10:53, 18 abuztua 2020ko berrikusketa aldatu Jr.etxebarria (eztabaida \| ekarpenak) 1.165 edits t →‎Quarkak protoi eta neutroiaren osagaia Etiketa: Ikusizko edizioa ← Aurreko ezberdintasuna		18:02, 18 abuztua 2020ko berrikusketa aldatu desegin Jr.etxebarria (eztabaida \| ekarpenak) 1.165 edits Atalburu baten barneko azpiatalburuak antolatzen ari naiz. Etiketa: Ikusizko edizioa Hurrengo ezberdintasuna →
31. lerroa: Hogeigarren mendearen bigarren erdialdean egindako hainbat lan teoriko eta esperimentalen ondorioz, hasierako hiru partikula azpiatomikoen oinarrian beste hainbat partikula eta elkarrekintza agertu ziren. Poliki-poliki ''eredu estandarreko oinarrizko partikulak'' aurkitu eta haien ezaugarriak zehaztu ziren.<ref>{{erreferentzia\|izena=https://zthiztegia.elhuyar.eus/terminoa/eu/eredu%20estandar\|abizena=Antton Gurrutxaga, "Eredu estandarra", Zientzia eta Teknologiaren Hiztegi Entziklopedikoan\|urtea=\|izenburua=\|argitaletxea=\|orrialdea=\|orrialdeak=\|ISBN=\|hizkuntza=eu}}</ref> Horiek guztiak eskematikoki adierazita daude alboko taulan. Bertan partikula bakoitzari dagokion [[masa]] (<math>\text{eV/c}^{2}</math> unitatetan), [[Karga elektriko\|karga]] (elektroiaren karga unitatetzat hartuta), [[Spin\|spina]] eta izena adierazita, eta mota bakoitzekoak kolorez bereizita. Eredu estandarrean bi motatako oinarrizko partikulak daude: [[Fermioi\|fermioiak]] ([[Quark\|quarkak]] eta [[Leptoi\|leptoiak]]) eta [[Bosoi\|bosoiak]] (elkarrekintzaren indar-bitartekariak). Taulan bi motatako oinarrizko partikulak daude adierazita: [[Fermioi\|fermioiak]] (quarkak eta leptoiak) eta bosoiak (elkarrekintzaren indar-bitartekariak). Fermioiek spin ez-osoa dute, eta Pauliren esklusio-printzipioa betetzen dute. Hamabi fermioi daude, eta bakoitzak bere [[antipartikula]] du. Fermioietan, leptoiak eta quarkak bereizten dira. Leptoiei ez die elkarrekintza bortitzak eragiten, baina bai interakzio ahulak eta, karga badute, baita interakzio elektromagnetikoak ere. Hiru leptoi kargadun daude: [[Elektroi\|elektroia]], [[Muoi\|muoia]] eta [[Tau (partikula)\|tau partikula]]. Gainerakoak, hiru neutrinoak ([[Elektroi neutrino\|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino\|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino\|tau-neutrinoa]]), kargarik gabeak dira, eta interakzio ahulak soilik eragiten die. Neutrinoak oso zailak dira detektatzen, eta masarik izatekotan, oso txikia delako ustea da nagusi. Quarkak leptoiak baino astunagoak dira, eta karga elektriko frakzionarioa dute, <math>2/3</math> edo <math>-1/3 </math> aldiz elektroiarena; leptoiek, ordea, elektroiaren karga edo karga nulua.▼ === Fermioiak === [[Fitxategi:Bosons-Hadrons-Fermions-RGB-png2.png\|thumb\|366x366px\|Mota desberdinetako partikula konposatuak.]]▼ Fermioiek spin ez-osoa dute, eta Pauliren esklusio-printzipioa betetzen dute. Hamabi fermioi daude, eta bakoitzak bere [[antipartikula]] du. Fermioietan, leptoiak eta quarkak bereizten dira. ==== Leptoiak ==== ~~=== Bosoiak, hadroiak eta fermioiak ===~~ ▲Taulan bi motatako oinarrizko partikulak daude adierazita: [[Fermioi\|fermioiak]] (quarkak eta leptoiak) eta bosoiak (elkarrekintzaren indar-bitartekariak). Fermioiek spin ez-osoa dute, eta Pauliren esklusio-printzipioa betetzen dute. Hamabi fermioi daude, eta bakoitzak bere [[antipartikula]] du. Fermioietan, leptoiak eta quarkak bereizten dira. Leptoiei ez die elkarrekintza bortitzak eragiten, baina bai interakzio ahulak; ~~eta~~gainera, leptoiek karga elektrikoa badute, ~~baita~~ interakzio elektromagnetikoak ere eragiten die. Hiru leptoi kargadun daude: [[Elektroi\|elektroia]], [[Muoi\|muoia]] eta [[Tau (partikula)\|tau partikula]]. Gainerakoak, hiru neutrinoak ([[Elektroi neutrino\|elektroi-neutrinoa]], [[Muoi neutrino\|muoi-neutrinoa]] eta [[Tau neutrino\|tau-neutrinoa]]), kargarik gabeak dira, eta interakzio ahulak soilik eragiten die. Neutrinoak oso zailak dira detektatzen, eta masarik izatekotan, oso txikia delako ustea da nagusi. ~~Quarkak leptoiak baino astunagoak dira, eta karga elektriko frakzionarioa dute, <math>2/3</math> edo <math>-1/3 </math> aldiz elektroiarena; leptoiek, ordea, elektroiaren karga edo karga nulua.~~ ==== Quarkak ==== Quarkak leptoiak baino astunagoak dira, eta karga elektriko frakzionarioa dute, <math>2/3</math> edo <math>-1/3 </math> aldiz elektroiarena; leptoiek, ordea, elektroiaren karga edo karga nulua. === ~~Quaken sailkapena~~Bosoiak === Mekanika kuantikoan, bosoiak dira Bose–Einsteinen estatistikei jarraitzen dieten partikulak. Bosoiak oinarrizkoak izan daitezke —hala nola ''fotoiak''— edo konposatuak —''mesoiak''—. Bosoi gehienak partikula konposatuak dira, baina Eredu Estandarrean bost oinarrizko bosoi daude: batetik, ''bosoi bektorialak'' (1 balioko spina dutena), eredu: fotoiak (<math>\gamma</math>), gluoiak (<math>g</math>, zortzi motatakoak), <math>Z^0</math> bosoia (karga elektrikorik gabea) eta <math>W^+</math> eta <math>W^-</math> bosoiak (kargadunak); bestetik, ''bosoi eskalarra'', alegia berriki detektaturiko Higgs-en bosoia. Teoriaren arabera, horiez gain seigarren ''bosoi tentsorial'' bat (2 balioko spina lukeena) egon behar luke, elkarrekintza grabitatorioaren indar-bitartekaria litzatekeena, [[Grabitoi\|''grabitoia'']] deritzona. Oinarrizko partikula hipotetiko bat izaten jarraitzen du, eredu estandarrean grabitazioa txertatzeko orain arteko saiakera guztiek porrot egin baitute. ▲Elkarrekintza nuklear bortitzari dagokionez, gluoiak dira indar-bitartekariak, quarketan eragiten dutenak.[[Fitxategi:Bosons-Hadrons-Fermions-RGB-png2.png\|thumb\|366x366px\|Mota desberdinetako partikula konposatuak.]] === Hadroiak === ikula subatomikoak, elkarrekintza bortitzak elkarturik mantentzen dituenak. Bi motatako hadroiak daude (kasu "exotikoak" kontuan hartu gabe): ==== Barioiak ==== ==== Mesoiak ====

Elkarrekintza nuklear bortitz: berrikuspenen arteko aldeak