Lintxamendu: berrikuspenen arteko aldeak

[[FileFitxategi:Lynching of Redmond, Roberson and Addison.jpg|thumb|upright|Hiru gizon lintxatuak, Georgia 1892.]]

'''Lintxamendua''' taldean egindako hilketa estra-judiziala da. Ustezko gaizkile bat zigortzeko aitzikiaz eta asmoz egin izan arren, talde jakin bat beldurrarazteko intentzioa ere argia izaten da. Taldearen kontrol sozialaren muturreko forma izan daiteke, eta askotan ikuskizun publikoa (urkatzea erabiltzen da horretarako) intimidazioa areagotzeko.

Historiako gizarte guztietan aurki daitezke lintxamenduaren bezalako talde bortizkerien adibideak. Terminoa lotu izan da batez ere [[Ameriketako Estatu Batuak|Ameriketako Estatu Batuetako]] [[Hegoaldeko Estatu Batuak|Hegoaldean]] [[Afro-amerikar|Afro-amerikarrek]]rek pairatutako injustizia jarraituarekin. [[Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibila|Sezesio gerra]] amaitzean areagotu ziren han, eta XX. mendera arte jarraitu zuten.

21. mendean ere ohikoak dira gaur egungo gizarte askotan, bereziki delitu tasa handia duten herrialdeetan, esaterako, [[Brasil|Brasilen]]en, [[Guatemala|Guatemalan]]n eta [[Hegoafrika|Hegoafrikan]]n .

Ingelesez ''Lynching'' edo ''Lynch Law'' (Lynch legea, edo Lynchen legea) erabiltzen da, eta [[Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerra|Ameriketako Independentzia Gerrako]] garaiarekin lotzen da. Charles eta William Lynch anaiak bizi izan ziren [[Virginia|Virginian]]n, 1780ko hamarkadan; eta haiekin lotzen da "Lynch-en legea". Bada gutun bat Charles Lynchena espreski aipatzen duena "Lynchen legea" eman ziela britianiar loialista batzuei "beltzekin tratatzeagatik". Ez dago frogarik, ordea, heriotza zigorrik aplikatu zutenik gizon horiek<ref>{{Erreferentzia|izenburua=World Wide Words: Lynch|hizkuntza=en-gb|url=http://www.worldwidewords.org/qa/qa-lyn1.htm|aldizkaria=World Wide Words|sartze-data=2020-05-31}}</ref>.

Euskaltzaindiaren hiztegian lintxatu aditza eta lintxamendu izena jasoak daude<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Euskaltzaindiaren Hiztegia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?sarrera=lintxamendu&option=com_hiztegianbilatu&view=frontpage&Itemid=410&lang=eu&bila=bai|aldizkaria=www.euskaltzaindia.eus|sartze-data=2020-05-31}}</ref>.

[[FileFitxategi:Duluth-lynching-postcard.jpg|thumb|[[Postal]] bihurtutako lintxamendua, [[Duluth]], 1920.]]

Estatu Batuetako lehenengo lintxamenduak komunak izan ziren [[Hegoaldea (Ameriketako Estatu Batuak)|Hegoaldean]] 1830, 1840 eta 1850eko hamarkadetan, biktima gehienak gizon zuriak zirenean. [[Afro-amerikar|Beltzen]] lintxamenduak ugaritu egin ziren [[Gerra Zibil Amerikarra|Gerra Zibil Amerikarraren]]ren ondorengo [[Ameriketako Estatu Batuen Berreraikuntza|Berreraikuntza]] izenekoa; gutxitu egin ziren 1930eko hamarkadan. Lintxamendu gehienak gizon afroamerikarrenak ziren Estatu Batuetako hegoaldean, baina emakumeak eta ez-beltzak ere lintxatuak izan ziren, ez beti hegoaldean.

Lintxamenduaren biktima gehienei hilketa edo hilketa-saiakera leporatzen zitzaien. Bortxaketa edo bortxaketa-saiakera izaten zen zen bigarren akusaziorik ohikoena; akusazio horiek aitzakiak izaten ziren maiz [[Ida B. Wells]] aktibistak 19. mendean jadanik akusatu zuen bezala. Bazterketa legeak hausten zituztenak edo zuriekiko lehia ekonomikoan aritzen zirenak ziren biktimak sarri.

[[Tuskegee Institute]] delakoaren arabera, 4.743 pertsona sartu ziren Estatu Batuetan 1882 eta 1968 artean, 3.446 afroamerikar eta 1.297 zuri barne. Gerra Zibilaren ondorengo aldiko lintxamenduen %73 baino gehiago Hegoaldeko estatuetan gertatu ziren. [[Equal Justice Initiative]] erakundearen arabera, 4.084 afroamerikar lintxatu zituzten Hegoaldean 1877 eta 1950 artean<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Lynching in America: Confronting the Legacy of Racial Terror|hizkuntza=en|url=https://lynchinginamerica.eji.org/report/|aldizkaria=Lynching in America: Confronting the Legacy of Racial Terror|sartze-data=2020-05-31}}</ref>. ''Per capita'' oinarri baten gainean, lintxamenduak ere ohikoak ziren [[Kalifornia|Kalifornian]]n eta [[Mendebaldea (Ameriketako Estatu Batuak)|Mendebaldean]], bereziki biktima [[Latino (Ameriketako Estatu Batuak)|latinoekin]], nahiz eta nazio osoaren %10 baino gutxiago izan. [[Amerikar natibo|Amerikar natiboak]]ak, [[Asiarasiar amerikar|asiar amerikarrak]]rak eta [[Italiar amerikar|italiarrak]] ere maiz lintxatu zituzten.

[[FileFitxategi:FBI Poster of Missing Civil Rights Workers.jpg|thumb|1964ko Mississippiko hiru ekintzaile lintxatuak.]]

Hala ere, 20. mendean arrena, lintxamenduak jariakorragoak bihurtu ziren, eta pertsona-talde txikiagoek gidatu zituzten. 1950eko hamarkadarako, [[Afro-amerikarren eskubide zibilen aldeko mugimendua (1955-1968)|Eskubide Zibilen Mugimenduak]] bultzada hartu zuen. [[Emmett Till]], [[Chicago|Chicagoko]]ko 14 urteko mutikoa, izan zen garaiko lintxamendu entzutetsuenaren biktima (1955).

[[FileFitxategi:2020-05-29 GeorgeFloyd-BlackLivesMatter-Protest-in-Oakland-California 103 (49951602428).jpg|thumb|"Ez gaitzazue hil": [[Black Lives Matter]] garaiko protesta bat, [[George Floyden hilketa]]gatik protestan, 2020an.]]

21. mendean, afro-amerikarren kontrako indarkeria eta jazarpen adibideek agerikoak izaten jarraitzen dute: ez lintxamenduen forma estra-judizialekin, baina bai [[Poliziaren gehiegikeria|poliziaren]] indarkeriaren bidez. [[Black Lives Matter]] mugimenduko aktibista batzuek salatu izan dute "lintxamendu legalak" direla beltzen kontra poliziak egiten dituenak<ref>{{Erreferentzia|izenburua="They lynched my baby."|hizkuntza=en|url=https://www.nbcnews.com/news/nbcblk/ferguson-activist-believes-son-was-lynched-police-investigating-suicide-n929961|aldizkaria=NBC News|sartze-data=2020-05-31}}</ref>.

2018ko apirilean, [[Montgomery (Alabama)|Montgomery]] hirian (Alabama), Justizia eta Bakearen Aldeko Memorial Nazionala ireki zen (''[[The National Memorial for Peace and Justice]]''), lintxamenduen [[Oroimen historiko|memoria historikoa]] gordetzeko zentroa<ref>{{Erreferentzia|izena=Brad|abizena=Harper|izenburua=One year later, EJI plans new sites after launching memorial to lynching victims|hizkuntza=en|url=https://www.montgomeryadvertiser.com/story/news/2019/04/26/eji-plans-new-sites-year-after-launching-memorial-lynching-victims/3542053002/|aldizkaria=The Montgomery Advertiser|sartze-data=2020-05-31}}</ref>.

* [https://museumandmemorial.eji.org/memoria The National Memorial for Peace and Justice], AEBetako lintxamenduen oroimen zentroa.