Industria Iraultza: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
20. lerroa:
;Ehunak:Lurrun edo ur bidezko [[kotoi]]aren irun mekanizatuak langile baten ekoizpena handitu zuen 500 inguruko faktorean. Ehungailu mekanikoak langile baten ekoizpena handitu zuen 40tik gorako faktorean<ref>{{Erreferentzia|izena=Robert U.|abizena=Ayres|izenburua=Technological transformations and long waves. Part II|orrialdeak=111–137|data=1990-04|url=http://dx.doi.org/10.1016/0040-1625(90)90065-4|aldizkaria=Technological Forecasting and Social Change|alea=2|zenbakia=37|issn=0040-1625|doi=10.1016/0040-1625(90)90065-4|sartze-data=2020-09-01}}</ref>. Kotoia garbitzeko makinak kotoiaren hazia deuseztatzearen produktibitatea handitu zuen, 50eko faktore batean<ref>{{Erreferentzia|abizena=Roe, Joseph Wickham, 1871-|izenburua=English & American tool builders : the men who created machine tools|argitaletxea=Lindsay Publications|data=1987|url=https://www.worldcat.org/oclc/20559107|isbn=0-917914-73-2|pmc=20559107|sartze-data=2020-09-01}}</ref>. Halaber, produktibitate-igoera handiak gertatu ziren [[artile]]aren eta [[liho]]aren irun eta ehunean, baina ez ziren kotoiaren kasuan bezain handiak izan<ref>{{Erreferentzia|abizena=Landes, David S.|izenburua=The unbound Prometheus: technological change and industrial development in Western Europe from 1750 to the present|argitaletxea=Cambridge U.P|data=1969|url=https://www.worldcat.org/oclc/10414|isbn=0-521-07200-X|pmc=10414|sartze-data=2020-09-01}}</ref>.
;Lurrunaren potentzia: [[Lurrun-makina|Lurrun-makinen]] eraginkortasuna handitu egin zen eta erregaiaren bostetik hamarrenera bitartean erabili zuten. Lurrun-makina egonkorrak [[Errotazio|errotazio-mugimendura]] egokitzeak industria-erabilerarako egokiak egin zituen: presio handiko motorrak potentzia/pisu erlazio handia zuen, eta horrek garraiorako egokia egiten zuen<ref>{{Erreferentzia|izena=Alun C.|abizena=Davies|izenburua=A History of Industrial Power in the United States, 1780-1930: Volume Two: Steam Power.|orrialdeak=163|abizena2=Hunter|izena2=Louis C.|data=1988-02|url=http://dx.doi.org/10.2307/2597357|aldizkaria=The Economic History Review|alea=1|zenbakia=41|issn=0013-0117|doi=10.2307/2597357|sartze-data=2020-09-01}}</ref>. Lurrunaren potentziak hedapen azkarra izan zuen 1800etik aurrera.
;Burdinaren fabrikazioak: [[Koke]]a [[Egur ikatz|landare-ikatzarekin]] ordezkatzeak neurri handi batean murriztu egin zuen [[arrabio]]a eta [[burdin]]a forjatua ekoizteko erregaiaren kostua: kokea erabiltzeak labe handiagoak eraikitzea ere ahalbidetu zuen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Landes, David S.|izenburua=The unbound Prometheus: technological change and industrial development in Western Europe from 1750 to the present|argitaletxea=Cambridge U.P|data=1969|url=https://www.worldcat.org/oclc/10414|isbn=0-521-07200-X|pmc=10414|sartze-data=2020-09-01}}</ref><ref>{{Erreferentzia|abizena=Rosen, William, 1955-2016.|izenburua=The most powerful idea in the world : a story of steam, industry, and invention|url=https://www.worldcat.org/oclc/748290714|edizioa=University of Chicago Press edition|isbn=978-0-226-72634-2|pmc=748290714|sartze-data=2020-09-01}}</ref>, eta horrek eskala-ekonomiak sortzea ekarri zuen. Lurrun-makina 1750eko hamarkadaren erdialdean hasi zen erabiltzen ura ponpatzeko eta airea propultsatzeko; horri esker, burdinaren ekoizpena asko handitu zen, uraren indarraren muga gainditu baitzen<ref>{{Erreferentzia|abizena=Tylecote, R. F.|izenburua=A history of metallurgy|argitaletxea=Institute of Materials|data=1992|url=https://www.worldcat.org/oclc/24752732|edizioa=2nd ed|isbn=0-901462-88-8|pmc=24752732|sartze-data=2020-09-01}}</ref>. [[Burdinurtu|Burdinurtuzko]]zko putz zilindroa 1760an erabili zen lehen aldiz. Beranduago hobetu egin zen efektu bikoitzarekin, [[labe garai]]etako tenperatura igotzea ahalbidetu zuena. Putzutze-prozesuak egitura-mailako burdina sortu zuen, finen [[forjaketa]]k baino kostu txikiagoan<ref>{{Erreferentzia|abizena=Landes, David S.|izenburua=The unbound Prometheus: technological change and industrial development in Western Europe from 1750 to the present|argitaletxea=Cambridge U.P|data=1969|url=https://www.worldcat.org/oclc/10414|isbn=0-521-07200-X|pmc=10414|sartze-data=2020-09-01}}</ref>. Laminatzailea [[mailu]]z forjatutako burdina baino hamabost aldiz azkarragoa zen. [[Eztanda beroa]]k (1828) erregaiaren eraginkortasuna izugarri handitu zuen hurrengo hamarkadetan.
;Makina-erreminten asmakuntza:Lehen [[makina-erreminta]]k asmatu ziren. [[Torloju]]a mozteko [[tornu]]a, [[zilindro-mandrinagailu]]a eta [[fresatzeko makina]] barne hartzen zituzten. Makina-erremintei esker, doitasunezko pieza metalikoen fabrikazio ekonomikoa egin ahal izan zen, nahiz eta hainbat hamarkadatan teknika eraginkorrak garatu<ref>{{Erreferentzia|abizena=Hounshell, David A.|izenburua=From the American system to mass production, 1800-1932 : the development of manufacturing technology in the United States|argitaletxea=Johns Hopkins University Press|data=1984|url=https://www.worldcat.org/oclc/9830352|isbn=0-8018-2975-5|pmc=9830352|sartze-data=2020-09-01}}</ref>.
 
95. lerroa:
Baina hau ez zen izan finantziazio mota berri bakarra. Beste modu berri bat “beharkizunen” erosketa izan zen. Inbertsoreak beharkizun hauek erosten zizkion enpresari mailegu baten moduan, diru kopurua bueltatzeko epea eta interesak akordatu ondoren. Azkenik negozio bat zabaltzeko behar zen dirua lortzeko beste era bat bankuei mailegu edo kredituak eskatzea izan zen. Hauek, garai berrietako beharrak ikusita, modernizatu egin ziren zerbitzu hauek emanez.
 
Bestalde, kapitalismoak ekoizpena handitzeko makinen erabilera intentsiboa ekarri zuen, eta ordura arteko artisautzako enplegu mota asko desagertuz joan ziren. Manchester ondoko langile talde batek, pobreziari aurre egiteko, [[Rochdaleko Aitzindariak]]<ref>{{Erreferentzia|abizena=Fairbairn, Brett, 1959-|izenburua=The meaning of Rochdale : the Rochdale Pioneers and the co-operative principles|argitaletxea=Centre for the Study of Co-operatives, University of Saskatchewan|data=1994|url=https://www.worldcat.org/oclc/37341097|isbn=0-88880-317-6|pmc=37341097|sartze-data=2019-12-06}}</ref> izeneko lehen kooperatiba sortu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=HISTORY OF CAPITALISM|url=http://www.historyworld.net/wrldhis/plaintexthistories.asp?historyid=aa49|aldizkaria=www.historyworld.net|sartze-data=2019-12-07}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Origen del capitalismo|hizkuntza=es|data=2015-11-18|url=https://economipedia.com/definiciones/origen-del-capitalismo.html|aldizkaria=Economipedia|sartze-data=2019-12-07}}</ref>
 
=== Klase gizartearen agerpena ===
163. lerroa:
==== Euskal Herria ====
{{sakontzeko|Industrializazioa Euskal Herrian}}
[[Industrializazioa Euskal Herrian]] XIX. mendea]n abiatu zen, nahiz eta aurretik [[metalurgia]]ri lotutako [[burdinola]] asko egon. Industrializazioa batez ere [[Bizkaia]] eta [[Gipuzkoa]]n hasi zen, jada zituzten [[portu]]ak, [[burdina]] eta azpiegiturak baliatuz, XIX. mendearen bigarren erditik aurrera<ref>{{Erreferentzia|izena=José Víctor Arroyo|abizena=Martín|izenburua=La banca de Bilbao en el proceso de industrialización, 1850-1914|hizkuntza=es|data=2012-04-24|url=http://www.ehu.eus/ojs/index.php/HC/article/view/5944|aldizkaria=Historia Contemporánea|alea=25|zenbakia=0|issn=2340-0277|sartze-data=2019-05-06}}</ref>, bereziki [[Bigarren Karlistaldia]]ren ondoren. Bereziki Bizkaian, [[meatzaritza]]ri eta portuari lotutako industriak aldaketa sakonak eragin zituen demografian eta politikan. Siderurgian oinarritutako industria izan zen Bizkaian gehien garatu zena, Gipuzkoan papergintza eta ehungintza izan ziren bitartean.
 
[[XX. mende]]an [[Araba]], [[Nafarroa Garaia]] eta [[Lapurdi]] ere industrializatu ziren, baina [[Nafarroa Beherea|Nafarroa Beherea]] eta [[Zuberoa]]n apenas izan zen industrializaziorik. Industrializazio honen ondorioz, gaur egun ere bigarren sektoreak garrantzi handia du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Distribución porcentual de los activos por sector económico, comunidad autónoma y sexo(3986)|url=https://www.ine.es/jaxiT3/Datos.htm?t=3986|aldizkaria=www.ine.es|sartze-data=2019-05-09}}</ref>.
 
[[Langile-mugimendu]]aren sorrera, lehenengo mugimendu [[sozialista]] eta [[komunista|komunistekin]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Perezagua Suárez, Facundo - Fundación Pablo Iglesias|url=http://www.fpabloiglesias.es/archivo-y-biblioteca/diccionario-biografico/biografias/10329_perezagua-suarez-facundo|aldizkaria=www.fpabloiglesias.es|sartze-data=2019-05-06}}</ref> eta prozesu honi lotutako [[euskal nazionalismoaren hastapenak]]<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Industrializazio garaia Euskal Herrian 1870-1930|url=http://www.ostadar.net/industrializaziogaraia/industria/industrializazioa_pol4.html|aldizkaria=www.ostadar.net|sartze-data=2019-05-06}}</ref> hurrengo mende osoan eragingo zuen.
179. lerroa:
=== Zergatiak Europan ===
=== Zergatiak Britanian ===
Industria Iraultza ez zen soilik [[Ingalaterra|Ingalaterran]]n sortu<ref name=":0" />, baina garrantzi handieneko prozesua bai eman zen bertan. Hainbat faktorek parte hartu zuten horretan, eta haren deskribapena gai historiografiko garrantzitsuenetako bat da. Faktore tekniko gisa, funtsezko [[Lehengai|lehengaienlehengai]]en eskuragarritasun handiena zuen herrialdeetako bat zen, batez ere [[Ikatz|ikatzaikatz]]a, Industria Iraultza goiztiarraren motor nagusia izan zen [[lurrun-makina]] elikatzeko ezinbesteko minerala, baita [[Siderurgia|siderurgiakosiderurgia]]ko labe handiak ere, XIX. mendearen erdialdetik sektore nagusia. [[Egur|Egurraren]]raren aldean duen abantaila, erregai tradizionala, ez da [[Berobero-ahalmen|bero-ahalmena]]a, baizik eta horniduraren jarraitutasunean duen aukera soila: zura, [[Iturriiturri berriztagarri|iturri berriztagarria]]a izan arren, [[Deforestazio|deforestazioakdeforestazio]]ak mugatzen du; ikatza, erregai fosila eta, beraz, berriztaezina, erreserben agortzeak bakarrik mugatzen du, eta horren hedadura zabaldu egiten da prezioa eta erauzteko aukera teknikoak kontuan hartuta.
 
Faktore ideologiko, politiko eta sozial bezala, gizarte ingelesak [[XVII. mendeko krisia]] deiturikoa modu berezi batean gainditu zuen: hegoaldeko eta ekialdeko Europa monarkiak [[Birfeudalizazio|birfeudalizatu]] eta [[Absolutismo|absolutismoaabsolutismo]]a ezartzen zituen bitartean, [[Ingalaterrako gerra zibila|Ingalaterrako gerra zibilak]]k (1642-1651) eta ondorengo [[Iraultza Loriatsua|Iraultza Loriatsuak]]k (1688) [[monarkia parlamentario]] baten ezarpena ekarri zuten ([[John Locke|John Lockeren]]ren liberalismoak ideologikoki definitua<ref>{{Erreferentzia|abizena=Hirschmann, Nancy J.|izenburua=Gender, class, and freedom in modern political theory|argitaletxea=Princeton University Press|data=2008|url=https://www.worldcat.org/oclc/438653457|isbn=9781400824168|pmc=438653457|sartze-data=2019-11-07}}</ref>) [[Botereenbotereen banaketa|botereen banaketan]]n, [[Norbanako|norbanakoarennorbanako]]aren [[Askatasun|askatasuneanaskatasun]]ean eta [[enpresaburu]] pribatuarentzat berme nahikoak ematen zituen [[Segurtasunsegurtasun juridiko|segurtasun juridikoko]]ko mailan oinarritua; horietako asko beste nazio batzuetan onartu ez ziren [[Disidentedisidente erlijioso|disidente erlijiosoen]]en gutxiengo aktiboen artean sortu ziren ([[Max Weber|Max Weberren]]ren tesiak esplizituki lotzen ditu ''[[Etika protestantea eta kapitalismoaren izpiritua]]''<ref>{{Erreferentzia|izena=Andrew M.|abizena=McKinnon|izenburua=Elective Affinities of the Protestant Ethic: Weber and the Chemistry of Capitalism|orrialdeak=108–126|hizkuntza=en-US|data=2010-03|url=https://doi.org/10.1111/j.1467-9558.2009.01367.x|aldizkaria=Sociological Theory|alea=1|zenbakia=28|issn=0735-2751|doi=10.1111/j.1467-9558.2009.01367.x|sartze-data=2019-11-07}}</ref>) eta sintoma garrantzitsua izan zen [[patente]] industrialen sistemaren garapen ikusgarria.
 
Faktore [[Geoestrategia|geoestrategiko]] gisa aipatu daiteke itsasoan izan zuen nagusitasuna. 1707an Eskoziarekiko Batasun Agiria eta 1800ean Irlandarekiko Batasun Agiria sinatu ondoren ([[1798ko irlandar matxinada|1798ko irlandar matxinadaren]]ren porrotaren ondoren) Eskozia eta Irlandarekiko batasuna lortu zuen. Itsas flota garrantzitsua eraiki zuten, [[Utrechteko Ituna|Utrechteko Itunetik (1714)]] eta [[Trafalgarko gudua|Trafalgarko guduaz]]z geroztik (1805) modu eztabaidaezinean itsasoan nagusi bihurtu zen. Benetako [[talasokrazia]] itsasoen eta inperio zabal baten jabe Ameriketako Estatu Batuetako Independentzia Gerran (1776-1781) emantzipatutako koloniak galdu ziren arren, besteak beste, Indiako azpikontinenteko lurraldeak kontrolatzen zituen, bere industriarako lehengai iturri garrantzitsua zena. Bereziki [[ehungintza]] elikatzen zuen [[Kotoi|kotoiakotoi]]a, baita metropoliko produktuentzako merkatu gatibua ere. ''[[Rule Britannia]]'' (1740) abesti patriotak ondo laburbiltzen zuen: ''rule the waves'' (olatuak gobernatu).
 
=== Ezagutzaren transferentzia ===