Hipatia Alexandriakoa: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
18. lerroa:
 
== Hipatiaren heriotza ==
[[412]]an, Alexandriako [[Zirilo Alexandriakoa|Zirilo]] apezpikua patriarka izendatu zuten, [[Alexandria]], [[Konstantinopla]] eta [[Jerusalem]]en Erromako Aita Santuaren adinako maila zuen kargua. Zirilok, gerora santu izendatuko zutena, [[Paganismo|paganismoarenpaganismo]]aren aurka gogor egin zuen katoliko borrokatua zen. Frogarik ez dagoen arre, historialariek Zirilo izan zela uste dute Hipatiaren heriotzaren erantzule nagusia.
 
Zirilioren semeak emakume hau miresten zuen arren, ez zuen ametitu emakume bat zientzian jardutea, gainera gehiengoarentzat hain arraroa zen zientzia batean. Horregatik bere aurkako gorroto eta fanatismo giro bat eragin zuen, sorgina eta jentila deituz. [[415]] urteko martxoan, Nikioko Jon izeneko VII. mendeko apezpiku baten idazkien arabera, Hipatia fraide fanatiko batzuk erail zuten. Jipoitu, biluztu eta hiri osoan zehar arrastaka eraman zuten tenplu batera, han azala eta gorputza ebaki zizkioten maskor zorroztuekin, hil zen arte; gero gorputza zatikatu eta Zinaron izeneko leku batean erre zuten, horrela, beraien ustez, [[Heresia|heresiarekinheresia]]rekin amaituz.
 
Hilketa honen ikerketa martxan jarri zen arren, "lekuko faltak" eta Ziriloren trabek bertan behera utzi zuten. Hipatiaren heriotzarekin [[Platon]]en pentsamenduaren amaiera etorri zen, ez Alexandrian bakarrik, Inperio osoan baizik. Zientziekiko interesak gainbehera egin zuen eta Historia aro ilun batean sartu zen. [[Bizantzio|Bizantzion]]n mantendu ahal izan zuen eta denbora batera mundu musulmanean pizkunde bat izan zuen.
 
== Ekarpenak ==
Sudak esaten duen bezala, Hipatia hiru lanen egilea da: Alexandriako [[Diofanto Alexandriakoa|Diofantoren]] “Aritmetika”-ren inguruan egindako iruzkin bat, [[Pergeko Apolonio|Pergeko Apolonioren]]ren sekzio ezagutuen inguruan egindako iruzkin bat eta “Kanon Astronomikoa” delakoarena.
 
Alejandriako Diofantoren “Aritmetika”-ren inguruan egindako iruzkinean erakusten zuen Aritmetika kalkulu hutsa baino gehiago dela. Sokrates Eskolastikoren ustez, horrek bere lana gordetzen lagundu zuen. Hipatiaren iruzkinak problema eta arazo berriak barne hartzen zituen; hauek eskuizkribu diofantikoetara gehituz joan ziren. Beste ekarpen bat problemaren orokortasuna eta indeterminazioa balore numeriko ezezagunetatik ordezkatzea izan zen. P. Tannery historialariak aditzera ematen du ezagututako eta dauden eskuizkribu oro iturri berdin batetik datozela, eta iturri hori Hipatiaren iruzkinak dira. Hipatiaren kopia eta iruzkina Diofantoren “Aritmetika”-n kontserbatutako zaharrenetakoak direla pentsatzen du (iruzkin honek lehenengo sei liburuei erreferentzia egiten die). Ereduzko liburu bat iraindu zuela uste du, Miguel Psellus izeneko XI. mendeko filosofo bizantziarraren eskutik kopiatutakoa, eta [[Konstantinoplaren erorialdia|Konstantinoplaren erorketa]] eta gero galdutakoa. Beste kopia bat egin zela uste da, [[VII. mendea|VII.]] eta [[XIII. mendea|XIII]]. mendeen bitartean, baina hau ere galdu egin omen zen. Hala ere, galdu baino lehen berriz kopiatua izan zen. Bere etengabeko kopiaketari esker eta guregana heldu zen.
31. lerroa:
[[Apolonio Pergakoa|Apolonioren]] “Konikak” lanean geometriari buruzko tratatu bat ere idatzi zuen. Hipatiaren testua Apolonioren sekzio konikoen bertsio baldar bat da. Bere heriotzarekin sekzio konikoak ahaztu egin ziren XVII. mendera arte.
 
Bere aita Teon “Comentarios” izeneko lanaren idazle emankorra izan zen. Bere lan matematiko ugari oraindik bizi dira: [[Euklides|Euklidesen]]en “La revisión de los elementos” eta “La revisión de el Data y La Óptica”. “La Revisión de los Elementos” lanaren edizioa, liburuaren beste edizioen oinarria izan da eta are gehiago, erreferentzi bertsioa izan da XIX. mende bukaerara arte. Hipatiak bere aitarekin berrikuste eta hobekuntza horretan parte hartzea posiblea da, bere aitak Hipatia aipatzen baitu bere dizipulu eta erkide gisa. Gainera, elkarrekin Euklidesen matematikaren lanaren inguruko lan bat idatzi zuten.
 
[[Teon Alexandriakoa|Teonen]] beste obra bat [[Almagesto]] Tolomokoaren hamahiru liburuen gainean egindako iruzkinak dira. Teonen iruzkina hainbat ediziotan inprimatua izan da. Teonek Hipatiari erreferentzia egiten dio, berrikusten edizio bat egin zuena bera izan zela esanez: paravagoostheísees. Ondokoa dio: “Comentario de Teón de Alejandría al tercer libro del Sistema Matemático de Tolomeo. Edición controlada por la filósofa Hipatia, mi hija”. Teonen hitzak interpretazio desberdinak jaso ditzake; batetik, III. liburua begiratu solik egin zuela, eta bestetik, aitak iruzkina egiten zuen bitartean bere alabak liburuaren edizio zuzendua egin zuela.
 
Badirudi Hipatiak [[Heliozentrismo|heliozentrismoarenheliozentrismo]]aren tesiaren defendatzaile sutsua izan zela, [[Geozentriko|geozentrikoarengeozentriko]]aren aurka eginez. III. liburuaren iruzkinen garrantzia oinarritzen dira, Teon Almagestoa iruzkintzerakoan, Hipatia konturatu zela Tolomeoren obra ondorio matematiko anitzak ematen zituela. Bere aita, berriz, ez zen horretaz konturatu. Hipatiak kalkulatu zituen zeruko gertakarien balore matematikoak Tolomeoren eskutik deskribatutakoak. Honen emaitza astroen mugimenduari buruzko taulak edota “Kanon Astronomikoa” izan ziren. “El Canón Astronómico”, Hipatiak egindako taulak astroen mugimenduen ikerketarako, agian lan horren parte izan zitezke edota jatorrizko lan independente baten emaitza izan.
 
Zireneko Sinesiorekin mantendutako posta-trukeari esker, bere ekarpen zientifikoen berri dugu, esate baterako, aparatu batzuen asmakuntza. Sinesiok Peoniori, zientzia gustuko zuen militar bati, bidalitako 160. gutunean zilarrezko [[astrolabio]] bat bidaltzen diola dio. Badirudi astrolabioren teoria eta bere erailketaren xehetasunak Tolomeotik pasatu zirela, Teonetik Hipatiara eta Hipatiatik Sinesiora.
15. gutunean Sinesiok Hipatiari hidroskopio bat eskatzen dio. Sinesioak bere eskaera bere osasun txarrari egozten dio. Gero, likidoen arintasuna pisatzeko eta neurtzeko asmoa zuela aitortzen du. Autore batzuk uste dute ur erloju bat zela; beste batzuk, [[Pierre de Fermat|Fermatek]] esate baterako, hidrometro bat dela uste du. Autore batzuk, beste tresneria batzuk Hipatiari atxikitzen dizkiote, adibidez [[Planisferio|planisferioaplanisferio]]a edota ura [[Destilazio|destilatzeko]] aparatu bat.
 
== Gehiago jakiteko... ==