zuen egunkari pertsonalean: "Porrot baten istorioa da hau. Ez zen handitasun-ezaugarri bakar bat ere izan erretiratze horretan."<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1999|izenburua=«Cuba lanza nuevo diario del Che en el Congo»|argitaletxea=Reuters. Wayback Machine.|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
Guevarak Kongo utzi eta hiru egunera, [[Joseph Mobutu]]<nowiki/>k boterea hartu zuen estatu kolpe baten bidez, hogeita hamar urte iraungo zuen diktadura bat ezarriz. Bestalde 1996an, [[Laurent-Désiré Kabila]]<nowiki/>k, Guevarak aholkatuko zuen Kongoko gerrillariak, matxinada armatu bat zuzendu zuen, Mobutu boteretik kentzera eramango zuena.
=== 4.2- Afrika eta Bolivia artean ===
[[Fitxategi:Che-airport-14mar65.jpg|thumb|Che Guevara aireportuan hartu zuten 1965ean Fidel Castrok, Aleida March emazteak, Carlos Rodriguezek eta Dorticos presidenteak. Argazkian agertu ez arren, Raul Castro eta bere alaba zaharrena, Hilda, ere bertan zeuden.]]
Kongotik erretiratu ondoren, Guevara aste batzuetan ezkutatu egin zen Tanzaniako Kubako enbaxadan. Bertan, porrot egin zuen esperientziari buruzko bere memoria idazteko aprobetxatu zuen, 1999an argitaratuko zena honako izenburuarekin: “''Gerra iraultzailearen pasarteak: Kongo''.”
Ondoren [[Praga]]<nowiki/>ra joan zen, eta bost hilabetez egon zen Kubako zerbitzu sekretuaren segurtasun-etxe batean.<ref>{{erreferentzia|izena=Abel|abizena=Posse|urtea=2006|izenburua=Los cuadernos de Praga|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Bere bizitzako garai ez hain ezagunetako bat izan zen, eta Bolivian gerrilla ekintza hastera eramango zuten bere hurrengo urratsak aztertu zituen. Hainbat aukera aztertu ondoren, Guevarak, Castroren laguntzarekin, Bolivian foku gerrillari bat ezartzea erabaki zuen. Hego Amerikaren bihotzean egonik, [[Argentina]], [[Txile]], [[Peru]], [[Brasil]] eta [[Paraguai]]<nowiki/>rekin muga eginez, gerrilla gerra azpi-kontinente osora, batez ere bere jaioterrira, erraz zabaltzeko aukera ematen zuen herrialdea zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Orlando|abizena=Borrego|urtea=2001|izenburua=Che, el camino del fuego|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
1966ko uztailaren 21ean, Guevara isilpean itzuli zen Kubara. Bertan Fidel Castrorekin, bere emaztearekin, Orlando Borregorekin, eta Boliviara lagunduko zion gerrillari taldearekin bildu zen. Azaroaren 2an, bere nortasunaren berri eman gabe, azken aldiz ikusi zituen bere seme-alabak, Hildita zaharrena izan ezik, ezagutu ahal izango zuelako.
Handik gutxira, 1966ko iraila eta urria bitartean, Guevara Argentinako presidente ohi [[Peronismo|Peron]]<nowiki/>ekin bildu zen berriro Madrilen, Bolivian zuen gerrilla proiektuari peronismoaren [[Babes (argipena)|babesa]] eskatzeko. Peronek konpromisoa hartu zuen Guevarari lagundu nahi zioten peronistei ez eragozteko, baina ez zuen onartu mugimendu peronista Boliviako gerrilla ekintza baten sartzea. Hala ere, peronismoaren babesa izango zuen Guevararen gerrillak bere ekintza Argentinako lurraldera eramango zuenean.<ref>{{erreferentzia|izena=Pacho|abizena=O´Donnell|urtea=2017|izenburua=«Los dos encuentros del Che con Perón en Puerta de Hierro».|argitaletxea=Página 12|orrialdea=p. 12|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
=== Bolivia ===
[[Fitxategi:Bolivia - Zona en que combatió Che Guevara.png|ezkerrera|thumb|Boliviako mapa. Laukiak gerrillaren jardueraren eremua adierazten du, 1966-67an.]]
1966an [[Bolivia]] René Barrientos jeneralak gidatzen zuen diktadura militarrak zuzentzen zuen. [[Víctor Paz Estenssoro|Víctor Paz Estensoro]] presidentea bota, eta MNR- Mugimendu Nazionalista Iraultzaileak bultzatutako ekimenari amaiera eman zion. Urte horretako abenduan, Guevararen kokapena ez zen oraindik publikoki ezagutzen. Nahiz eta [[Mozambike]]<nowiki/>ko independentzia mugimenduko ordezkariek, [[FRELIMO]]<nowiki/>k, jakinarazi zuten Guevararekin 1966ko amaieran [[Dar es Salaam]]<nowiki/>en elkartu zirela, eta beraien proiektu iraultzailean laguntzeko eskaintza jaso arren, baztertu egin ziotela azkenean.<ref>{{erreferentzia|izena=James H|abizena=Mittleman|urtea=1981|izenburua=Underdevelopment and the Transition to Socialism – Mozambique and Tanzania|argitaletxea=New York: Academic Press|orrialdea=p, 38|orrialdeak=|ISBN=0-12-500660-8|hizkuntza=En}}</ref> 1967ko Langileen Nazioarteko Egunaren harira egindako agerraldian [[Habana]]<nowiki/>n, indar armatuen ministro Juan Almeidak jakinarazi zuen Guevara "iraultza zerbitzatzen ari zela nonbait [[Latinoamerika]]<nowiki/>n."
[[Fitxategi:TamaraBunke1.jpg|thumb|1964an Tamara Bunke "Tania", Boliviara abiatu aurretik Che Guevararekin gerrillari bezala elkartzera.]]
Boliviara joan baino lehen, Guevarak itxura aldatu zuen bizarra eta ilearen zati handi bat moztuz. Era berean, gris kolorez tindatu zuen, Che Guevara bezala ezagutezina bilakatuz.<ref name=":9">{{erreferentzia|izena=Sid, Ernie|abizena=Jacobson, Colón|urtea=2009|izenburua=Che: A Graphic Biography|argitaletxea=Hill and Wang|orrialdea=p. 98|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1966ko azaroaren 3an, Guevara ezkutuan La Pazera iritsi zen Montevideotik hegaldi baten, Adolfo Mena González izen faltsuaren pean, Ameriketako Estatuen Erakunderako lan egiten zuen Uruguaiko adin ertaineko enpresaburu gisa. Argentinan jaiotako Tamara Bunke "Tania" La Paz hiriburuan zegoen Guevararen lehen agente bezala.<ref name=":9" />
265 ⟶ 298 lerroa:
Martxoaren 23an hasi ziren borroka armatuak. ELNk unitate militar bati eraso egin zion, eta zazpi soldadu hil zituen batailan. Handik gutxira, kanpalekutik ihes egin beharrean aurkitu ziren, Boliviako armada setiatzen hasi zelako. Apirilaren 3an, Guevarak bere indarrak bi taldetan banatu zituen, Juan Acuña bigarren zutabearen agintean jarriz. Bi taldeak galdu egin ziren elkarrengandik, eta ez ziren berriro elkartuko.
[[Fitxategi:Cheguevaracongo.jpg|thumb|Zenith Trans-Oceanic irrati hargailu bat entzuten. Ezkerretik eserita, Rogelio Oliva, José María Martínez Tamayo eta Guevara. Haien atzean Roberto Sánchez.]]
Ondorengo borroketan, hainbat gerrillari hil ziren eta horien artean Eliseo Reyes, [[Sierra Maestra]]<nowiki/>tik bidelagun izan zuena. Apirilaren 20an ELNk kolpe latza jasan zuen, laguntza sareko bi kide, [[Régis Debray]] eta Ciro Bustos, armadak atxilotu zituenean eremua uzten saiatzen ziren unean. Torturatu egin zituzten, eta funtsezko informazioa ematen amaitu zuten. Torturapean zeuden Debray eta Bustosen jarduerak, zein laguntza logistikoa eskaini behar zien Mario Monje Boliviako Alderdi Komunistako idazkari orokorraren moteltasunak, oso eztabaidatuak izan ziren.<ref name=":0" />
284 ⟶ 317 lerroa:
Gau hartan Ernesto Guevarak bere egunkari pertsonalean azken sarrera egin zuen:<ref>{{erreferentzia|izena=Ernesto|abizena=Guevara,|urtea=2009|izenburua=Che: The Diaries of Ernesto Che Guevara|argitaletxea=Ocean Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=1-920888-93-4|hizkuntza=En}}</ref>
[[Fitxategi:Che Guevara - Diario de Bolivia - 7NOV1967.JPG|thumb|Boliviako Guevararen egunkaria. 1966ko azaroaren 7ko oharra. (Che Guevara Museoa, Alta Gracia, [[Córdoba (Argentina)|Cordoba]], Argentina).]]
''"URRIA 7. Gure gerrillaren inaugurazioaren 11. hilabetea arazorik gabe amaitu ziren, bukolikoki. Harik eta arratsaldeko 12:30etan emakume zahar bat, ahuntzak bazkatzen kanpatu genuen arroilan sartu zen eta atxilotu beharrean aurkitu ginen. Emakumeak ez du soldaduei buruzko albiste fidagarririk eman, guztiari ez dakiela erantzunez, aspaldian delako hara joan. Soilik errepideei buruzko informazioa eman zuen. Atsoaren datuen emaitzetatik, badirudi Higuerasetik legoa batera gaudela, eta Jagüeytik beste batera, eta Pucarátik bira gutxi gora behera. Arratsaldeko 17:30etan, Inti, Aniceto eta Pablito, alaba bat ohean eta nano erdi bat atsoaren etxera joan ziren. 50 peso eman zizkioten hitzik ez esateko aginduta, baina itxaropen gutxirekin beteko zuela agindu arren.”''
298 ⟶ 331 lerroa:
=== Heriotza ===
[[Fitxategi:Che Guevara school.jpg|thumb|La Higuerako eskola. Bertan preso egon ondoren hil zuten Che Guevara.]]
Txuroko sakaneko borrokan, Guevara ezker hankan tirokatu ondoren preso eraman zuten Simeon Cuba Sanabriarekin batera La Higuera herrira, bertako eskolako ikasgela desberdinetan giltzapetuz. Eskolan sartu zituzten, baita, hildako gerrillarien gorpuak, eta militarrek konfiskatutako ondasunen artean Guevarak Bolivian gordetzen zuen egunkari pertsonala zegoen.<ref name=":3" />
Urriaren 9ko goizean, [[Bolivia]]<nowiki/>ko gobernuak jakinarazi zuen Ernesto Guevara hil egin zela bezperako borrokan. Aldi berean, Joaquín Zenteno koronela eta [[CIA]]<nowiki/>ko Félix Rodríguez Mendigutia agentea iritsi ziren. Eguerdi ostean, Barrientos presidenteak Che Guevara exekutatzeko agindua eman zuen. Erabakian [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batu]]<nowiki/>ek izan zuten babes mailari buruzko zalantzak eta bertsio kontraesankorrak daude,<ref>{{erreferentzia|izena=Vicenzo, Mario|abizena=Vasile, Cereghino|urtea=2007|izenburua=Che Guevara. Top Secret|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> baina egia da Félix Rodríguezek egindako txosten sekretuan grabatu zen moduan, CIA tokian bertan zegoela.<ref>{{erreferentzia|izena=Vicenzo, Mario|abizena=Vasile, Cereghino|urtea=2007|izenburua=Che Guevara. Top Secret|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hain zuzen, Rodríguez agentea izan zen Guevara fusilatzeko agindua jaso zuena, eta Boliviako ofizialei helarazi ziena. Halaber, bera izan zen Che Guevarari fusilatua izango zela esan ziona.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1975|izenburua=Declaración de XXXX sobre su misión en Bolivia en 1967 y su rol en la captura de Ernesto Che Guevara de la Serna (en inglés|argitaletxea=CIA, Documento desclasificado en 1993, George Washington University|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Fusilamendu aurretik, CIAko agente ezkutua zen Félix Rodríguezek galdekatu eta ikasgelatik atera zuen, hainbat argazki egiteko, bizirik agertzen ziren azkenak. Claudio Gatti kazetariak egindako elkarrizketa baten, Rodriguezek berak horrela kontatzen du une hori:
"Gelatik irten nintzenean, kanpoa soldaduz beteta ikusi nuen. Teran sarjentua zegoen agintean eta berari zuzendu nintzaion, esanaz: "Sarjentu, zure Gobernuaren aginduak daude atxilotua eliminatzeko". Eskua kokotsaren parean jarri nuen: "Ez bota hemendik gora, hemendik behera tirokatu, gizon hau borrokan hil dela uste baita". "Bai nire kapitaina, bai nire kapitaina", esan zuen. Boliviako arratsaldeko ordu bata inguru zen. Handik egunkariari argazkiak atera nizkion leku atzeratura joan nintzen, eta ordu bata eta hamarretan gutxi gorabehera, tiro-segida txiki bat entzun nuen."<ref>{{erreferentzia|izena=Jay|abizena=Martínez|urtea=2005|izenburua=«Entrevista a Félix Rodríguez»|argitaletxea=El Veraz|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Lehentxeago, Simeon Cubak eta Juan Pablo Changek zorte bera izan zuten.
1977an ''Paris Match'' aldizkariak Mario Teran elkarrizketatu zuen, eta honela kontatu zituen Gebararen azken uneak: “40 minutuz zalantzan egon nintzen, agindua bete baino lehen. Perez koronelarengana joan nintzen, bertan behera utziko zuelakoan. Baina koronela sutan jarri zen. Beraz, alde egin nuen. Hori izan zen nire bizitzako unerik txarrena. Iritsi nintzenean, Guevara banku batean eserita zegoen. Ni ikustean zera esan zidan: "Zu ni hiltzera etorri zara". Ni kikilduta nengoen, eta burua makurtu nuen erantzunik eman gabe. Orduan galdetu zidan: "Zer esan dute besteek?". Ez zutela ezer esan erantzun nion, eta berak orduan: "Kementsuak ziren!". Ni ez nintzen tiro egitera ausartu. Guevara handi ikusi nuen, oso handi, itzela. Begiak distiratsu zituen. Gainera zetorrela sentitzen nuen, eta tinko begiratu zidanean, [[zorabio]] bat eman zidan. Uste nuen mugimendu azkar batekin Guevarak arma kendu ahal izango zidala. "Zaude lasai - esan zidan - eta apuntatu ondo! Gizon bat hiltzera zoaz!" Orduan urrats bat atzera egin nuen, atearen parera, begiak itxi eta lehen tiro-segida bota nuen. Guevara, hankak hautsita, lurrera erorita bihurrikatuz, odol asko galtzen hasi zen. Nik adorea berreskuratu eta bigarren tiro-segida bota nuen, eta besoan, sorbaldan eta bihotzean harrapatu nuen. Jadanik hilda zegoen.”<ref>{{erreferentzia|izena=Víctor|abizena=Montoya|urtea=2009|izenburua=Pasajes y personajes de la guerrilla de Ñancahuazú|argitaletxea=Almiar. Margen cero|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
Bitxia bada ere, sendagile kubatarrak izango ziren 2007an Terani bista itzuliko ziotenak, [[Evo Morales]]<nowiki/>en Boliviako gobernuarekiko elkartasun kanpainetako baten. Albistea ''Granma'' egunkari ofizialak eman zuen, Guevararen heriotzaren urteurrenean: "Mario Teran bere krimenarekin amets bat eta ideia bat suntsitzen saiatu zen. Chek beste borroka bat irabazi du. Eta kanpainan jarraitzen du." Teranen semeak [[Santa Cruz de la Sierra (Bolivia)|Santa Cruz de la Sierra]] hiriko egunkariari mediku kubatarrei egindako lanagatik eskerrak emateko ohar bat argitaratzeko eskatu zion.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2007|izenburua=Médicos cubanos escatan vista del que mató al Che|argitaletxea=El Nuevo Diario. Managua|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>[[Fitxategi:CheExec19.jpg|thumb|Che Guevararen gorpua Vallegranden.]]
=== Gorpua ===
309 ⟶ 348 lerroa:
=== Gorpuaren bilaketa eta aurkipena ===
Heriotzaren urtetik aurrera, Kubako gobernuak Guevararen eta haren laguntzaileen aztarnak aurkitzera zuzendutako [[ikerketa]] hasi zuen, emaitzarik lortu gabe. 1995. urtean Kubako Medikuntza Juridikoaren Institutuko zuzendaria zen Jorge González Pérez doktoreak Boliviara bidaiatu zuen, 1997an topatuko ziren gorpuzkien bilaketa prozesua hastera.<ref name=":14">{{erreferentzia|izena=Orlando, Freddy|abizena=Oramas León, Pérez Cabrera|urtea=2007|izenburua=«Revelador testimonio acerca de la búsqueda de los restos del Che.»|argitaletxea=Diario Granma, La Habana, Cuba: Prensa Cubana|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
[[Fitxategi:Che Guevara statue.jpg|thumb|La Higuerako oroitarria, 1967ko urriaren 9an Che Guevara exekutatu zuten tokian.]]
1997ko ekainaren 28an, Mario Vargas Salinas jeneral erretiratuaren adierazpenei eta nazioarteko presioei esker, Boliviako gobernua ikerketak hasteko baimena ematera eraman zuten. Kubako zientzialari talde batek zazpi gorpu aurkitu zituen Valle Granden, hobi komun bakar batean ezkutuan lurperatuta, eta haien artean identifikatu zituzten, Argentinako Auzitegiko Antropologiako Taldearen laguntzarekin, Guevara eta beste sei gerrillari.<ref name=":14" />
1997ko uztailaren 12an, gorpuzkiak Kubara eraman zituzten, eta han jendetza batek jaso zituen, Santa Klarako Ernesto Guevararen Memorialean lurperatuak izateko. Gaur egun, bere espedizioan lagundu zioten gerrillari gehienen gorpuzkiak bertan daude.<ref name=":14" />
=== Ikerlarien ondorioak ===
| |||