Catania: berrikuspenen arteko aldeak

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
No edit summary
1. lerroa:
{{hiri infotaula
|zer = [[Italiako udalerri]]a}}
'''Catania''' hiria [[Sizilia]]n, [[Italia]]ko hegoaldean dagoen hiri bat da, [[Cataniako probintzia|izen bereko]] probintziako hiriburua. [[Palermo]] ondoren [[Sizilia]]ko bigarren hiri nagusia da, bai eta Italia osoko hamargarren udalerririk jendetsuena ere; gainera, eskualde bateko hiriburu ez diren udalerrietatik biztanle kopururik handiena duena da. [[2013]]ko datuen arabera, udalerriak 315311.576584 biztanle ditu.
 
IrlarenUhartearen ekialdeko kostan dago, [[Etna]] sumendiaren oinetan, [[Messina]] eta [[Sirakusa]] hirien arteko erdi bideanerdibidean. [[Europa]]ko handiena den sumendi honen inguruan Etnako Parke Naturala dago.
 
Hiri inguruak guztiz lauak dira hego eta hego-ekialdean, eta menditsuak iparraldean, Etna sumendia dela eta. Hiriaren jatorrizko gunea, aldiz, muino baten gainean zegoen kokatuta, gaur egun ''piazza'' ''Dante'' dagoen lekuan, [[beneditar]]ren monasterioa izandakoa dagoen lekuan hain zuzen ere.
 
Hiria Amenano izeneko lurpeko ibaiak zeharkatzen du. Iraganean, harresietatik ez oso urruti mendebaldera, Nicito lakua zegoen, ibaiari lotua, baina [[1669]]an egondako erupzio baten ondorioz desagertu zen. Egia esan inguru guztiak oso aldatuta daude, antzeko hondamendi naturalen ondorioz.
 
[[Etna]] sumenditik oso gertu egonda, hiria, askotan izan da suntsitua haren erupzioen ondorioz (bortitzena, [[1669]]an gertatutakoa izan zen) bai eta hainbat [[lurrikara]]ren eraginez ere (gogoratzen diren handienak [[1169]]koa eta [[1693]]koa dira).
 
Haren hirigune historiko [[barrokoa]] [[gizateriaren ondare]] izendatu zuen [[UNESCO]]k [[2002]]. urtean.
 
== Etimologia ==
Antzinako [[Sikulo|sikuloek]], herriak haien kokapenaren ezaugarri geografikoen arabera izendatuizendatzen zituzten. Siziliar hitzak, ''kataneKatane s''iziliar hitzak, "''Birrintzailea, labana larrutzailea, larrutzeko lekua"'' edo "''mozteko egokia den erreminta zakarra"'' esan nahi du. Izenaren beste itzulpen batzuk "lur''Lur gogorrak"'', "''Lur irregularra"'', "''Harri zorrotzak"'' edo "lur''Lur malkartsua'' edo ''latza"'' dira. Azken etimologiak erraz justifika daitezke; izan ere, erupzio baten ondorengo mende askotan, hiria beti berreraiki izan da laba beltzeko paisaiaren barruan<ref>''[http://sicilia.indettaglio.it/eng/comuni/ct/catania/catania.html The meaning of the name Catania].'' Sicilia.indettaglio.it. 2006.11.04 2020.08.10ean kontsultaturik.</ref>.
 
K.a. 263 inguruan, hiria, ''Catina'' eta ''Catăna<ref group="oh">Erromatar idazleak Catana eta Catina bi formen artean mugitzen dira, hauetako azken hau, beharbada, arruntena delarik, eta idazkunen bidez babestua dagoelarik (Orell. (3708, 3778); baina grezieraren eta gaur egungo Kataniaren analogiak lehena zuzenena dela adieraziko luke. Lehenengoa, katinarekin duen ustezko asonantziagatik erabili da nagusiki, catinus izenaren latinezko feminizazioa.</ref>'' deitzen zuten''.'' Lehena, katinarekin duen ustezko asonantziagatik erabili da nagusiki, ''catinus'' izenaren latinezko feminizazioa. Catinusek bi esanahi ditu: "''Golko bat, arro bat'' edo ''badia bat"'' eta "ontzi bat, ''ontzi bat'' edo ''aska bat"'', hiriko topografia bereizgarriaribereizgarria kontuan eskerhartuz.
 
900. urteurtearen inguruan, CataniaCataniak, [[Siziliako emirerriarenemirerria]]<nowiki/>ren zati zenean, arabieraz ''Balad al-f'' (بلد الفيل) eta ''Madīnat al-fīl'' (مدينة الفيل), "''Elefantearen herrixka (edo herrialdea)"'' eta "elefantearen''Elefantearen hiria"'' esan nahi dutezuen, hurrenez hurren<ref>AMARI, Michele: ''. Edrisi, Il Libro di Re Ruggero'' (italieraz). I. 71 orr.</ref>. Elefantea iturriaren gaineko laba eskultura da Piazza Duomon: ziur asko, [[Bizantziar Inperioa|bizantziar aroan]] eraberritu zen historiaurreko eskultura. bat, dirudienezDirudienez, hiria etsaiengandik babesteko eta izurriteak urruntzeko boteretsua izan da talisman hau.
Arabierazko beste toponimo bat da''Qaṭāniyyah'' (قطانية), ''landare lekadunak'' esan nahi duena<ref name="a">Zenbait autore (1987). Cataniako entziklopedia (italieraz). Tringali</ref>. Lekaleak, hala nola [[Dilista|dilistak]], frijoleak, [[Ilar|ilarrak]], [[Baba|babak]] eta [[eskuzuri]], batez ere hiri inguruko lautadetan landatzen ziren, [[Aglabtar leinua|aglabtarrak]] iritsi baino askoz lehenago. Ondoren, arabiar agronomo askok labore hauek eta zitrikoen baratzeak garatu zituzten hiriaren inguruan. Toponimoa ''Wādī Mūsá'' (وادي موسى), edo ''Moses harana'' (arabiar izenetik Simeto ibaia), gutxitan erabili zen.
 
== Geografia fisikoa ==
25. lerroa:
Cataniak eremu txiki batean kontzentratutako paisaia heterogeneoak eskaintzen ditu. Uhartearen ekialdeko kostaldean dago, [[Etna|Etnaren]] (Europako sumendi aktiborik altuena) azpian, [[Messina]] eta [[Sirakusa]] hirien artean, [[Jonikoa|Itsaso Jonikora]] begira, bere izena hartzen duen golkoarekin.
[[File:Catane piazza Duomo.jpg|thumb|250px|right|<small><center>Amenano iturria Piazza Duomon.</small></center>]]
Lurraldea erabat laua da hegoaldean eta hego-ekialdean, eta menditsua iparraldean Etnaren presentziagatik. Horrez gain, Cataniako lautadaren zati handi bat ere hartzen du (''<nowiki/>'a Chiana''<nowiki/>'), Sizilian landatutako eremurik handienetako bat, itsasotik gertuen dagoen eremua ''Simetoko OasiOasia'' deritzona, 1984an ezarritako 2.000 hektareako erreserba naturala. Simetoren OasisekOasik, bere izena, hiriaren hegoaldera doan Simeto ibaitik hartzen du, Primosole herrixkan.
 
Hiriaren jatorrizko gunea muino baten gainean zegoen: Monte Vergine muinoa (49 m), Etnaren historiaurreko erupzio batetik sortua, gaur egun 15.000 eta 3960 ± 60 urte bitartean datatua, egungo Piazza Dante Alighieri deritzonari dagokiona, non San Nicolò l 'Arena monasterioa altxatzen den (gaur egun unibertsitate-egoitza dena), eta bertatik gertu erreka bat isurtzen zen, Amenano izenekoa. Acquicellako terraza (15 m. itsas mailaren gainean), ibaitik haran batek banandua. Beste erliebe garrantzitsu bakarra Santa Sofia muinoa da (303 m snmimg), izen bereko barrutian, unibertsitate-hiria dagoen tokian.
 
Hiriko parkeek osatzen dute berdegune publikoak osatzen dute.
 
Tamaina eta garrantzi handiko sei daude: Bellini Lorategia, ''Villa'' deitua, Vincenzo Bellini musikariari eskainia dago; Pacini Lorategia edo Villa Pacini, ''Villa 'e varagghi'' ezizena duena,(hau da, ''aharrausiena'') Giovanni Pacini musikariari eskainia; Gioeni Parkea (Borgo barrutiaren iparraldean kokatua, Via Etnearen amaieran); Falcone eta Borsellino Parkea (Corso Italiaren iparraldean), mafiak hildako magistratu homonimoei eskainia; eta Boschetto della Plaia (hiriaren hegoaldearen eta Vincenzo Bellini aireportuaren arteko eremuan);, Frutafruta eta Barazkibarazki merkatu zaharra eta Plaia barrutia). Besteak beste, bereBere garrantzi historikoagatik eta biodibertsitatearen kontserbaziorakokontserbazioarengatik, Cataniako lorategi botanikoa aipatu behar da, Mercede barrutian.
 
Hiria, aipaturiko Amenano izeneko lurpeko ibai batek zeharkatzen du, antzinaroanantzinean, aipaturiko Villa Pacini dagoen tokian isurtzen zena, eta, orain, hego-ekialderago isurtzen denada, portua dagoen tokian.Fontana dell'Iturri Amenanoan ikus daiteke, Cataniako jendeak "''Pescheria"'' eta Piazza del Duomoren artean altxatzen den ''Acqua a 'llinzolu'' izeneko marmol zurizko iturri bat, eta bertako OstelloAgorà Agoràkoaterpetxeko sotoan. Iraganean, harresietatik mendebaldera, Nikito aintzira zegoen, ibaiari lotua eta gaur egun, 1669ko laba fluxuak estaliaestali bazuen ere (izen bereko kaleak bere kokapena gogorarazten du).
 
BainaEgia esan, inguruko eremu guztia izan zen sakonki aldatu zenazen hondamendi naturalen ondorioz, hala nola, hainbat laba fluxu ezberdin: portuko iparraldeko kostaldea,kostaldekoa itsaslabar batez osatuta dago, gaur egun, Erdialdeko Estazioa dagoen tokian, eta, zenbait aldi historikotan, 1169, 1329 eta 1381ean sortua,. Azken urte horretan, antzinako Porto Ulisseren zati bat ere estali zen, Ognina barrutian. Kostalde zati honek San Giovanni li Cuti hondartza txikia hartzen du.
 
Ursino gazteluaren hegoaldeko eremua, behin itsasoaren gainetikazpitik, 1669ko fluxu handiaren emaitza da, inguratuz, kilometro batzuetan golkorantz joan zena. Portuko hegoaldeko kostaldea sakon aldatu zen, Plaiako hareazko kostaldea hegoalderago hasizhasten dena.
 
=== Klima ===