Aretxabaleta: berrikuspenen arteko aldeak

[[Etimologia]] gardena du izenak, ''aretx/[[haritz]]'' gehi ''zabal'' gehi ''-eta'' leku-ugaritasunezko atzizkia. Baina zabal hori ez da ulertu behar haritz zabal baten zentzuan, izenlaguna balitz bezala, baizik eta izen gisa; zabaldia edo [[Ordoki|ordokiaordoki]]a. Zentzu horretan, "Haritzak dauden ordekaren tokia" litzateke<ref name=":1" />.

Aretxabaletan aurkitzen den populazio aztarna zaharrena Urtaoko tumulu neolitikoa da. [[Orkatzategiko Estazio Megalitikoa|Orkatzategiko Estazio Megalitikoaren]]ren parte da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Orkatzategiko Estazio Megalitikoa. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/arkeologia-ondarea/orkatzategiko-estazio-megalitikoa/aretxabaleta-gipuzkoa-/onati-gipuzkoa-/fichaconsulta/100309|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>. Brontze Aroan erabiliko ziren kobazulo ugari ere badira inguruko mendietan, Gazteluarro, Iruaxpe eta Ugastegikoak besteak beste<ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=Udalean arkeologia euskal ondarea. Aretxabaleta. Ondarea. Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistemaren hasiera orria.|url=https://www.euskadi.eus/app/ondarea/udalean-arkeologia-euskal-ondarea/aretxabaleta/consultaOndarea/codmun-20013/desc-aretxabaleta/desceu-aretxabaleta/tipoinv-2&locale=EU|aldizkaria=www.euskadi.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.

XIX. mendearen erdialdera Madrildik Frantziara zihoan "Postarien Errege Bidea" eraiki zen eta Aretxabaleta zeharkatzen zuen. Honek bailara osoa biziberritu zuen eta uretza (ur sufreduna) ematen zuten iturriak zeudela aprobetxatuz bainuetxeak eraiki ziren Aretxabaleta eta Eskoriatza artean. Ibarrakoak (1843an erakia) 16 gela zituen eta [[Madril|Madrildik]]dik nobleak etortzen ziren bertan egonaldiak egitera. ''Portasol'' ezizena hartu zuen, Madrilgo [[Puerta del Sol]] plazari erreferentzia eginez. Gaur egun ere eremu hartan dagoen auzoak Portasol izena du. Otalorako bainuetxea 1867an zabaldu zen eta 60 gela izatera iritsi zen<ref name=":1">{{Erreferentzia|izenburua=Historia — Aretxabaletako Udala|url=https://www.aretxabaleta.eus/eu/aretxabaleta-1/historia|aldizkaria=www.aretxabaleta.eus|sartze-data=2020-03-07}}</ref>.

[[Fitxategi:Aretxabaleta - Palacio de Arratabe-Ayuntamiento 2.jpg|thumb|300px|righteskuinera|Arratabe jauregia, gaur egun [[Aretxabaletako udaletxea]].]]