Che Guevara: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary |
||
7. lerroa:
- Peker, Luciana (2005): [https://www.pagina12.com.ar/diario/suplementos/las12/13-1788-2005-02-25.html «La entrañable fortaleza»] izeneko artikulua idatzi zuen 2005ean Las 12 gehigarrian. Elkarrizketa horretan, Julia Constenlak ―kazetaria eta Che Guevararen amaren lagun mina― dio Celia de la Sernak aitortu ziola ezkontzean haurdun zegoela, eta bere semearen benetako jaiotza 1928ko maiatzaren 14an izan zela. Beraz, jaiotza-agirian data aldatu zen eskandalua ekiditeko. </ref> - La Higuera, [[Santa Cruzko departamendua|Santa Cruz]], [[Bolivia]], [[1967]]ko [[urriaren 9]]a), '''«Che» Guevara''' ezizenez ezagunagoa , [[iraultza]]ilea, hainbat [[gerrilla]]ren buruzagia, militarra, [[Kuba]]ko ministroa, medikua, politikaria eta pentsalari ezkertiarra izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Michael|abizena=Casey|urtea=2009|izenburua=Che's Afterlife: The Legacy of an Image|argitaletxea=Vintage|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-307-27930-8|hizkuntza=En}}</ref>
Medikuntzako ikasle gaztea zenean, Guevarak [[Hego Amerika]]<nowiki/>n zehar bidaiatu zuen, eta erradikalizatu egin zen ikusi zituen pobrezia, gosea eta gaixotasunengatik.<ref name=":0">{{erreferentzia|izena=Jon Lee|abizena=Anderson|urtea=1997|izenburua=Che Guevara : a revolutionary life|argitaletxea=New York: Grove Pr|orrialdea=p.
[[Kubako Iraultza|Kubako Iraultzaren]] ideologo eta komandanteetako bat izan zen, eta altxamendu armatutik 1965era arte parte hartu zuen Kubako Estatua antolatzeko prozesuan.<ref name=":5">{{erreferentzia|izena=Paco Ignacio|abizena=Taibo II|urtea=1999|izenburua=Guevara, Also Known as Che|argitaletxea=St Martin's Griffin|orrialdea=p. 31|orrialdeak=|ISBN=0-312-20652-6|hizkuntza=En}}</ref> Bertan, administrazioko eta gobernuko hainbat goi kargu bete zituen, batez ere arlo ekonomikoan. Banku Nazionaleko presidentea izan zen, Nekazaritza Erreformarako Institutu Nazionaleko (INRA) Industrializazio Saileko zuzendaria, eta Industria ministroa. [[Diplomazia]] arloan, nazioarteko hainbat misioren arduradun bezala jardun zuen.<ref name=":1">{{erreferentzia|izena=Douglas|abizena=Kellner|urtea=1989|izenburua=Ernesto "Che" Guevara (World Leaders Past & Present)|argitaletxea=Chelsea House Publishers (Library Binding edition)|orrialdea=p.
Borroka armatua [[Hirugarren Mundua|hirugarren mundu]] osoan zabaltzeko beharraz sinetsita, Che Guevarak [[Latinoamerika|Latinoamerikako]] hainbat herrialdetan gerrillarien "guneak" jartzea bultzatu zuen. 1965 eta 1967 artean [[Kongoko Errepublika Demokratikoa|Kongon]] eta [[Bolivia|Bolivian]] aritu zen borrokan.<ref>{{erreferentzia|izena=Henry Butterfield|abizena=Ryan|urtea=1998.|izenburua=The Fall of Che Guevara: A Story of Soldiers, Spies, and Diplomats|argitaletxea=New York: Oxford University Press|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=0-19-511879-0|hizkuntza=En}}</ref> Azken herrialde horretan, 1967ko urriaren 9an, Boliviako armadak modu klandestinoan eta sumarioan atxilotu eta exekutatu zuen, [[CIA|CIArekin]] elkarlanean.<ref name=":2">{{erreferentzia|izena=Ariel|abizena=Dorfman|urtea=1999|izenburua=Time 100: Che Guevara|argitaletxea=Time magazine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
31. lerroa:
Bi urterekin [[asma]] harrapatu zuen, bizitza guztian jasan zuena. Hori dela eta, familia osoa Alta Graciara aldatu zen.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Sandison|urtea=1996|izenburua=The Life & Times of Che Guevara|argitaletxea=Paragon|orrialdea=p. 8|orrialdeak=|ISBN=0-7525-1776-7|hizkuntza=En}}</ref> Han, nahiz eta klima lehorragoa izan, Guevararen osasunak ez zuen hobera egin.<ref name=":4">{{erreferentzia|izena=Douglas|abizena=Kellner|urtea=1989|izenburua=Ernesto "Che" Guevara (World Leaders Past & Present)|argitaletxea=Chelsea House Publishers (Library Binding edition)|orrialdea=p. 60|orrialdeak=|ISBN=1-55546-835-7|hizkuntza=En}}</ref> Lehen hezkuntza etxean hartu zuen, ama Celia de la Sernaren tutoretzapean.
Asmak neurri handi batean Guevararen haurtzaroaren ezaugarriak zehaztu zituen. [[Eraso (argipena)|Eraso]]<nowiki/>ak etengabeak eta larriak izaten ziren, eta maiz egun batzuetarako oheratu beharrean aurkitzen zen. Eskolara joateko aukerak mugatuak zituen, eta 1937 arte ez zen sartu bigarren mailan, zortzi urte zituela. Kirolak egiteko aukerak ere mugatuak zituen, nahiz eta jarduera gustuko izan, eta praktikatu ere egiten zuen, askotan lagunek bere etxera [[bizkar]]<nowiki/>rean eraman behar izan arren. Asmari aurre egiteko, etengabeko [[dieta]]<nowiki/>k eta tratamendu medikoak jasaten zituen. Bestalde, gaixotasunagatik aparteko irakurlea bihurtu zen, [[xake]] zale bikaina, eta [[Diziplina (argipena)|diziplina]] eta auto-kontrol izpiritu handia zuena.
[[Fitxategi:Provincia de Córdoba (Argentina).png|ezkerrera|thumb|Kordobako probintzia, Argentinaren erdialdean. Alta Gracia hiria Kordoba hiriburutik 40 km hego-mendebaldera dago.]]
Guevara Kordoban bizi izan zen 17 urtez, 1930etik 1947. urtera arte, haurtzaroaren eta nerabezaroaren zati handi bat bertan igaroz.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1959|izenburua=Discurso sobre "Reforma universitaria y revolución"|argitaletxea=Web Filosofía, Cuba|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Bere burua kordobartzat jotzen zuen, eta Kordobako doinuaren ezaugarriarekin hitz egiten zuen, nahiz eta gero Kuban azentu kubatar nabarmena hartu.<ref>{{erreferentzia|izena=Sorayda|abizena=Peguero|urtea=2017|izenburua=«El Che Guevara en palabras de su mejor amiga»|argitaletxea=El Espectador. Bogotá, Colombia|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Guevara Buenos Airesen 1947ko urtarriletik 1952ko uztailera arte egon zen, Latinoamerikara joateko abiatu zuen lehen bidaia arte. 1948an Buenos Airesko Unibertsitateko [[Medikuntza]] fakultatean hasi zituen ikasketak, mediku bezala 1953k apirilean graduatu zela. Garai horretan, karrera egiteaz gain, asma [[ikerketa]]<nowiki/>rako klinika espezializatu baten laguntzaile bezala aritu zen lanean, Salvador Pisani doktorearekin. Medikuntza Fakultatean Berta Gilda ezagutu zuen, Kordobako unibertsitaria [[Aktibismo|aktibista]] komunista, eta berarekin adiskidetasun sendoa mantenduko zuen bizitza osoan.
79. lerroa:
1953ko uztailean, Guevara berriro abiatu zen, oraingoan [[Bolivia]], [[Peru]], [[Ekuador]], [[Panama]], [[Costa Rica]], [[Nikaragua]], [[Honduras]] eta [[El Salvador]] ezagutzera. 1953ko abenduan, Guatemalara irten baino lehen, Guevarak egunkari pertsonal bat bidali zion bere izeba Beatrizi, Costa Ricako [[San Jose (Costa Rica)|San José]] hiritik. Eskutitzean, Guevarak Fruten Enpresa Batuaren ([[United Fruit Enpresa|United Fruit Enpresaren)]] jabetzak zeharkatzeaz hitz egiten dio. Bidaia horrek konbentzitu zuen enpresaren sistema [[kapitalista]] ikaragarria zela.<ref name=":3" />
Haserreak, bere senide kontserbadoreagoak beldurtzeko hartutako tonu oldarkorragora eraman zuen. Eta Guevarak aste batzuk lehenago hildako [[Iosif Stalin|Joseph Stalin]]<nowiki/>en irudiaren aurrean zin egin zuen, "[[olagarro]]<nowiki/>ak desagertu arte" ez zuela atsedenik hartuko.<ref name=":5" /> Hilabete horren amaieran, Guevara
[[Fitxategi:Hilda Gadea y Che Guevara - Luna de miel - Yucatán 1955.jpg|thumb|Guevara eta [[Hilda Gadea]] Chichén Itzán, ezkonbidaian, 1955ean.]]
Guatemala hirian,
Arbenzen erregimena
▲Guatemala hirian, Guevarak Hilda Gadea Acosta bilatu zuen, Peruko ekonomialaria eta politikoki ondo lotua zegoena Amerikar Aliantza Herritar Iraultzailearekin (APRA) bertako kidea zelako. Berak Guevarari Arbenzen gobernuko maila handiko hainbat funtzionario aurkeztu zizkion. Guevarak orduan, harremanak ezarri zituen Fidel Castrorekin lotutako Kubako erbesteratu talde batekin, 1953ko uztailean Kubako Santiagon Moncada kuartari egindako erasoaren parte-hartzaileak. Garai horretan, goitizen ospetsua jarri zioten, Argentinako “che” (aizu) silaba sarri erabiltzen zuelako hitz egiterakoan.<ref>{{erreferentzia|izena=Ignacio|abizena=Ramonet|urtea=2007|izenburua=Fidel Castro: My Life|argitaletxea=London: Penguin Books|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=978-0-14-102626-8|hizkuntza=En}}</ref> Guatemalan zegoen garaian, Guevara Erdialdeko Amerikako beste erbesteratu batzuen laguntza izan zuen. Horietako batek, Helena Leiva de Holstek, janaria eta ostatua eskaini zizkion, Errusia eta Txinan marxismoa aztertzeko egindako bidaiei buruz hitz egin zion, eta Guevarak poema bat eskaini zion: "Biderako gonbidapena."
▲Arbenzen erregimena kendu zutenean eta Armas eskuineko diktadura ezarri, Guevarak ikusi zuen Estatu Batuen botere inperialistaren ikuspegia. Latinoamerikako eta garapen bidean zeuden beste herrialde batzuen desberdintasun sozioekonomikoa berreskuratu nahi zuen edozein gobernu suntsitzen saiatu zelako. Kolpeari buruz hitz egitean, Guevarak honako hau adierazi zuen:
Guevararen ustez, borroka armatuaren bidez lortutako marxismoa, horrelako baldintzak zuzentzeko bide bakarra zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Frank E.|abizena=Smitha|urtea=1998|izenburua=Che Guevara 1960–67|argitaletxea=http://www.fsmitha.com/h2/ch24x.html|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Urte batzuk geroago Hilda Gadeak honako hau idatzi zuen: "Azkenean, Guatemala izan zen borroka armatuaren premiaz konbentzitu zuena, [[inperialismo]]<nowiki/>aren aurkako ekimena hartzeko. Lurraldea utzi zuen unean, ziur zegoen horretaz."<ref>{{erreferentzia|izena=Andrew|abizena=Sinclair|urtea=1970|izenburua=Che Guevara|argitaletxea=The Viking Press|orrialdea=p. 12|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
▲“Latinoamerikako azken demokrazia iraultzaileak, Jacobo Arbenzenak, huts egin zuen Estatu Batuek aldez aurretik hoztasun handiz pentsatutako erasoaren ondorioz. Erasoaren buru publikoa John Foster Dulles Estatu idazkaria zen, eta gizonezko hau, kasualitate bakan baten bidez, Fruten Enpresa Batua enpresaren akzioduna eta bertako abokatua ere bazen.”
=== Mexico Hiria eta prestaketak ===
Guevara 1954ko irailean iritsi zen [[Mexiko]]<nowiki/>ra, eta Ospitale Orokorreko eta Mexikoko Haur Ospitaleko alergien atalean lan egin zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Rosario|abizena=Manzanos|urtea=2012|izenburua="Documental sobre el Che Guevara, doctor en México"|argitaletxea=Proceso|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref><ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2016|izenburua="BIOGRAFIA DE ERNESTO CHE GUEVARA Fundación Che Guevara, FUNCHE" (PDF)|argitaletxea=educarchile.cl|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Horrez gain, [[Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoa|Mexikoko Unibertsitate Nazional]]<nowiki/>eko Medikuntza Fakultatean klaseak eman zituen, eta albiste-argazkilari bezala ere aritu zen ''Latina News'' agentzian.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2016|izenburua="FIDEL Y HANK: PASAJES DE LA REVOLUCIÓN"|argitaletxea=lagacetametropolitana.com|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref><ref name=":4" />
Bere lehen emaztea Hildak ''"Nire bizitza Cherekin"'' oroitzapenen liburuan aipatzen zuen, denbora batez Guevarak [[Afrika]]<nowiki/>n sendagile bezala lan egiten ikusten zuela bere burua, eta inguruan zuen pobreziarekin oso kezkatuta jarraitzen zuela.<ref>{{erreferentzia|izena=Hilda, Tom|abizena=Gadea, Gjelten|urtea=2008|izenburua=Rebel Wife, A Review of My Life With Che: The Making of a Revolutionary|argitaletxea=The Washington Post|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Hildak azaltzen zuen baita, Guevara tratatzen ari zen garbitzaile emakume zahar batekin obsesioa zuela, "klase ahaztuaren eta esplotatuenaren ordezkari" bezala ikusiz. Hildak beranduago Chek emakume zaharrari eskainitako poema bat aurkitu zuen, honela zioena "mundu hobe baten alde borrokatzeko promes egiten dut, txiro eta esplotatu guztientzako bizitza hobea lortzeko."
== Cubako Iraultza ==
[[Fitxategi:Che y Camilo en el Museo de la revolución.JPG|thumb|Che eta Camilo Cienfuegos, Habanako Iraultzaren mueoan.]]
=== Inbasioa, gerra eta Santa Klara ===
[[Castroren iraultza]] planaren lehen urratsa Mexikotik Kuba erasotzea izan zen, Granma itsasontzi zaharkituan lehorreratuz. Horrela, 1956ko azaroan Kubara abiatu ziren. Lurrera ailegatu ala, [[Fulgencio Batista|Batistaren]] militarrek erasoa jo zizkieten, eta abiatutako 82 iraultzailetatik asko erasoan bertan hil zituzten edo harrapatu ondoren fusilatuak izan ziren. Soilik 22k lortu zuten bizirik ateratzea.<ref name=":3" /> Guevararen hasierako liskar odoltsu hartan, mediku hornikuntzak baztertu eta ihesik alde egindako kide baten munizioa hartu zuen. "Che"ren bizitzako momentu [[sinboliko]]<nowiki/>a izan zela frogatu zen.
Soilik iraultzaile talde txiki batek iraun zuen bilduta [[Sierra Maestra]] mendien barrenean, narrastutako borroka indar bezala. Bertan, Frank País gerrilla hiritarraren [[Sare (argipena)|sarea]]<nowiki/>ren laguntza jaso zuten, ''Uztailaren 26ko Mugimenduarena'', eta bertako nekazariena. Taldea Sierrara erretiraturik, munduak galdetzen zuen ea Castro bizirik ala hilda zegoen, 1957.urte hasieran Herbert Matthewsek ''[[The New York Times]]'' egunkarian elkarrizketatu zuen arte. Artikuluak Castro eta gerrillarien irudi iraunkorra, ia [[mitiko]]<nowiki/>a, aurkeztu zuen. Guevara ez zegoen elkarrizketarako presente, baina hurrengo hilabeteetan komunikabideek borrokan zuten garrantziaz jabetzen hasi zen. Bien bitartean, hornikuntzak eta morala murriztu ahala, eta eltxoen ziztadek alergia eragiten zizkiotelako, gorputzean intxaur-tamainako kiste hiltzaileak sortuz,<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Sandison|urtea=1996|izenburua=The Life & Times of Che Guevara|argitaletxea=Paragon|orrialdea=p. 32|orrialdeak=|ISBN=0-7525-1776-7|hizkuntza=En}}</ref> Guevararentzat "gerraren egunik mingarrienak" izan ziren.<ref>{{erreferentzia|izena=Anthony|abizena=DePalma|urtea=2006|izenburua=The man who invented Fidel Castro: Cuba|argitaletxea=Herbert L. Matthews of The New York Times (1st ed.). New York: Public Affairs|orrialdea=|orrialdeak=pp. 110-11|ISBN=1-58648-332-3|hizkuntza=En}}</ref>
Guevara Sierra Maestra mendietako nekazari txiroen artean ezkutatuta bizi izan zen garaian, konturatu zen ez zegoela ikastetxerik, ez argindarrik, ez osasunerako sarbide minimorik, eta helduen% 40 baino gehiago analfabetoak zirela.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=2010|izenburua=Latin lessons: What can we Learn from the World's most Ambitious Literacy Campaign?|argitaletxea=The Independent|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Gerrak aurrera jarraitzen zuen bitartean, Guevara matxinoen armadaren partaide oso bilakatu zen, eta "Castro konbentzitu egin zuen bere konpetentziaz, diplomaziaz eta pazientziaz". Guevarak granadak egiteko [[Lantegi|lantegia]]<nowiki/>k sortu zituen, ogia egiteko [[labe]]<nowiki/>ak eraiki, eta [[eskola]]<nowiki/>k antolatu zituen nekazari [[analfabeto]]<nowiki/>ei irakurtzen eta idazten irakasteko. Halaber, Guevarak [[Osasun-zentro|osasun zentro]]<nowiki/>ak jaso zituen, taktika militarra irakasteko [[tailer]]<nowiki/>rak, eta informazioa zabaltzeko egunkari bat sortu zuen.<ref name=":1" /> Hiru urte geroago, [[Time]]<nowiki/>k "''Castroren garuna''" izendatu zuen. Bestalde, Fidel Castrok bigarren armadako zutabeko ''[[Komandante]]'' mailara igo zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1960|izenburua=Cuba: Castro's Brain|argitaletxea=Time Magazine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Bigarren agintari bezala, Guevara [[Diziplina (argipena)|diziplina]]-zale gogorra zen, eta batzuetan [[desertore]]<nowiki/>ei tiro egiten zien.<ref name=":0" /> Ondorioz, beldurra sortzen zuen bere basakeria eta [[erruki]] faltagatik.<ref name=":8" /> Gerrillaren kanpainan, Guevara informatzaile, desertore edo espioitza egotzitako hainbat gizonen sumarioko exekuzioen arduraduna izan zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Eric|abizena=Luther|urtea=2001|izenburua=Che Guevara (Critical Lives)|argitaletxea=Penguin Group (USA)|orrialdea=|orrialdeak=pp. 97–99|ISBN=0-02-864199-X|hizkuntza=En}}</ref> Egunkari pertsonaletan, Guevarak lehen exekuzioa deskribatu zuen, Eutimio Guerra gerrillarien gidari nekazariarena. Traizioa onartu egin zuen, hamar mila pesoko promesa zuelako Kubako aire armadaren erasoetarako, matxinoen posizioa behin eta berriz emateagatik. Informazio horri esker, Batistaren armadak iraultzaren alde zeuden nekazarien etxeak erretzea ahalbidetu zuen.<ref name=":0" />
Arlo militarrean neurri zorrotzak eta gogorrak mantendu bazituen ere, Guevarak komandantearen eginkizuna irakasle bezala ere bazegoela ikusi zuen, eta [[Robert Louis Stevenson]]<nowiki/>en, [[Miguel de Cervantes]]<nowiki/>en eta [[Espainia]]<nowiki/>ko [[olerkari]] liriko gustukoen irakurketekin bere gizonak entretenituz.<ref>{{erreferentzia|izena=David|abizena=Sandison|urtea=1996|izenburua=The Life & Times of Che Guevara|argitaletxea=Paragon|orrialdea=p. 35|orrialdeak=|ISBN=0-7525-1776-7|hizkuntza=En}}</ref> Eginkizun horrekin batera, eta [[José Martí]]<nowiki/>ren "mugarik gabeko alfabetatzea" printzipioan inspiratuta, Guevarak ziurtatu zuen bere borrokalari matxinoek egunero denbora jakin bat ematen zutela beraiekin gerrillan ari ziren nekazariei irakurtzen eta idazten irakasteko. Guevarak deitzen zuen moduan "ezjakintasunaren aurkako borroka." Tomás Albak, Guevararen agindupean borrokatu zuenak, geroago adierazi zuen "Che maitatua zela, gogorra eta zorrotza izan arren. Gure bizitza emango genuke beragatik.”<ref>{{erreferentzia|izena=Rosa Tania|abizena=Valdes|urtea=2007|izenburua=Cuba Remembers Che Guevara 40 Years after his Fall|argitaletxea=Reuters|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Fidel Castro komandanteak Guevara buruzagi burutsua, ausarta eta eredugarria zela esan zuen, "tropen aurrean aginte moral handia zuena”. Castrok gaineratu zuen arrisku gehiegi hartzen zituela, "ausarkeriarako joera" hartzeraino sarri.<ref name=":7" /> Joel Iglesias Guevararen teniente gazteak, horrelako ekintzak kontatzen ditu egunkari pertsonalean, ohartarazteko bere jokabideak arerioen artean miresmena ere ekarri zuela. Behin Iglesias gudu baten zauritu egin zutela kontatu zuen, "Che lasterka etorri zitzaidan, balak desafiatuz, eta sorbaldaren gainean bota ninduen handik atereaz. [[Etsaiak|Etsaia]]<nowiki/>k ez ziren tiro egitera ausartu.”<ref>{{erreferentzia|izena=Saul|abizena=Landau|urtea=1997|izenburua=Poster Boy of The Revolution|argitaletxea=The Washington Post|orrialdea=p. X01|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>[[Fitxategi:Che SClara.jpg|220px|eskuinera|thumb|Che, gerrillari Santa Claran (1958).]]
=== La Cabaña, lur erreforma eta alfabetatzea ===
Lehen krisialdi politikoa Batistaren kargudunekin zer egin behar zuten erabakitzea izan zen, kontutan hartuta errepresioaren eragile nagusiak izan zirela.<ref>{{erreferentzia|izena=Thomas E, Peter H|abizena=Skidmore, Smith|urtea=2008|izenburua=Modern Latin America. Oxford University Press|argitaletxea=|orrialdea=p. 273|orrialdeak=|ISBN=0-19-505533-0|hizkuntza=En}}</ref> Batistaren diktaduraren aurkako [[matxinada]]n zehar, [[Fidel Castro]]<nowiki/>k zuzentzen zuen armadak menderatu zituen lurraldeetan, ''Mendilerroko Legea'' izenarekin ezagutzen den XIX mendeko zuzenbide penala ezarri zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Raúl|abizena=Gómez Treto|urtea=1991|izenburua="Thirty Years of Cuban Revolutionary Penal Law". Latin American Perspectives 18(2)|argitaletxea=Cuban Views on the Revolution|orrialdea=|orrialdeak=pp. 114–125|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
Lege honek [[Heriotza zigor|heriotza zigorra]] jasotzen zuen delitu larriengatik, berdin Batistaren erregimenak egindakoak izan edo iraultzaren aldekoak. 1959. urtean gobernu iraultzaileak legearen aplikazioa errepublika osora hedatu zuen, iraultzaren ondoren harrapatutako gerrako gaizkiletzazt hartzen zituen guztiei ezarriz. Kubako Justizia Ministerioaren arabera, azken hedapen honek biztanleriaren gehiengoak babestu zuen. Bestalde, [[Bigarren Mundu Gerra]]<nowiki/>ren ondoren aliatuek burututako [[Nurenbergeko epaiketak|Nurenberg]]<nowiki/>eko epaiketen prozedura bera jarraitzen zuen.<ref>{{erreferentzia|izena=Raúl|abizena=Gómez Treto|urtea=1991|izenburua="Thirty Years of Cuban Revolutionary Penal Law"|argitaletxea=Latin American Perspectives 18(2), Cuban Views on the Revolution.|orrialdea=|orrialdeak=pp. 115-116|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
=== Eragin ideologiko marxista ===
126 ⟶ 141 lerroa:
=== Bolivia ===
[[Fitxategi:Bolivia - Zona en que combatió Che Guevara.png|ezkerrera|thumb|Boliviako mapa. Laukiak gerrillaren jardueraren eremua adierazten du, 1966-67an.]]
Boliviara joan baino lehen, Guevarak itxura aldatu zuen bizarra eta ilearen zati handi bat moztuz. Era berean, gris kolorez tindatu zuen, Che Guevara bezala ezagutezina bilakatuz.<ref name=":9">{{erreferentzia|izena=Sid, Ernie|abizena=Jacobson, Colón|urtea=2009|izenburua=Che: A Graphic Biography|argitaletxea=Hill and Wang|orrialdea=p. 98|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> 1966ko azaroaren 3an, Guevara ezkutuan La Pazera iritsi zen Montevideotik hegaldi baten, Adolfo Mena González izen faltsuaren pean, Ameriketako Estatuen Erakunderako lan egiten zuen Uruguaiko adin ertaineko enpresaburu gisa. Argentinan jaiotako Tamara Bunke "Tania" La Paz hiriburuan zegoen Guevararen lehen agente bezala.<ref name=":9" />
Iritsi eta hiru egunera, 1966ko azaroaren 7an, Guevarak bere ''Boliviako egunkari pertsonala'' hasi zuen, eta Ñancahuazú ibaiaren ondoan kokatutako eremu menditsuan kokatu zen, herrialdearen hego-ekialdean, [[Andeak|Andeetako]] Mendilerroaren azken magalak [[Gran Chaco]] eskualdearekin bat egiten duen tokian.
Gerrilla talde egonkorra 16 [[kubatar]]<nowiki/>rek osatzen zuten, horien artean batzuk bere zirkulu gertukoak, gehi 26 [[boliviar]], 3 [[perutar]] eta 2 [[argentinar]].<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=|izenburua=Members of Che Guevara's Guerrilla Movement in Bolivia|argitaletxea=Latin American Studies Organization. http://www.latinamericanstudies.org/che/bolivia-guerrillas.htm|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> Guztira 47 gerrillari, Tania izanik emakume bakarra, nahiz eta Loyola Guzmánek ere laguntza taldean garrantzi handia izan zuen atxilotu eta torturatu zuten arte. Boliviako Askapen Nazionalaren Armadaren (ELN) izena hartu zuten, Argentinan, Txilen eta Perun laguntza sailak ere sortuz.<ref>{{erreferentzia|izena=Major Donald R.|abizena=Selvage,|urtea=1985|izenburua=Che Guevara in Bolivia|argitaletxea=USMC. Globalsecurity.org|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref>
1967ko martxoaren 11n gobernuak taldeko bi desertore atxilotu zituen, eta ondorioz egun hartan bertan [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batu]]<nowiki/>en lankidetza eskatu zuen. Halaber, [[Argentina]], [[Brasil]], [[Txile]], [[Peru]] eta [[Paraguai|Paragua]]<nowiki/>irekin koordinatutako inteligentzia sistema antolatu zuen.<ref name=":1" />
Martxoaren 23an hasi ziren borroka armatuak. ELNk unitate militar bati eraso egin zion, eta zazpi soldadu hil zituen batailan. Handik gutxira, kanpalekutik ihes egin beharrean aurkitu ziren, Boliviako armada setiatzen hasi zelako. Apirilaren 3an, Guevarak bere indarrak bi taldetan banatu zituen, Juan Acuña bigarren zutabearen agintean jarriz. Bi taldeak galdu egin ziren elkarrengandik, eta ez ziren berriro elkartuko.
Ondorengo borroketan, hainbat gerrillari hil ziren eta horien artean Eliseo Reyes, [[Sierra Maestra]]<nowiki/>tik bidelagun izan zuena. Apirilaren 20an ELNk kolpe latza jasan zuen, laguntza sareko bi kide, [[Régis Debray]] eta Ciro Bustos, armadak atxilotu zituenean eremua uzten saiatzen ziren unean. Torturatu egin zituzten, eta funtsezko informazioa ematen amaitu zuten. Torturapean zeuden Debray eta Bustosen jarduerak, zein laguntza logistikoa eskaini behar zien Mario Monje Boliviako Alderdi Komunistako idazkari orokorraren moteltasunak, oso eztabaidatuak izan ziren.<ref name=":0" />
Orduan idatzi zuen bere ''Mezua Munduko Herriei,'' Tricontinental bileran ([[Asia]], [[Afrika]] eta Latinoamerika) irakurria izan zena. Bere adierazpen erradikal eta indartsuenak biltzen ditu, Estatu Batuen aurkako mundu gerra irekia proposatuz. Kontraesana zen, [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasuna]]<nowiki/>k eta [[Latinoamerikako historia|Latinoamerikako]] [[Alderdi Komunisten eta Langileen Nazioarteko Topaketa|alderdi komuniste]]<nowiki/>k garai hartan [[Gerra Hotza]]<nowiki/>ren esparru kontzeptualean "elkarbizitza baketsuarekin" onartzen zutelako. Guevarak dokumentuari jarri zion izenburua bere esaldi gogoangarrienetako bat zen:<ref>{{erreferentzia|izena=Ernesto Che|abizena=Guevara|urtea=1967|izenburua=«Mensaje a los pueblos del mundo»|argitaletxea=Tricontinental, La Habana, Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
"Kontsigna bi, hiru ... [[Vietnam]] asko sortzea da.
Dokumentuaren testuak ''Bigarren Mundu Gerra'' amaitu zenetik kontinente guztietan sortu ziren gerra mugatuak aipatzen ditu, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuak]] Vietnamen aplikatzen ari ziren muturreko krudelkeria azpimarratuz, eta nola, vietnamdarrak borrokan bakarrik ari ziren arren, superpotentzia amerikarra "zokoratuta" zegoela. Guevarak ondorioztatzen zuen inperialismoak gerra xantaia bezala erabiltzen zuela, eta jendearen erantzuna gerrari beldurrik ez izatea izan behar zela. Chek dokumentuan jarraitzen zuen esanaz "ez dugu onartuko beste Kubarik" lelopean, Estatu Batuek adierazten zutela hori saihesteko esku hartze odoltsu orokor bat egiteko prest zeudela."
== Amaiera ==
134 ⟶ 168 lerroa:
=== Heriotza ===
Txuroko sakaneko borrokan, Guevara ezker hankan tirokatu ondoren preso eraman zuten Simeon Cuba Sanabriarekin batera La Higuera herrira, bertako eskolako ikasgela desberdinetan giltzapetuz. Eskolan sartu zituzten, baita, hildako gerrillarien gorpuak, eta militarrek konfiskatutako ondasunen artean Guevarak Bolivian gordetzen zuen
Urriaren 9ko goizean, [[Bolivia]]<nowiki/>ko gobernuak jakinarazi zuen Ernesto Guevara hil egin zela bezperako borrokan. Aldi berean, Joaquín Zenteno koronela eta [[CIA]]<nowiki/>ko Félix Rodríguez Mendigutia agentea iritsi ziren. Eguerdi ostean, Barrientos presidenteak Che Guevara exekutatzeko agindua eman zuen. Erabakian [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batu]]<nowiki/>ek izan zuten babes mailari buruzko zalantzak eta bertsio kontraesankorrak daude,<ref>{{erreferentzia|izena=Vicenzo, Mario|abizena=Vasile, Cereghino|urtea=2007|izenburua=Che Guevara. Top Secret|argitaletxea=Wayback Machine|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=En}}</ref> baina egia da Félix Rodríguezek egindako txosten sekretuan grabatu zen moduan, CIA tokian bertan zegoela. Hain zuzen, Rodríguez agentea izan zen Guevara fusilatzeko agindua jaso zuena, eta Boliviako ofizialei helarazi ziena. Halaber, bera izan zen Che Guevarari fusilatua izango zela esan ziona.<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|urtea=1975|izenburua=Declaración de XXXX sobre su misión en Bolivia en 1967 y su rol en la captura de Ernesto Che Guevara de la Serna (en inglés|argitaletxea=CIA, Documento desclasificado en 1993, George Washington University|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Fusilamendu aurretik, CIAko agente ezkutua zen Félix Rodríguezek galdekatu eta ikasgelatik atera zuen, hainbat argazki egiteko, bizirik agertzen ziren azkenak. Rodriguezek berak horrela kontatzen du une hori:
[[Fitxategi:CheExec19.jpg|thumb|Che Guevararen gorpua Vallegranden.]]
144 ⟶ 180 lerroa:
=== Gorpuaren bilaketa eta aurkipena ===
Heriotzaren urtetik aurrera, Kubako gobernuak Guevararen eta haren laguntzaileen aztarnak aurkitzera zuzendutako [[ikerketa]] hasi zuen, emaitzarik lortu gabe. 1995. urtean Kubako Medikuntza Juridikoaren Institutuko zuzendaria zen Jorge González Pérez doktoreak Boliviara bidaiatu zuen, 1997an topatuko ziren gorpuzkien bilaketa prozesua hastera.<ref>{{erreferentzia|izena=Orlando, Freddy|abizena=Oramas León, Pérez Cabrera|urtea=2007|izenburua=«Revelador testimonio acerca de la búsqueda de los restos del Che.»|argitaletxea=Diario Granma, La Habana, Cuba: Prensa Cubana|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
[[Fitxategi:Che Guevara - Familia.jpg|thumb|1963ko argazkian: Aleida March emaztea, Camilo, Hilda, Che Celia besoetan duela, eta Aleida.]]▼
=== 5.5- Ikertzaileen ondorioak ===
▲Ikertzaileek uste dute Guevararen planak Bolivian iraultza sustatzeko hainbat arrazoirengatik huts egin zutela, hala nola,[[Fitxategi:Che Guevara - Familia.jpg|thumb|1963ko argazkian: Aleida March emaztea, Camilo, Hilda, Che Celia besoetan duela, eta Aleida.]]
== Ezkontzak eta seme-alabak ==
Guevara bi aldiz ezkondu zen eta sei seme-alaba izan zituen. Bere lehen emaztea [[Hilda Gadea]]<nowiki/>rekin 1955an ezkondu zen [[Mexiko]]<nowiki/>n.<ref>{{erreferentzia|izena=Cecilia|abizena=Bustamante|urtea=2006|izenburua=Porque lo amo|argitaletxea=https://cavb.blogspot.com/2006/10/porque-lo-amo-cecilia-bustamante.html|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref> Gadea [[Peru]]<nowiki/>ko ekonomialaria eta APRAko liderra zen. [[Guatemala]]<nowiki/>n ezagutu ziren, eta 1956an Hilda Beatriz Guevara Gadea alaba izan zuten. 1959. urtean dibortziatu ziren. Kubako Iraultzaren ondoren, Hilda bertan kokatu zen, goi mailako karguak betez, eta senar ohiari buruzko liburu bat idatzi zuen ''Che Guevara: urte erabakigarriak'' izenburuarekin (Mexiko: Aguilar Editorea, 1972).
Bere bigarren ezkontza Aleida March Torresekin izan zen, 1959ko ekainaren 9an [[Habana]]<nowiki/>n. March Las Villas probintziako ''Uztailaren 26ko Mugimenduko'' militante kubatarra zen. Santa Klara batailaren aurretik, 1958an Batistaren erregimenaren aurka bere azken erasoaldia garatzen ari zirela ezagutu zuen Guevarak. Elkarrekin lau seme-alaba izan zituzten: Aleida 1960an, Camilo 1962an, Celia 1963an eta Ernesto 1965ean. Aleida March, Habanan partekatu zuten etxean kokatuta dagoen Che Guevara Ikasketa Zentroaren presidentea da.
Jorge Castañeda irakaslearen arabera, Guevarak beste seme bat ere izan zuen 1964an Lidia Rosa Lopezekin, ezkontzatik kanpoko harreman baten ondorioz. Aitortu ez zuen arren, Guevarak aukeratu omen zuen Omar Pérez izena.<ref name=":8">{{erreferentzia|izena=Jorge|abizena=Castañeda Gutman|urtea=1997|izenburua=Compañero: vida y muerte del Che Guevara|argitaletxea=|orrialdea=|orrialdeak=pp. 105, 119|ISBN=|hizkuntza=Es}}</ref>
== Pentsamendua ==
| |||