Enna: berrikuspenen arteko aldeak

'''Enna''' ({{lang-scn|Castrugiuvanni}}), antzinako '''Henna''', Siziliaren erdian dagoen udalerria da. Beste ezizen batzuk izan ditu; hala nola, "''Belvedere"'' (bere panoramika ederrengatik) edo Siziliako "''ombelico"'' (zilborra).

[[Zizeron]]ek ''Mediterranea maxime'' izena eman zion. Honekin adierazi nahi zuen, hiria hiru kostaldetako puntu hurbilenetik, egun bateko ibilaldira zegoela. Ennako kokapen berezia antzinako idazleek deskribatu zuten eta egia esan, bada Siziliako nabarmenetariko bat da. Mendixka baten gailurrean kokaturik eta amildegiz inguraturik, oso zaila zen konkistatzea, gainera bereharen sarbideak errazak ziren defendatzeko. Honetaz gain, bazituen hainbat iturritakobazuen ur edangarria, hainbat iturritakoa. Gailurra goi-lautada bat zen perimetroz bost kilometrokoa. Koba sakratu batean [[Proserpina]] jainkosa gurtzen zen.

Erromatar txanponetan testua ageri da; eta greziarretan, berriz, ''Eennakion''. Hiriaren [[arabiera]]<nowiki/>zko izena '''Qas'r Ianni''' (Jonen gotorlekua) hitz nahasketa bat zen: ''qas'r'' (latinezko ''castrum'', «gotorlekua» hitzetik eratorria) eta ''Ianni'', ''Enna''tik eratorria. Hiriak Castrugiuvanni (Castroiovanni) izena izan zuen, harik eta 1927an [[Benito Mussolini]]k Enna izenera aldatu arte.

Henna kolonia K.a. 664an [[Gela]]ko kolonizatzaileek fundatu zuten zonaldeko nekazaritza baliabideak ustiatzekotan. [[EztebeEsteban Bizantziokoa|Esteban Bizantziokoaren]]ren ustez [[sirakusa]]rrek K.a. 654an fundatu zuten, hau da, Sirakusako fundaziotik 80 urtera. Hala ere, [[Tuzidides]]ek, Sirakusako koloniei buruz idaztean, ez du Henna aipatzen. Egia esan, historian agertzen denean sikuloen hiria zen, ez greziarra.

K.a. 397an Sirakusako [[Dionisio I.a Sirakusakoa|Dioniso I.ak]] hiria kontrolatu zuen. Hiria sirakusarren menpean egon zen K.a. III. mendean erromatarrek konkistatu zuten arte. Dioniso I.a saiatu zen hiria konkistatzen bere garrantzia militarrengatik. Eimmesto enniarraz baliatu zen arrakastarik gabeko estatu kolpe bat emateko. Geroago, laguntza eman zien hiritarrei tiranoaren kontra borrokatzeko. Azkenean, ez dakigu nola, baina hiria okupatu zuen. [[Agatokles Sirakusakoa|Agatoklesen]] (K.a. 317-289) garaian, sirakusar tiranoak, hiria kontrolatzen zuen, baina Afrikara joan behar zuenean, [[Agrigentoko probintzia|Agrigentokoek]] zenbait hiri askatu zuten. Enna izan zen horietariko bat (K.a. 309), [[Jenodiko]] Agrigentoko buruzagia etorri zenean ateak zabaldu zizkion.

[[Bigarren Gerra Punikoa]]n, [[Marko Klaudio Martzelo|Martzelok]]k Sirakusa setiatzen zuen bitartean (K.a. 214), Ennako gobernadoreak, Pinario, irlaren biztanleen kartagotarren aldeko jarrera nabarituz, erromatar goarnizioari agindu zion hiritar guztiak hiltzea. Hau gertatu zen ennatarrek antzokian ikuskizun bat ikusten zuten bitartean. Hilketa gauzatu orduko, hiriari sua eman zion. Laurogei urte eta gero, Enna izan zen [[Lehen Gerra Serbila|Lehen Gerra Serbilean]] (K.a. 134-132) kuartel orokorra. Matxinada hiri honetan hasi zen [[Euno|Eunoren]] zuzendaritzapean. Honek hiria kontrolatu ondoren txikizioak egin zituen irlan zehar. [[Publio Rupilio|Rupilio]] prokontsulak asmatu zuen irla baretzen eta hiria konkistatu ondoren, populazioa gogor zigortu zuen. Ordutik, hiriarenhiriko gainbehera etorri zen.

[[Zizeron|Zizeronen]] ustez, erromatar udalerri honetan moskatela ekoizten zen, baina [[Gaio Verres|Verresen]] ordainarazpenak zirela eta oso kaltetuta geratu zen. [[Estrabon]]ek zioenez, hiri hau biztanle gutxikogutxikoa zen. [[Plinio Zaharra]]k eta [[Klaudio Ptolomeo]]k, berriz, Siziliako udalerrien kategoriaren artean kokatzen zuten. Enna berriro aipatuta dagoda [[Antoninoren Ibilbidea|Antoninoren ''Ibilbideetan''n]] eta [[PeutingerPeutingerren taula|Peutingerrren taulan]]. [[Erromatar Inperioa]] zatitzean 395ean, Sizilia Mendebaldeko Inperioaren parte bat izan zen. Nicomachi familia ospetsuak Sizilian landa eremuak zituen eta 408an politiko eta gramatikoak [[Nikomako Flaviano]]k, bere Ennako egoitzan zegoela, lan egin zuen lehenengo hamar Livi liburuetako argitalpenean. Honela idatzita dago Livi eskuizkribuen harpidetzetan.

[[Mendebaldeko Erromatar Inperioa]] erori ondoren, Ennak garrantzia izan zuen Erdi Aroan, gehienbat bizantziar gotorlekua zelako. 859an, Siziliako [[Aglabtar leinua|islamiar]] konkistan, zenbait eraso eta setio luzeren ondoren, [[sarrazeno]]ak hiriaz jabetu ziren. Horretarako estolderiatik banan-banan sartu ziren hiriko defentsak apurtzeko. [[Normandiar]]rek Enna atzeman zuten 1087an. [[Frederiko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frederiko II.a Hohenstaufen]] (1296-1337), Erromako Enperadore Santua eta Siziliako erregea, hiri honetan finkatu zen. Bere agintaldian, 1307an hasi zen katedralaren eraikuntza estilo gotikoan. Ennak zerikusi handia zuen [[Siziliar bezperak|Siziliar bezperetan]], Aragoiko irlaren konkistara eraman zutenak. Honen ondoren, Ennak autonomia txiki bat izan zuen. Siziliako [[Frederiko II.a Siziliakoa|Frederiko III.ak]] lagundu eta edertu zuen hiria. Espainiarren menperaldian gainbehera izan zuen. 1920ean probintziako hiriburua bilakatu zen eta 2002an hiri unibertsitarioa, nekazaritza gune bat izateaz gain.

Hiriaren ingurumariak mitologian ezagunak dira [[Pluton (mitologia)|Plutonek]] [[Proserpina]] bahitu zuelako. Tokia urmaela da, [[Publio Ovidio|Ovidiok]] Pergos deitzen zuen eta [[Klaudio]] Pergus, Ennatik 8 kilometrotara. Hantxe dagoen kobazulo batetik, infernuaren jainkoa irteten omen zen. [[Zizeron]]ekZizeronek ez zuen urmaela aipatzen ezta [[Diodoro Sikulo]]k ere, baina kobazuloa bai. Laku txiki baten aztarnak eta kobazuloa oraindik ere ikusgai dira. Legendak, zonaldeleku honetan, Proserpina eta [[Zeres (mitologia)|Zeres]] gurtza sortarazi zuen. Zizeronen ustez, han bazegoen Zeres gurtzeko oso tenplu zahar eta beneratu bat, [[Gaio Verres|Verresek]] arpilatu zuena. Honek jainkosaren brontzezko estatua, irlaren beneratuena, lapurtu zuen. Ez daude antzinako hiriarenhiriko aztarnarik, seguruena arabiarrek gaztelua eta beste eraikin batzuk suntsitu zituzten hiriko zonaldealderdi modernoa altxatzeko parterik altuenean.

* [[Lombardiako gaztelua]], seguruena Siziliako militar arkitekturatik adibiderik garrantzitsuena. Antzinean, [[Sikano|sikanoek]] eraiki zuten eta Siziliako [[Frederiko II.a Siziliakoa|Frederiko II.aka]]<nowiki/>k berreraiki zuen. Geroago, espainiarren garaian zaharberritu zuenzen. Gazteluari izena badatorkio gotorlekua zaintzen zuen normandiar garaian lombardiar goarnizio batetik. Honek planta irregularra du. Behin, hogei dorre izan zituen. Irauten dutenetatik ''Torre Pisana'' da politena. Gaztelua hiru toki harresidunetan banatu zen: lehenengoa, patioa, gaur egun, aire zabaleko antzokiantzerki lirikoa da, noneta antzezpenakaire zabaleko emanaldiak egiten direndira bertan. Bigarrenean parke handi bat dago eta hirugarrenean, berriz, badaude antzinako errege apartamentuak , apezpiku-kapera, erdi aroko presondegiak eta ''Pisako dorrea'' daude.

* ''Duomo'' (katedrala), Siziliako arkitektura erlijiosoaren adibide nabarmena da. [[Frederiko II.a Siziliakoa|Frederiko III.arena]]<nowiki/>ren emazteak, Eleonorak;, XIV. mendean eraiki zuen, baina 1446ko sutearen ondoren guztiz zaharberritu zen. Barroko garaiko fatxadaren gainean, (kolore horiko toba-harriz egina) apaindutako [[kanpandorre]] bat dago. Eskuma aldeko ataria XVI. mendekoa da, baina bestea XIV. mendekoa. Katedralaren [[oinplano]]ak hiru nabe ditu, [[korintoar ordena|korintiarkorintoar]] zutabez bananduta daudenak. Eraikin honen buruan hiru abside daude. [[Iztuku|Estukoz]] egindako apainketa XVI. eta XVII. mendekoak da. Arte lanen artean badaude: XV. mendean Guglielmo Borremansen Gurutziltzatuaren margo bat, presbiterioko margoak Filippo Paladinirenak dira (1616) eta alboko atari barroko bat. Katedralaren altxorra Alessi Museoan gordeta dago. Beste apainduren artean, urrezko eta diamantezko Ama Birjinaren koroa; bizantziar [[ikono]]ak, antzinako milako monetak eta beste bilduma batzuk ere.

* Palazzo Varisanoan Ennako Museo Arkeologiko Erregionala dago. Museoren materiala [[Kalkolitoa|Kobre ArokotikAroko]]<nowiki/>tik K. o. VI. mende artekoa da. Enna probintziako zenbait tokitako bildutakoa.

* ''Torre di Federico'', antzinako dorre oktogonala, ageri denez, Hohenstaufengo[[Frederiko II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoa|Frederiko II.arena]] Hohenstaufengoaren udako bizilekua. Bi solairuek [[ganga]] ederrak dituzte. Eraikinaren itxura soila da. Gune handiago baten atala zen, Gaztelu Zaharrazaharra izenekoaizenekoarena, arabiarrek suntsitu zutenzutena. Gaur egun, muinoaren gainean badaude antzinako harresien aztarnak eta udal-lorategiak daude.

* San Giovanniren suntsitutako elizaren kanpandorrea, apuntatutako [[Arku (arkitektura)|arkuekin]], ondo landutako [[Arkibolta|arkiboltekin]] eta hiru [[Mainel|mainelezko]] leihoekin, katalan estiloan apainduta.

* San Tomasso eliza gailentzen da bere XV. mendeko kanpandorrearengatikkanpandorreaz, hiru ordenekin. Badauka [[arkibolta]]tutakoarkiboltatutako leiho bat. Elizak, XV. mendeko [[Haitzurdin|marmolezko]] ikono bat du, antza denez, Giulano Mancinok egindakoa eta baita Borremansaren [[fresko]] ederrak ere.

* Janniscuru atea da, lehen zeudenlehengo zazpi atetik geratzen den bakarra, hiriarenhiriko sarreran kokatutakoa. DuenHaren arkua XVII. mendekoa da. Bere ondoan nekropolis bat dago, juxtu Fundrisi auzoaren azpian eta harrian egindako kobazuloz eraturik. Hilerri hau orain dela milaka urtez erabili zen.

Pergusa lakua, (latinez: ''Pergus lacus'' edo ''Hennaeus lacus'') [[Erei mendiak|Erei mendikatearen]] mendi batzuen artean jarrita dago, Ennatik bost kilometrotara. Hegazti emigratzaientzat ezinbesteko tokia da. Txoriez gain, Pergusako erreserba naturalarennaturaleko protagonistak, badaude narrastiennarrastiak, anfibioenanfibioak eta ornogabekoen espezieespeziak interesgarriakdira. Lakuaren ondoan, badago hegoaldeko Italiaren lasterketa-pista garrantzitsuena, [[Autodromo di Pergusa]], nazioarteko lehiaketa eta beste gertaerak antolatzen dituena; hala nola, [[1 Formula|Formula One]], [[Formula 3000]] eta [[Ferrari]] jailadia. Pergusaren ondoan, toki arkeologiko bat dago, ''Cozzo Matrice ''deitutakoa. Hemen aurkitu dira orain dela 10.000 urte gotortutako herri baten aztarnak, zitadela sakratu bat eta 2.000 urte baino zaharrago den tenplu baten hondarrak, [[Demeter]] jainkoari eskainirik. Baso garrantzituak eta zonaldegune berdeak ''Selva Pergusina'' izenekoak, Laku Pergusa haranaren parte bat inguratzen du, ezin ederrago panorama bat erakutsiz. Pergusa lotuta dago [[Pertsefone]] greziar mitoarekin. Jainkosa hau, [[Demeter|Demeterren]] alaba, [[Hades]]ek bahitu zuen.